Bizdiń bul qazaqta tasqa tańba basqandaı anyq shejire joq. «Oqýǵa sengen – umytshaq» dep oqýdy kerek qylmaǵan, «jazýǵa sengen – jańylshaq» dep jazýdy kerek qylmaǵan. Oqý, jazý joqtyǵynan jazylǵan shejire bolmaǵan. Estigenin umytpaıtuǵyn qulaǵynyń tesigi bar, keýdesiniń esigi bar uqpa qulaq jandar bolǵan. Sondaı jandardyń aıtýymen keýdesi hat, estigeni, kórgeni jat bolǵan qarıalar keıingige aýyzdan-aýyz alyp aıtýmen úlgi-ósıet qaldyraǵan.

Bizdiń qazaqta shejireni basqa jurttan aqtaryp, tentirep taptyryp alǵanyn kim ekenin sóıleıik.

Qazaq, qazaq bolǵanda bul qazaqta Qajyǵa áýelgi bastap barǵan – ýaq Nurken baı. Toqal qatynymen baryp, tórt jyl jolaýshylyqpen júrip, besinshi jylda qaıtyp aman-esen eline, jurtyna kelgen. Sol Nurkennen soń ekinshi Qajyǵa barýshy – kúlik Samaı sopy. Baıanaýla dýan bolyp aýzy ashylǵanda oıaz bolǵan. Noǵaı Baıjan haziret sol ekeýi bolǵan, ekeýi de sol jaqta ólgen. Solardyń ketken jyly qoı jyly edi, 1858 jyl bolsa kerek. osy sózdi jazyp otyrǵan Máshhur Júsip dál sol jyly týǵan bala, osy kúnde jetpis jasta otyr.

Bul qazaqta úshinshi qajyǵa barýshylar – tobyqty Qunanbaı, aıdabol  qıshyl Qystaýbaı, Aqmoladan Aqqum, Qosqopadan Shekshek qajy, Atbasardan Egizek Janaıdar, Esil boıyndaǵy qulan qypshaqtan Shontybaı, Batyrqoja molda balalary. Sileti boıyndaǵy qypshaqtan Qurman balasy Hasen qajy, mámbet toqadan Ózden,  Sazan urpaǵy Muhammedsálim qajy, Ór Altaıdan Aldajuman nemeresi Eshmuhammed qajy, Ertis boıyndaǵy afaı bóriden Qudıar qajy, Kókshetaýlyq atyǵaıdan Qojahmet qajy, egizek Janaıdarmen birge barǵan Sultanqoja qajy, qıshyl Qystaýbaımen birge barǵan Jámek qoja, Baızolda ıshan. Bulardy qaldyrmaı jazyp jatqanym tiri qaıtyp kelgenderiniń birsypyrasyna aýzyba-aýyz sóılesip, mán-jaıyna ábden anyq bolǵandyǵymdy túsindirý úshin. Orta júzden jıyrma kisi bolypty. Kishi júzden tabandaǵan júz kisi bolypty. İshinde Nurpeıis haziret, Dosjan halıfa bar deıdi.

Qazaq budan buryn búıtip bas qosyp qajyǵa barmaǵan eken. Júz jıyrma kisi bolyp arasyn aıyrmaı, tize qosyp, qol ustasyp júrgen soń jáne ózderi de kózge túserlik hár taptyń qasqa-jaısańy bolǵandyqtan kórgen tańyrqarlyq bolypty. Qazaq baıqustyń salpıǵan tymaǵynyń qulaǵyn, súıretilgen tonynyń etegin, ańqıǵan aýzyn kórgen soń kórgen qyzyǵyp, suqtana bastaıdy ǵoı.

Noǵaı ókili men sart ókili talasypty. Noǵaı ókili: – «Bular máskúptik, men máskúp kisisimin» dep, sart dáleli: – «Bular Buqar til, men Buqar til kisisimin» dep. Meke bastyǵyn – shárıf, Mádıne bastyǵyn – shaıqy deıdi eken. Eki shárıftiń shárıfteri, shaıqylary bas qosyp, aldaryna aldyryp surapty: – sizder máskúpdiksizder me, Buqar tilsizder me? – dep. Sonda qajybasy Qunanbaı eken. Ol kisi sóılepti:

– Biz máskúp-sáskúbińdi de bilmeımiz, Buqar til-súqardikin de bilmeımiz, tirimizdiń bıligi aldıar urandy tórede, ólimizdiń bıligi Alda urandy qojada, jaıylýy mal syqyldy, jýsaýy ań syqyldy betimen ósken qazaq degen jurt bolamyz – depti. «Qazaq degende jurt bolady eken-aý!» dep ań-tań qalysypty. Tarıh aqtaryp, shejire qaratypty, taba almapty. Kópte ne joq, bir býryl bas sóılepti: – «Bul tarıh tabylsa, Baǵdat shárıfte Imam Aǵzam kitaphanasy degen úı bar, jaý talamaǵan, eshqaıda shashylyp bytyramaǵan, tabylsa, sonan tabylady» degen soń Baǵdat shárıfke jelmaıa mingizip, kisi jiberipti. Bular óz ortasynan Kishi júzde Dosjan halfeni jiberipti.

Barǵan kisiler: – «Tabyldy, qazaq degen jurt Ánes saqabadan ósip-ónip, órbigen eken» dep nusqa kóshirip alyp kelip, sonan keıin bul júz jıyrma kisi ortasynan rasqot shyǵaryp, «Qazaq tákıesi» degen tákıe saldyryp, ol úıdi Qunanbaı atyna jazdyryp, «Munan bylaı qazaqtan kelgen qajy osynda túsetuǵyn bolsyn» dep sonan bylaı qazaq ta el-jurt ekendigi, pusyrman ekendigi áıgilengen.

Bulardyń qajyǵa barǵan jyly baıaǵy jut qoıannan buryn qarakıik jyly edi. Qıshyl qajy qajyǵa ketkende qatyny býaz qalyp, ul taýyp, atyn Mekebaı qoıǵan. Sol Mekebaıy tiri. 53 jasqa aıaq basty. Baıanaýla, Qyzyltaý jyp-jyltyr muz boldy. Jylqy bitken teńge sholaq siletige ketip, qara mal semiz kúıli shyǵyp maı muz atandy. Ol kúnde ekiniń biri, egizdiń syńary bilip, sóılep aıtyp turýshy edi. Bul kúnde alaı-dúleı, uıqy-tuıqy alasapyran zaman bolyp, bútin estiniń ózinde qalǵan joq. Jarym esti shala-sharpy bilgeninen aıyrlyp qaldy.

Qunanbaı qajynyń qajyǵa barǵan jyly 1874 jyl. Óziniń ólgeni 1885 jyl. 81 jasynda taýyq jyly óldi.

Bul Mekedegi Tákıe áýeli Qunanbaı atyna jazylǵan. Arǵyn atynda bolǵandyqtan ormanshydan barǵan Hasen Shaıh daýlap alǵan. Onan keıin toqal arǵynnan barǵan Eshmuhammed daýlap alǵan. Bul kúnde kishi júz Dosjan halfe atyna jazylyp qalypty.

Máshqur Júsip qoljazbasynan. Sh. 1177 (OǴK) 258-259 bb.

(1928 jylǵy jazylǵan)

Túpnusqa taqyryby: Qazaq shejiresi qaıdan tabylǵan

Túpnusqadan qotaryp, arnaıy "Qamshy" úshin ázirlegen Nurjuma Orysbaı