Kez kelgen saýatty da kózi qaraqty jan jarnamanyń qazaqsha mátinine shoshyna qaraıtyn boldy. Óıtkeni jarnama aýdarmasynyń ala-qulalyǵy týraly aıta-aıta aýyz aýyrdy, jaza-jaza qol taldy. Buǵan deıin jarnama mátininiń saýatsyzdyǵy, beıádepsizdigi týraly biraz aıtyldy. Syn sadaǵyna ilinip, sýretteri de basyldy. Biraq odan selt etken eshkim joq. Odan qaldy, «Jarnamaǵa jergilikti ákimdik nege jaýap bermeıdi?» destik. «Tilderdi damytý basqarmalary jarnamanyń tilin túzemeı ne tyndyryp otyr?» dep taǵy kórdik. Rasynda da jarymjan jarnama aıylyn qashan jıady? Nege shetinen jaýapqa tartyp, aıyppul salmaımyz? «Nege, nege» dep bastalatyn saýaldar kóp-aq. Biz búgin osylarǵa jaýap izdep kórelik.

Jarnama – naryqtyń qozǵaýshy kúsh­teriniń biri. Sondyqtan jarnamanyń «bar­maıtyn taýy, baspaıtyn jeri» joq. Bul – álemde qalyptasqan qubylys. Biraq shetelden bizdegideı qaptaǵan saýatsyz jar­namanyń jurnaǵyn da kórmeısiz. Nege? Aldymen jarnamanyń tiline kelelik. Búginde Qazaqstannyń qaı qalasyna barsańyz da saýatsyz aýdarmadan kóz ashpaısyz. Ár jarnamanyń tómengi tusynda «Jarnamanyń mazmunyna jarnama berýshi jaýapty» dep taıǵa tańba basqandaı anyq jazylǵan. Demek. onyń tildik saýatsyzdyǵyna jarnama berýshiler tarapynan jaýapkershiliktiń joq­tyǵy sebep bolyp otyr delik. Jarnama agenttikterindegi aýdarmashy orys tilinen qazaq tiline qalaı aýdarsa, solaı jazylyp kelgen, ıaǵnı sol agenttikterdegi memlekettik tildi jetik meńgergen mamannyń joqtyǵynan zań buzýshylyq oryn alyp otyr. Hosh delik, zań buzýshylyq oryn aldy. Endi ony kim jáne qalaı jaýapqa tartpaq? Bul zań buzýshylyq tilbuzarlyqtyń naq úlgisi bolyp tabylatyndyq­tan jergilikti ákimdikten osy máselege qatysty jaýapty jandardy izdeımiz. Bizge birden Tilderdi damytý basqarmalary jaýapty degen oı keledi. Ataýy Tilderdi damytý basqarmasy bolǵandyqtan jergilikti jerdegi til tóńi­re­gindegi túıtkilderge sol jaýapty degen túsinik qalyptasqan. Shyndyǵynda solaı ma? Buǵan Tilderdi damytý basqarmalary ne deıdi eken? Olardyń birazynyń jaýaby mynaǵan saıady: «Qala, aýdan kóshelerindegi saýatsyz jarnamalardyń kóptep kezdesetini barshamyzǵa belgili. Turǵyndar da bizge bul jaıynda jıi shaǵymdanyp jatady. Mysaly, kópshiliktiń nazaryna saýatsyz jarnamalar men kórneki aqparat usynatyn kásipkerler­diń Qazaqstan Respýblıkasy «Til týraly» Zańyn saqtaýyna keletin bolsaq, atalǵan zańda jarnama ıeleriniń jarnamalardyń qazaqsha mátinderin aldyn ala basqarmamen kelisý máselesi múlde qarastyrylmaǵan. Sonymen qatar qalalyq ne oblystyq Tilderdi damytý basqarmalarynyń jarnamada jiberilgen qatelerdi jarnama ıelerine túzetkizýdi talap etetin esh quzyreti joq. Osyǵan oraı, zań talabyna qaıshy rásimdelgen jarnamalyq kórnekilikterdi retke keltirý úshin zańdarǵa ózgeris engizilýi tıis. Degenmen atalǵan kemshilikterdi tú­begeıli joıý jónine kelgende másele taǵy da zańǵa kelip tireledi. Qoldanystaǵy Qazaqstan Respýblıkasynyń «Til týraly» Zańynda da, «Ákimshilik quqyq buzýshylyq týraly» kodeksinde de kórneki aqparat pen jarnamalar tilin buzǵandardy jaýapkershilikke tartý má­selesiniń qarastyrylmaýy kóp nársege qolbaılaý bolyp otyr. Mine, gáp qaıda jatyr? Jergilikti ákimdiktiń jarnamaǵa áli jetpeýiniń bir syry osynda delik. Biraq osydan biraz buryn QR Májilis depýtaty Aldan Smaıyl bir só­zinde: «Eń aldymen, qate jarnamalardyń jiberilmeýine, ilinbeýine ákimdikter men til basqarmalary jaýap berý kerek» dep, soǵan negiz bolatyn «Jarnama týraly» Zańdy sóz qylyp: «Zańda tek gramatıkalyq qateler ǵa­na emes, rýhanı qatelerdi jibermeý máselesi de nazardan tys qalmaǵan. Jarnamada jiberilgen qateler úshin tıisti jaýapkershilikke tar­týdyń joldary da kórsetilgen. Jergilikti ákimdikter Ádilet mınıstrligine nemese sot­qa júginse de, jekelegen kompanıalardyń jibergen qatelerin túzetip, bolashaqta qa­teniń qaıtalanbaýyn qadaǵalaýy kerek. Biz bar zańdy durys paıdalana almaı otyrmyz. Negizinen, jarnamamen aınalysatyndar qa­zaqsha saýatsyz. Ásirese, tarıhı tulǵalarǵa qatysty ataýlar, qazaqtyń baıyrǵy sózderi óreskel qatemen jazylady» degen edi. Alaıda tilge janashyr depýtat ózi atap ótken, ózderi qabyldaǵan zańdarda ákimdikter men atalǵan basqarmalardyń jarnamaǵa jaýaptylyǵyn mindetteıtin jeri joqtyǵyn qaperine almaǵan syńaıly. Oǵan qosa zańda jiberilgen qateler úshin jaýapkershilikke tartylatyny aıtylsa da, onyń joldary naqty kórsetilmegen. Ár aımaqtaǵy jergilikti Tilderdi damytý basqarmalarynda negizinen memlekettik til janashyrlary otyrǵany ras. Bári derlik jergilikti ult ókilderi. Alaıda olar ár suhbattarynda óz taraptarynan memlekettik tilge qyryn qaraǵandardy birden jazalap, jaýapqa tartyp, olarǵa belgilengen mólsherde aıyppul sala almaıtyndaryn ashyna aıtady. Óıtkeni olarda ondaı quqyq joq. Eger joǵarydaǵydaı áreket etýge quqyq berilse, ár kásipker «óz nysanyma qaı tilde, ne jazsam da ózim bilemin» degen pıǵyldan arylar edi. Nátıjesinde jarnamanyń tili túzelip, el búdjetine aqsha túsýi kerek. Óki­nishke qaraı ony baqylaıtyn Til komıteti bolsyn, jergilikti atqarý bıligindegi Til­derdi damytý basqarmalary bolsyn, zańdaǵy olqylyqtardan «Til týraly» Zańnyń oryn­dalýyn tolyq qamtamasyz ete almaıdy. Búginge deıin jergilikti Tilderdi damytý basqarmalary til týraly zań talaptaryn buzǵan nysandardy shamalary jetkenshe tekserip, prokýratýraǵa shaǵym túsirip qana keledi. Shamalary jetkenshe deıtinimiz jeke menshiktegi nysandy prokýratýradan basqa quzyrly mekemeniń óz betinshe kelip tekserýge quzyreti joq ekeni taǵy bar. Oǵan qosa bir jarnama nemese kórneki aqparat týraly shaǵym túsirip, ony prokýratýra tekserip, olarǵa eskertý jasap bolǵansha qalanyń basqa tusynda nebir soraqy qatelerge jol bergen birneshe jarnama qyltıyp shyǵa keledi. Sonda qaıtpek kerek? Memlekettik tildi damytý maqsatynda qurylǵan jergilikti Tilderdi damytý basqarmalarynyń bar sha­masy shaǵym túsirýmen shektelmek pe? Son­da kóshelerdegi soraqylyqtarǵa jergilikti prokýratýranyń tek eskertý berýge ǵana dármeni jete me? Bizdińshe, eń aldymen QR «Jarnama týraly» Zańy men QR «Til týraly» Zańyna ózgerister men tolyqtyrýdar engizý kerek. QR «Til týraly» Zańynyń talaptaryn saqtaý maqsatynda jarnama berýshi óniminiń (nemese usynatyn qyzmet túriniń) jarnama mátinin aldymen jergilikti Tilderdi damytý basqarmasyndaǵy (óz obektisin tirketken aýdandaǵy) nemese onyń bólimshesindegi tıisti mamandarǵa teksertip, «maquldanǵan» degen mór soqtyryp alýy tıis. Bul rette, árıne, olar tıisti mekemeniń qyzmeti úshin qarjy tóleıdi. Bir jaǵynan bul saýatty jarnamaǵa jol ashsa, ekinshiden, Tilderdi damytý bas­qarmalarynyń quzyretin arttyryp, el búdjetine az da bolsa qarjy túsirer edi. Al ázirge jarnamanyń mátinderimen jer-jerde­gi jarnama agenttikterindegi memlekettik tildi meńgermegen aýdarmashylar aınaly­syp ke­ledi. Oǵan da tosqaýyl qoıa almaı otyrǵan jaıymyz bar. Óıtkeni «Til týraly» Zańnyń 23-babynda «Memlekettik tildi belgili bir kólemde jáne biliktilik talaptaryna sáıkes bilýi qajet kásipterdiń, mamandyqtardyń jáne laýazymdardyń tizbesi Qazaqstan Res­pýblıkasynyń zańdarymen belgilenedi» de­lingen. Biraq bul qujat áli ómirge kelgen joq. Sondyqtan halyqpen jumys jasaıtyn qyzmetkerlerge (sonyń ishinde jarnama agenttikterindegi aýdarmashylar da bar) qa­zaq tilin bilý mindetti bolmaı otyr. Osy sebepti joǵarydaǵydaı saýatsyzdyqtarǵa jol berip otyrmyz. Ázirge bul qujat ómirge kelmeıinshe jarnama mátinderine Tilderdi damytý basqarmalary jaýap beretindeı jaǵdaı týdyrý úshin QR «Jarnama týraly» Zańyna joǵarydaǵydaı ózgeris engizý kerek. Bul – bir. Sonymen qatar Tilderdi damytý bas­qar­malarynyń ókilderi kórneki aqpa­rat pen jarnamalar tilin buzǵandardy jaýap­ker­shilikke tartý máselesiniń qoldanys­taǵy «Ákimshilik quqyq buzýshylyq týraly» kodekste de qarastyrylmaýy qolbaılaý bolyp otyrǵanyn aıtty. Demek, bul «Ákim­shilik quqyq buzýshylyq týraly» kodekske de ózgerister kerek ekenin meńzep otyr. Ol qandaı ózgeris? QR «Til týraly» Zańy men QR «Jarnama týraly» Zańynyń talaptaryn buzǵan kásipkerler, jarnama berýshiler ja­ýapqa tartylyp qana qoımaı (nemese es­kertý jasalyp), olarǵa belgili bir mólsher­­de aıyppul tóleý mindettelýi tıis. Eger atalǵan kodekske osyndaı ózgeris engen jaǵdaıda biz sol arqyly olardy jaýapqa da, aıyppulǵa da tarta alamyz. Bul buǵan deıin múmkin bolmaǵan edi. Sebebi joǵarydaǵy zańdarda «Til týraly» zańnyń talaptaryn buzǵandardy jaýapqa tartylatyny aıtylǵanymen, olar­dy ákimshilik jaýapkershilikke tartý men olarǵa kesiletin aıyppul mólsheri kórse­tilmegen. Sondyqtan ja­rymjan jarnama­lardyń ıelerine joǵary­daǵy zańdardyń sol­qyldaqtyǵy maı­daı jaǵyp keledi. Es­kertý aldy, biraq erkin júzip keldi. Erkin júzemiz dep esirip te ketti. Esesine olarǵa tosqaýyl qoıatyn mezet te jetti. Bul Tilderdi damytý basqarmalaryna taǵy bir quzyret qosyp berý arqyly júzege asýy tıis. Ol – Tilderdi damytý basqarmalaryna saýatsyz jarnamalar ıelerin «Ákimshilik quqyq buzýshylyq týraly» kodeks arqyly jaýapqa tartyp, belgilengen mólsherde aıyppul salý quqyǵyn berý. Óıtkeni buǵan deıin Tilderdi damytý basqarmalarynyń saýatsyz jarnamalar týraly tek jergilikti prokýratýraǵa shaǵym túsirýge ǵana qaýqary jetkenin aıttyq. Ol shaǵym prokýratýrada qaralǵannan keıin olar da kóbine tek eskertý jasaýmen shektelip kelgen edi. Osy oraıda Tilderdi damytý basqarmasy janynan Til ınspeksıasyn quratyn ýaqyt jetkenin aıtý­ǵa mindettimiz. Mundaı qyzmet Fransıada, Latvıa, Estonıa elderinde de qoldanysqa engenin buryn da gazetimizde kótergen bo­latynbyz. Eger joǵarydaǵydaı quzyretter Tilderdi damytý basqarmasyna ótetin bolsa, atalǵan basqarmanyń janynan qurylatyn Til ınspeksıasyna júktelip, ol óz qyzmetin múltiksiz oryndaǵan bolar edi. Saýatsyz jarnamalardy tekserip, aıyp­pul salýdy Tilderdi damytý basqarmalaryna júktegennen ne utamyz, soǵan kelelik. Aldymen naqty memlekettik til saıasatyn júrgizýge negizdelgen mekemeniń quzyretin arttyramyz. Ekinshiden, ýaqyt utamyz. Óıtke­ni olar burynǵydaı prokýratýraǵa shaǵym túsirip, onyń tekserilýin kútip otyrmaıdy, dereý óz quzyretterin paıdalanyp, ózderi iske kirisedi. Al úshinshiden, aıyppul salý arqyly «ózimbilemdikke» urynǵan jarnama ıeleriniń aıylyn jıǵyzýǵa bolady. Máselen, keıingi kezderi jolerejesindegi jańalyqtardy ala­ıyq­shy. Ákimshilik kodekske ózgeris enip edi, barlyq kólik júrgizýshileri qaýipsizdik bel­digin taǵýǵa moıynsunyp shyǵa keldi. Rólde otyryp telefonmen sóılespeıtin boldy. Zańsyzdyqqa jol bergender sala mamandary tarapynan jazalanyp, memleketke aıyppul tóleýge mindetteldi. Kimge qaltasyndaǵy aqshasyn bireýdiń alaqanyna sanap salý unasyn deısiz. Mine, týra osy sıpatta Til­derdi damytý basqarmalary belgili bir ýa­qyt­taarnaıy reıd júrgizip, zańdy belden basqandardy jaýapqa tartyp, aıyppul tóle­tip otyrsa, qaltasyndaǵy tıyn-tebenderinen qaǵylǵysy kelmegender memlekettik tilge muryn shúıirýlerin qoıar edi. Jarnamasyn ilmes buryn tıisti mekemege baryp, jarnama mátininiń saýattylyǵyn dereý teksertip, qolyna qajetti qujatyn alyp alatyn edi. Odan qaldy búginde túrli kórneki aqpa­rat tili memlekettik tildi bylaı qoıǵanda bas­qa shet (aǵylshyn, t.b.) tilinde órip júrgenin kózimiz kórip júr. Tipti keı kóshelerimiz shet­eldiń qalalaryna uqsap barady. Qysqasy, shetel ataýlary men ózge tildegi jazýlardan aıaq alyp júre almaısyz. Alaıda muny kóre tura qala ákimdigi nemese soǵan qarasty Tilderdi damytý basqarmalaryda ol jerge baryp arnaıy talap qoıyp, ne quqyqtyq jaýapkershilikke tarta almaı otyr. Nege? Sol baıaǵy joǵaryda atap ótken zańdardyń talaptaryna bul olqylyqtardyń qaıshy kelmeýi sebep. Máselen, QR «Til týraly» Zańynyń 21-babynda «kórneki aqpa­rat memlekettik tilde, al qajet bolǵan jaǵdaıda basqa da tilderde jazylady» delinse, QR «Jarnama týraly» Zańynyń 6-babynda da jarnamany memlekettik tilmen qatar jarnama berýshiniń qalaýyna qaraı ózge tilde de jazýǵa bolatyny aıtylǵan. Elimizdiń osy eki birdeı zańy da jarnama tiline qatysty jerinde jalpaqshesheılik tanytqan, ıaǵnı jarnamanyń tilin jarnama berýshiniń yr­qyna bergen. Qos zańdaǵy «Qajet bolǵan jaǵdaıda… jarnama berýshiniń qalaýy boıynsha…» degen sózder osyny ańǵartpaı ma? Nege biz kórneki aqparattyń tilin jarna­ma berýshiniń erkine berýimiz tıis? Budan keıin «qazannan qaqpaq ketse, ıtten uıat ketpeı» ne qylsyn? Ol jarnamanyń, kórneki aqparattyń nemese sol nysannyń bizdiń elde shet tilinde jazylýyna esh negiz de, suranys ta joq dep esepteımiz. Tek eger ol ózge bir elmen birlesken kásiporyn ne nysannyń ataýy bolsa ǵana, onda da memlekettik múd­deni alǵa qoıa otyryp máseleni sheshken jón. Al basqadaı ala-qulalyq bolmaýy úshin atalǵan eki zańdaǵy jarnamanyń tiline tańdaý bergen jerin alyp tastaý qajet. Odan qaldy zańdy tulǵalar sýbektige nemese obektige ataý bergen kezde Ádilet organdaryna tek ataýdy ǵana tirketedi. Alaı­da ol jerde de ataýdyń túp tórkinine úńilip jatqan tiri jandy kórmeısiz. «Uzyn arqan, keń tusaý» degenińiz de osy.Al dúken, shash­taraz jáne ózge de halyqqa qyzmet kór­se­tý nysandarynyń ıesi salyq organdaryn­da óz aty-jóni, tegi boıynsha tirkeledi.Al onyń dúkenine, dúńgirshegine qandaı ataý be­rip jatqany esh jerde tirkelmeıdi. Olataýdyń mán-maǵynasyna, el múddesine sáıkestigi qadaǵalanbaıdy. Mine, elimizde qaptaǵan túr­li ataýlardyń paıda bolýy da sondyqtan. Búıte bersek, kóshelerimizden kórik ketip, memlekettik sıpatynan, ulttyq beder-naqy­shy­nan jurnaq ta qalmaıdy. Endi qaıtpek kerek? Bul rette de zańdy tulǵalardyń ár nysanǵa ataý berer kezinde onyń memlekettik tilde atalýyn ári solaı resmı tirkelýin zańdastyrýymyz kerek. Odan keıin sol memlekettik tildegi ataýdyń eldiń ulttyq, memlekettik múddesine qaı­shy kelmeıtinin qadaǵalanýy da qosymsha júk­teledi. Oǵan qosa budan bylaı dúken, shashtaraz syndy basqa da halyqqa qyzmet kórsetý nysandarynyń ataýlary Ádilet or­gandaryna mindetti túrde tirkelýi kerek. Onyń da memlekettik tilde tirkelýi, sondaı-aq halyqqa usynylatyn qyzmeti, jumys tártibi týraly aqparattardyń da memlekettik tilde ári saýatty jazylýy qatań tekserilýi tıis. Munyń bári jeke azamattardyń barshasyna óz nysandaryn Ádilet organdaryna tirketý kezinde mindet­teletin talaptar bolýy qajet. «Tártipke baǵynǵan qul bolmaıdy». Eger joǵaryda atalǵan zańdar men kodeks­terge (QR «Til týraly» Zańy, QR «Jar­nama týraly» Zańy, «Ákimshilik quqyq bu­zý­shylyq týraly» kodeks) biz atap kórset­kendeı ózgertýler men toltyqtyrýlar en­gizilse, jarnama tóńiregindegi jaǵdaı da tú­begeıli ózgerer edi. Jarnama berýshi kez kel­gen kásipker qazaq eliniń zańyna eriksiz moıynsunyp, memlekettik tildiń már­tebesin de moıyndar edi.

Dınara İZTİLEÝ