Qazirgi kúni qazaq halqynyń dástúrli dini retinde «arab dástúrshildigi» ýaǵyzdalyp keledi. Ári bul jol qazaq halqynyń dástúrli dinı tanymynyń negizi retinde jáne birden bir durys jol retinde kórsetilýde. Ásirese, árýaq pen áýlıege qatysty qalyptasqan «Allaǵa serik qosý» máselesi ózin dinge senemin, musylmanmyn deıtin jastardyń kópshiliginiń sanasyn jaýlap úlgerdi. Dinı senim men tanymdaǵy bul ózgeristerdiń bulaı beleń alýy qazaq halqynyń dástúrli dinı tanymynyń negizderin tolyǵymen shaıyp barady. Bul erteńgi kúni qazaq halqynyń ıslamdyq dinı salt-dástúriniń tolyǵymen kıelilik sıpatynan ajyrtyp, halyq sanasynan óshýine ákeletin qaýipti qubylysqa aınalyp otyr.  Egerde bul baǵyt ary qaraı jalǵasa beretin bolsa, onda qazaq halqynyń dinı tanymy tolyǵymen ózgeriske túsip, qazaq halqy jańa dinı tanymǵa ylaıyq jańa mádenıet qalyptastyrýǵa májbúr bolady. Osyǵan baılanysty qazirgi bizdegi negizgi dinı baǵyt retinde qabyldanyp otyrǵan «arab dástúrshildiginiń» qalyptasý kezeńi men  sebepterine qatysty tarıhı derekterdi alǵa shyǵarý qazirgi qajettiligi týyndap otyr. Endigi kezekte, osy máseleni tereńirek zerttep, tarıhyn jazǵan túrik ǵalymdarynyń pikirine jol bereıik.

Ahl al-Hadıs tobynyń qalyptasýy

Ahl al-Hadıs súnnet pen eskiden alǵan áńgimelerdi negizge alǵan, dástúrshil dinı túsinikti joǵary qoıǵan toptyń aty bolatyn. Olar Islamnyń negizi bolyp tabylatyn Quran men Paıǵambar súnneti jáne sahabalar men tabıındardyń aıtqandaryn negizge alyp, solardy ǵana ıslamdyq tanymnyń negizi etti. Bulardyń tysynda qalǵan jeke kózqaras pen aqyl dálelderdi qoldanýǵa qarsy boldy. Islamnyń ekinshi ǵasyry ortasynda qalyptasqan bul tanym júıesi Ahl al-Hadıs, Ahl as-sýnna nemese asqab al-hadıs dep ataldy.

Hıjranyń II/VIII ǵasyr ortasynda Islam dúnıesinde harıjıler, mýrjı‘a, shı‘a, qadarııa/mýǵtazıla sıaqty kóptegen aǵymdar ortaǵa shyqty jáne olardyń bir bóligi áli qalyptasý ústinde edi. Bul aǵymdardyń shyǵýymen Islamǵa jańa pikirler (bıdǵat) men kózqarastar dúnıege keldi. Buryn pikirtalastarda sóz bolmaǵan taqyryptar kún tártibine shyqty. Buryndary tek Kitap pen súnnet sheńberinde qoldanylatyn aqyl men reı (kózqaras), qıas, endi túrli máselelerdi sheshýde kóp qoldanylatyn negiz retinde qarastyryla bastady.

Shı‘alar ımamat taqyrybyn, mýrjı‘ııler ıman máselesin, muǵtazıla bes negiz taqyrybyn jáne aqyldy, birsypyra jaǵdaılarda aqylmen tabylǵan dálelderdi jıi-jıi qoldana bastady. Jáne bul máselede aıryqsha atap ótiletin másele – bul baǵyttaǵy óz pikirlerine járdem berý nıetimen keıbir mazhab ókilderi birsypyra hadısti oıdan shyǵarý áreketine de bardy.

Bul qıasqa qatysty pikir qaıshylyǵy nátıjesinde ıslam qoǵamy ishinde tanym negizderi ártúrli toptardy ortaǵa shyǵardy.

Onyń ústine musylmandardyń shetjerlik mádenıetpen jaqyndasýy basqa dinı jáne fılosofıalyq baǵyttar arasyndaǵy pikirtalastyń shyǵyp, qoıýlanýy, Abbası bıleýshileriniń shı‘a, mýrjı‘a men zeıdııa aǵymdarymen jaqyndasýy, bul sheńber tysynda qalǵandardyń tarapynan qatty qarsylyqqa ushyrady. Bul Islam dúnıesindegi pikir qaıshylyǵynyń shyǵýymen qatar, hadısti jaqtaýshylardyń qarsylyǵyn týdyrdy jáne osy qarsylyqtyń nátıjesinde olardyń belgili topqa birigýine yqpal etti.   Bul jaǵdaılar ahl-ı súnnet jaqtastarynyń jeke baǵyt retinde qalyptasýyna ákeldi. Shyndyǵynda bul baǵyt ahl-ı hadıs tarapynan quryldy jáne olar barlyq baǵyttarǵa qarsy kúreste ahl-ı súnnettiń tý ustaýshylyǵyn qoldaryna aldy.

Harıjılik, mýrjııa, shııa, mýtazıla sıaqty rýhanı ustanymdarynyń birligi negizinde uıymdasqan toptar men saıası múdde turǵysynan toptasqan toptarǵa qarsy soqqy beretin uıymdasqan kúsh retinde ortaǵa shyqqan Ahl-ı hadıs ókilderi musylmandardy bólshekteýden saqtaý úshin qoǵamdyq ómirdiń ıdealy retinde Paıǵambar zamanyn aldy jáne qoǵamdy soǵan uqsas formada birlik pen tutastyq negizinde qalyptastyrýdy maqsat etti. Bul sebepten olarda Kitapqa saı, sheshimin Paıǵambar hadısteri men sahabalar men tabıınderdiń sózderin bir jerge jınap, taqyryptarǵa qaraı toptastyryp, negizgi kózqarasty hadısterge negizdep, sol rýhanı negizge ulastyrýdy maqsaty boldy. Kitap pen hadıske negizdelmegen kózqarasty (qıasty) qabyl etpegen jáne ondaı kózqarasty qoldaıtyndardy synaıtyn top ortaǵa shyqty.

Jalpy Islam derek kózderinde ahl-hadıs, asqab al-asar, sahıb as-sýnna ókilderine, olardyń kózqarastaryna kóp oryn bólingen. Bul tulǵalardyń ómirin zerttegende bul baǵyt ókilderiniń II ǵasyr basynan III ǵasyr basyna deıingi aralyqta ómir súrgenin kórýge bolady.

Baǵdattaǵy mýǵtazıla ókilderi men ahl-ı hadıs ókilderi arasyndaǵy bolǵan pikirtalastar tartysynda bul baǵyttyń kúshti bir formada bolǵanyn jáne olardyń ózderiniń sońynan ergendermen teń dárejede bolǵandyǵyn kóremiz. Sol kezeńde Baǵdattaǵy ahl-ı hadıs ǵulamalarynan Abý Ýbeıd Qasym bın Selım, Abý Ibrahım Halıd jáne Ahmed bın Hanbal bar edi.

Keıbir derekter mýǵtazııla, harıjı mýrjııa, sabeıa, shııa toptarynda bolmaǵandardyń negizgi uıystyrýshy kúshi sahıb as-sýnna bolǵandyǵy olarǵa ahl as-sýnna jáne sahıb as-sýnna ýa jamaǵa aty berilgendigi, olardyń ishindegi az ǵana bóliginiń ahl al-hadıs ókilderi bolǵandyǵy jazylǵan.

Bul atalǵan toptarda súnnet sózi «bıdǵatqa» qarsy degen maǵynada qoldanyldy. Mundaı atpen negizgi qurylym ishinde «sahıb as-sýnna jáne jamaǵa» jáne basqa attarmen tanylǵan keıbir toptar bolǵandyǵy aıtylady. Al ahl-ı hadıs olardyń ishinde erekshe top bolǵandyǵy atap kórsetiledi.

Ahl-ı hadıs tek hadısterdi jınaýshy jáne ańyzdardy kóshirýshimen ǵana aınalysqan kásibı top emes edi. Bul top ózderiniń kózqarasyn qorǵaı júrip, sol  joldaǵy pikirtalastar men tartystarda ósip, jetildi. Maqalat pen túrli ańyzdarda ahl-ı hadısti mýǵtazıla, mýrjııa, harıjıler, shııa sıaqty Islamnyń senim júıesindegi ortaǵa shyqqan táýelsiz bir senimdik mazhab retinde mýrjıanyń nemese ahl as-sýnnattyń bir tómengi toby retinde eske alynady.

Sýnnany jaqtaýshylardan shyqqan Asharı (324/935) musylmandardy on topqa bóledi jáne olardy harıjıler, mýrjııa, shııa jáne mýǵtazıla dep atap kórsetip, olardyń qataryna asqab al-hadısti de qosady. Sonymen qosa Asqab al-hadıs pen ahl-ı súnnettiń senimdik kózqarastaryna arnaıy oryn bóledi.

Halıf Mamýn kezeńindegi Qurannyń jaratylǵandyǵy týraly pikirtalastar jáne osyǵan baılanysty jasalǵan qysym men zulymdyq, sýnnı toptar ishinen aqyldy paıdalanýdy teristegen, tek mátindi negizge alatyn kózqarasty ustanǵan topty alǵa shyǵardy.

Ahl-ı hadıstiń juldyzy Mýtaýakkıl kezeńinen bastap jarqyraı bastady. Osy kezeńde Ahmad ıbn Hanbal «(241/855) jáne Abd al-Azız al-Makkı (239/854) ahl-ı hadıs ókilderiniń mýtazılaǵa qarsy toptyń basynda boldy.

Ahl-hadıs Islamnyń ıman, ǵıbadat, ahlaq jáne basqa ǵıbadattardy bir-birinen aıyrýdyń múmkin emestigin qolǵa alý ústinde boldy. Sol sebepten, olardyń jazǵan «Kıtab al-asar» atty eńbekterinde ıman, aqıda, ahlaq, ǵıbadat sıaqty qulshylyq túrleri bir-birinen ajyramas, bútin retinde qarastyryldy. Ahl-ı hadıstiń kózqarastary taýhıd, ıman men úlken kúná, adamnyń árekti men taǵdyr, ımamat pen saıasat, bıdǵat jáne basqa taqyryptarda toptastyryldy. Olarǵa kózqarastarynda qaraǵanda Alla bir jáne odan basqa Táńir joq. Ázireti Muhammed Onyń Elshisi, nábıi ári quly. Allanyń budan basqa da esimderi bar. Iman nıet jáne amaldan turady. Taǵy bir negizgi anyqtamada ıman – tilmen aıtyp, moıynusyný, júrekpen bekitý, dene múshelerimen amal etý.  Iman Islamnan basqa nárse. Amaldar ımannyń bóligi. Bulardyń jıyntyǵy 70 bólikten(qaldyq) asady. Iman artar jáne azaıar. Imandy «Alla qalasa, men múmınmyn jáne úmit etermin. Men múmımin» degen formada ereje boıynsha aıtýy kerek. Jer júzinde jasalǵan jaqsylyq pen zulymdyqtyń barlyǵy Alladan. Árbir nárse Onyń qalaýymen bolar. Ár jaratylǵannyń bir ajaly bar. Paıǵambar serikteriniń eń abzaldary kezegimen Ázireti Abý Bákir, Ázireti Omar, Ázireti Ospan, Ázireti Alı bolatyn. Ázireti Paıǵambardan sońǵy adamdardyń ishindegi eń joǵarylary de osy tórteýi bolatyn. Kitap pen súnnete ne ámir etilse, soǵan moıynusynyp, nege tyıym salsa, olardan qashatyn. Din basshylary bolǵan salaftarǵa moıynusynatyn edi.

Ahl-ı hadıs kózqarastaryn Ahmet Hanbaldyń shákirtteri Sırıa, Arab túbegi, Horasan, Maýarannahr ólkelerine, Imam Malıktiń shákirtteri arqyly Andalýsıaaǵa, Imam Shafı jaqtastarynyń Mysyr men Soltústik Afrıka men taǵy basqa Islam ólkelerine tarady. Shafıılik, beligili bir ólkede Malıkılik, belgili bir ýaqyttan sońra ahl-ı súnnetiń kalamdyq baǵyty bolǵan Asharılikti qabyldady jáne tarıhta onymen birge boldy. Senimdik jáne kalamdyq júıemen birlikte ókil bolǵan hanbalılik ahl-ı hadıstiń eń negizgi shekten shyqqan toby bolyp qaldy.

Ahl-ı súnnettiń pikir sheńberi (dinı-tanymdyq kózqarasnyń qalyptasýy)  

Ahl-ı súnnetiń saıası, kalamdyq, fılosofıalyq, metafızıkalyq, sopylyq, fıhqtyq kózqarastary ýaqyt óte qalyptasyp, ornyqty. Ahl-ı súnnettiń tarıhı qalyptasýynda tarıhı-saıası tájrıbe men bılleýshiler mańyzdy rol atqardy. Ahl-ı súnnettiń saıası sheńberin anyqtaǵan eki mańyzdy pikir bar edi: Birinshisi, Ázireti Paıǵambardan keıin alǵashqy zańdy halıfanyń  Ázireti Abý Bákir, odan keıin Ázireti Omar, Ázireti Ospan, Ázireti Alıdiń kezegimen bolýy bulardyń tarıhı dáýiriniń  izgilik kezeńi bolǵandyǵy týraly pikir edi. Ekinshisi, Jamal jáne Sıffın soǵysynda ólgenderden  Allanyń aqyrette esebin alady degen úkim men sahabalardyń musylmandarmen soǵysyp, óltirgeni úshin kápirge shyǵarylmaýy jáne olar týraly jaman sóz aıtýǵa bolmaıdy degen pikirdiń qalyptasýy edi. Munyń artynan keıbir erekshelikteri bolsa da, negizinen ımam men halıfalarǵa múmın de bolsa, pasyq ta bolsa da moıynsyný kerektigi týraly pikirdiń  qalyptasýy, qoǵamnyń turaqtylyǵyn saqtaý turǵysynan aqıda kitaptarynda mańyzdy oryn aldy.

Imamat/ halıfat týraly eń kúshti pikirtalastar men qaqtyǵystar negizinde ortalyq dinı top pen shııalar, keıde harıjıler arasynda boldy. Ahl-ı súnnettiń saıası kózqarastary harıjılik pen shııalarǵa qarsy, solardyń bılikke talasyna tosqaýyl qoıatyndaı maqsatta qalyptastyryldy jáne kóbine olar kúndelikti saıası tartysty sóz etpeı, onyń ornyna tarıhtaǵy tarıhı oqıǵalardy aıtqandy durys kórdi. Halıf shyndyq ıesi bolatyn adamdardyń beıat pen saılaýda is basyna kelýimen qorǵalsa da, «Imamdardyń Quraısh taıpasynan bolýy» ańyzy negiz retinde qabyl etip, halıfalardyń quraıysh taıpasynan bolý sharty bekitildi.

Ahl-ı súnnettiń qurylymdyq júıesin qalyptastyrǵan kalam ǵylymynyń negizgi sharttary qalyptasqansha ahl-ı súnnet  tarapynan ımamnyń bekitilýi men erkimen iske asyrylýy, kúpir men  ımanynyń bir-birine qarsy bolýy, úlken kúnnányń kúpirge shyǵarylmaıtyny, úlken kúni istegen jannyń dinnen shyǵarylmaýy, jaqsylyq pen zulymdyqtyń Alladan bolýy sıaqty kózqarastar qabyldandy. Erte kezden bastap buǵan berik bolmasa da «ahl-ı qybla kápige shyǵarylmaıdy» degen  tujyrym qabyldanyp, bekitildi. Adam balasynyń sheksiz erkindigi týraly birshama pikir, negiz retinde teristeldi. Bul ustanymdar negizinen harıjılerdiń kúpirge shyǵarý jáne mýǵtazılanyń «úlken kúná istegen ne kápir, ne musylman emes» degen tujyrym negizine qarsy jasalǵan edi jáne ol ahl-ı súnnettiń aıyrmas bólshegi retinde qabyldandy.  Hıjranyń ekinshi jáne úshinshi  ǵasyrlarynda Allanyń sıpattarynyń jáne onyń zatynyń birdeı nemese olaı emestigi týraly jáne Qurannyń qoldan jazylmaǵandyǵy týraly negizder ahl-ı súnnettiń ajyramas bólshegine aınaldy.

Jalpy Ahl-ı snnet quramyna kiretin Reı jaqtastary men ahl al-hadıs tarapynan jazylǵan alǵashqy derkkózderindegi aqıda negizderi jazbalarynda baptar toptastyrylyp, bylaısha tizilgenin kórýge bolady:

1. Iman Allanyń barlyǵy men birligine, Paıǵambarlarynyń Allanyń tarapynan jiberilgendigin tolyǵymen qabyl etý.
2. Iman negizderi Allaǵa, perishtelerine, kitaptaryna, elshilerine, ólgennen keıin qaıta tirilip, jaýap berýge, jaqsylyq pen jamandyq, ashshylyq pen táttilik taǵdyrǵa senýmen qalyptasar.
3. Alla bireý, odan basqa qudaı joq, ol esh nársegen muhtaj emes, ...
4. Allanyń esimderi bar, biraq olar Allanyń basqa nárse ekendigin bildirmeıdi. Ol biledi, esitedi, kóredi, qudiret ıesi. Allanyń bul sıpattary jaratqan quldarynyń sıpattaryna uqsamaıdy.
5. Ázireti Muhammet Onyń Elshisi, Paıǵambary jáne quly.
6. Quran Allanyń sózi jáne qoldan jaratylǵan emes.
7. Jer júzindegi barlyq jaqsylyq pen jamandyq Alladan jáne ár bir nárse onyń qalaýymen bolar.
8. Alladan basqa Jaratýshy joq. Quldarynyń jaqsy jáne jaman áreketteriniń barlyǵyn jaratqan bir Alla. Quldar esh nárseni jaratýǵa qabiletti emes.
9. Múmınderdi moıynusyndyryp, baqytqa bólegen, kápirlerdiń aıaqtaryn jańylys bastyrǵan bir Alla.
10. Múmınder kózderimen aıdy kórgendeı, aqyret kúni Allany kóredi. Kápirler bolsa kórmeıdi.
11.  Qublaǵa moıynusynǵan eshbir adam zına, urlyq jáne basqa jaman isterdi istegen kúnalary úshin  dinnen shyǵarylmaıdy. Olar bile turyp, úlken kúná isteıtin bolsa da, biraq olardyń ımandary múmın bolyp qalady. Taýhıd pen yqylaspen ólgen bolsa, Alla ony qalasa ony keshirer, qalasa kúnásyna laıyq azabyn berer. Alaıda, ony máńgilikke tozaǵynda qaldyrmas.
12.  Úlken kúná ıesiniń tozaqtyq bolatyndyǵyna, Taýhıdke moıynusynǵandardyń peıishtik bolatyndyǵyna úkim etilmes. Bulardyń jaǵdaıy Allanyń erkinde.
13. Allanyń Elshisiniń shapaǵaty men qabir azaby ras. Shapaǵat úlken kúná istegender úshin jasalady.
14. Haýyz, káýsar, qyl kópir Allanyń quldarynan esep alýy shyn.
15. Allanyń Paıǵambaryna serik bolǵan alǵashqy musylmandarǵa qurmet kórsetilip, olardyń úlken, kishi kúnálary synalmaıdy jáne balaǵattaýǵa bolmaıdy.
16. Asqabtyń eń joǵarǵylary tizimine Ázireti Abý Bákir, Ázireti Omar, Ázireti Ospan jáne Ázireti Alı kiredi. Ázireti Paıǵambardyń sońǵy adamdardyń ishindegi adamgershiligi mol, izgileri osy tórt halıfalar edi.
17. Aıt namazdary, juma namazdary jáne jamaǵat namazdardary ádepti nemese ádepsiz ımamnyń artynan oqyla beredi.
18. Másiniń ústine másih tartý súnnet jáne saparda, turǵan jerinde qoldanýyna bolady.
19. Musylman basshylarynyń tabysty, baı bolýy úshin duǵa etiledi.
20. Paıǵambardyń mıǵraj sapary shyn.
21. Múnkir Nánkir shyn.
22. Ahl-ı qyblanyń ádepti jáne ádepsiz adamdaryna janaza namazy oqylady.
23. Peıish pen tozaq shyn. Ekeýi de jaratylǵan. Qıamet kúni shúbásiz bolady.
24. Ólgen de, óltirgen de ajalymen óledi. Árbir jaratylǵannyń ajaly bar.
25. Quldardyń ıelik etken rızyǵynyń barlyǵy, aram bolsyn, adal bolsyn, Alladan.  
26. Jamaǵattan aırylmaý jáne birlik pen yntymaqty buzýǵa bolmaıdy.

Biz Ahl as-sýnna ýa-l jamaǵanyń eki baǵyty Abý Hanıfa negizin salǵan Hanafı mazhaby men Ahl-ı sýnna toptarynyń qalyptasý tarıhyna arnalǵan qysqasha taldaýǵa toqtaldyq. Osy taldaýdyń ózi eki baǵyty arasynda óte úlken aıyrmashylyqtar bar ekendigine kóz jetkizdik. Abý Hanıfa bastaǵan Ahl ar-Raı tobynyń Quran men Súnnetke ǵana súıenbeı, bul eki qaınarda sheshimi tabylmaǵan máselelerdi sheshýde aqyldy da paıdalandy. Jáne aqylmen tabylǵan sheshimderdi erkin qoldanatyn edi. Sonymen qatar, Abý Hanıfa bastaǵan top, ıman-senim máselelerin negizdeýde aqyldy qoldaný arqyly kalam ǵylymyn da damytty. Hıdjazdaǵy ahl-ı súnnet ókilderi Abý Hanıfa men onyń serikterin Quran men hadıs sheńberinen shyǵyp, kúrdeli máselelerdi sheshýde aqyldy qoldanǵany «bıdǵat» (jańalyq qosý) jáne adasqandyǵy úshin aıyptaıtyn. Mysaly, Malıkı mazhabynyń negizin salǵan Imam Malık: «Kim dindi kalam jolymen úırenetin bolsa, oıyna kelgenin aıtar» degen pikirde boldy. Al, shafıı mazhabynyń negizin salýshy Imam Shafı bolsa, «Islam dini týraly kalam kitaptarynan paıdalanýǵa bolmaıdy. Sebebi, kalam ilim retinde qabyldanǵan emes» degen pikirde boldy. Hanbalı mazhabynyń negizin qalaǵan Ahmet Hanbal bolsa, «Kalammen shuǵyldanǵandardyń júrek pen sanalarynyń azǵyndaǵandyǵy nazar aýdartady,-dedi.[1] Olar qalaıda, Islamdaǵy arab halqynyń rýhanı-mádenı yqpalyn saqtap qalǵysy keldi. Alaıda olardyń bul áreketi ıslam dininiń ishki qýatyn shekteıtinderin oılamady. Olar oılaý, oılaný ıslamǵa keri yqpalyn tıgizedi degen túsinikte boldy. Al, ıslam dinin qabyldaǵan arab emes halyqtarǵa Islam men Qurannyń ishki mazmunyn bilý qajettigi barlyǵyn, sol arqyly Islamnyń ulylyǵyna bas ıerin túsinbedi. Jalpy, ahl ar-Raı tobynyń baǵytyn halafııa dep atady. Bul basqasha aıtqanda «Islamǵa sońynan kirgender» joly degendi bildiretin edi.

Abý Hanıfa bolsa, qoǵam ishinde týyndaǵyn máselelerdi ýshyqtyrmaı sheshý maqsatynda ol ondaı sharalarǵa bardy. Alaıda, onyń baǵytyn Hıdjazdaǵy Ahl-hadıs, ahl-ı súnnet ókilderi qabyldaǵan joq. Olar barynsha Abý Hanıfa jolyn aıyptaýmen ketti. 

Al, ahl-ı hadıs bolsa, Ázireti Paıǵambardyń bir hadısindegi «Eń qaıyrly, jaqsy násil bolatyndar musylmandar ishindegi «alǵashqy salıh násilderim» degen bolaty Olar osyny negizge ala otyryp, sahabalar men tabıınder kezindegi Islam qoǵamyn qalyptastyrýdy maqsat etti jáne ol joldy «salafııa» joly dep atady. Ol halaftardyń jolyn Quran men súnnettten alystatatyn jol dep túsindi. Olar sonymen qatar, sopylyq, taqýalyq joldardy da bıdǵat jáne adasýshylyq retinde baǵalady.[2] Ahl-ı hadıs tobyna shafııa, malıkııa, hanbalııa mazhabtary kiretin edi.

Bul eki baǵyt arasyndaǵy qaıshylyq hıjranyń tórtinshi ǵasyrynyń sońyna deıin jalǵasty. Bul eki baǵytty alǵash biriktirmek bolǵan Imam Matýrıdı men Imam Asharı boldy. Odan keıin mazhabtar tarıhynyń belgili tulǵalary Abd al-Qadyr Baǵdadı men Shahrıstanı boldy. Alaıda, bul eki baǵyt arasyndaǵy aıyrmashalyq onymen joıylyp ketken joq. Kerisinshe, mezgil-mezgil shyǵyp, qaqtyǵysqa túsip otyrdy. Alǵashqy kórinis berýi, ahl-ı hadıs ókilderiniń bel alyp, jalpy Islam álemine yqpalyn júrgizgen kezeńi V/X-VII/XIII ǵǵ. arasy boldy. Bul kezeńde búkil Islam álemi toqyraýǵa túsip, ishteı qyrqys dáýirin basynan keshirdi. Bul kezeńde sopylyq tarıqattardyń Islamnyń negizi-Imandy qaıta qalpyna keltirýi ǵana ıslam dininiń qaıtadan rýhanı kúshke aınalýyna múmkindik berdi. Bul hanafı mazhaby sheńberinde, Abý Hanıfanyń din men sharıǵatty bólip qarastyrýynyń arqasynda múmkin boldy. Bul kezeńde sopylyq tarıqattardyń shyǵýymen Islamdy qabyldaǵan halyqtar ózderiniń dástúrli mádenıettterin qaıtadan qalpyna keltirgen bolatyn. Mine túrik ǵalymdary «arab dástúrshidiginiń»  qalyptasýyn osylaısha baıandaıdy. Endigi kezekte osy «arab dástúrshildigi» bizge qalaı keldi degen suraqqa qysqasha jaýap berip kórelik.

«Arab dástúrshildiginiń» qazaq dalasyna kelýi Reseı ımperıasynyń qazaq dalasyn dinı-ıdeologıalyq turǵydan ıgerý úshin qoldanǵan saıasatymen baılanysty bolatyn. Qazaq halqy óziniń dástúrli dinı tanymy aıasynda qalatyn bolsa, ońaılyqpen moıyn usyna qoımaıtynyn sezingen otarshyldar qazaqtyń dinı senim negizderi men dinı tanymyn ózgertý kerektigin túsindi. Ol úshin 1756 jyldan bastap, dinı basqarma ashyp, arnaıy qazaq dalasy úshin Ýfa qalasynda medresede moldalar daıyndata bastaǵan. Kerek dese, ol kezde áli Qazaq handyǵy ydyrymaǵan kezi bolatyn. Reseı otarshyldary ózderine moıynusynǵan jerlerge osy moldalardy jibere otyryp, qazaq halqynyń dástúrli dinı tanymyn ózgertýge kúsh saldy. Ol moldalar qazaq arasynda «zakaznoı moldalar» dep ataldy. Olardyń árekettermen qazaq zıalylary júz elý jyldaı kúresti. Keńes ókimeti ornaǵan soń ateısik kezeń kelgeni belgili. 1943 jyly Stalınniń sheshimen meshitter qaıta ashylǵanda, bul júıe qaıta jalǵasyn tapty. Sol kezdegi Orta Azıa halyqtary úshin Tashkentte ashylǵan Dinı Basqarma basshylyǵyna kelgen Babahan qary qandaı baǵytta bolǵanyn bilmeımin. Ol kisi qaıtys bolǵan soń, onyń ornyna otyrǵan onyń uly Zıaýddın Babahanov Orta Azıaǵa alǵash Keńes ókimetiniń kómegimen ýahhabılikti ákelgen Shamı damýllanyń shákirti bolatyn. Bul kisi Keńes ókimetine de, ýahhabılerge de adal qyzmet etken sıaqty. Ol uzaq jyldar boıy Keńes ókimeti men Saýd Arabıasy arasyndaǵy jalǵastyrýshy jalǵyz kópir boldy. Keńes ókimetiniń kezinde ýahhabılik ádebıettiń Orta Azıaǵa dendep enýine sol kisiniń úlesi bolǵandyǵyna daý joq. Jáne Keńes ókimetiniń ýahhabılik ıdeologıanyń musylmandar arasyna keńinen taralýyna múddeli bolǵandyǵyn, sol arqyly musylman halyqtaryn dástúli mádenıetinen ajyratý maqsatynda bolǵandyǵyn da aıtýymyz kerek. Keńes ókimeti ydyraǵan soń Ózbekstan jerinde ýahhabıliktiń birden beleń alyp ketýi osyndaı faktorlarmen tikeleı baılanysty. Qazirgi elimizdegi meshitter sol patshaly Reseıden bastaý alyp, Keńes ókimeti kezinde ýahhabılik tanym negizderimen sýarylǵan ortalyqtar bolatyn. Sol Keńes ókimet kezeńinde dinı saýaty bar kisilerdiń kópshiligi sol meshitterge barmaıtyn. «Nege barmaısyz?»-dep surasań, «E, balam, bizdiń jol bólekteý»-dep kúlip qoıa salatyn Qazir sol baǵyttarynan meshitter áli ajyraı qoıǵan joq. Onyń ústine qanshama jasty biz shetelderge jiberip oqytyp, ákeldik. Munyń bári qazaqtyń dástúrli dinı tanymyn túsinbeıtin, túsine almaıtyn ımamdar qataryn kóbeıtip otyr. Al, ondaı baǵytta daıyndalǵan ımamdardyń qazaq halqynyń dástúrli dinı tanymynan habary bolmaýy zańdy qubylys. Sondyqtan qazirgi meshitterdegi dinı ýaǵyzdyń qazaq halqynyń dinı tanymymen saı kelmeýi zańdylyq ekendigin túsinýimiz kerek. Olar túsinbeıdi eken dep, ımamdardy bulaı erkine jibere beretin bolsaq, onda erteń qazaq halqyn tarıhtan ketiretinimiz anyq. Sonda ne istemek kerek? 

Zikirıa Jandarbek