Álem tarıhynyń aqtańdaq betteri kóp. sarǵaıǵan, sary izdengen, umytylmas, umyttyrmas oqıǵalar jetkilikti. Ár halyq óz tarıhynyń tereńine boılaý úshin, ótkeninen sabaq alý úshin, úlgi alý úshin, ónege alý úshin túrli sıpatta jumystar atqarady. Biri uly ádebı shyǵarmalar, keshendi zertteýler, sol oqıǵany táptishtep oı qorytar ınstıtýttar qursa, biri kınokartınamen tańbalaıdy, endi biri eskertkish, memorıaldy keshen turǵyzyp, zarly jyldardyń janaryndaǵy jasty sorǵalatady. Ol sol tarıhta opat bolǵandar úshin emes, búgingi óskeleń urpaq úshin kerek shara.

 Endeshe, biz bıyl 80 jyl tolǵan asharshylyq zobalańy úshin ne istedik? Onan qandaı oı túıdik? Máselenkı, Ýkraına óziniń ashtyq taqsyretin ulttyq qasiret dep jarıalady. KSRO murageri Reseıden keshirim suraýyn talap etti. Ashtyq jaıly qanshama fılmder, teatrlyq qoıylymdar, memorıaldy keshender, eskertkishter turǵyzdy. Olardyń bozdaqtarynyń jany bizdiń qarasha halyqtan artyq pa edi? Joq. Bári bir adam balasy. Adamnan adamnyń artyqtyǵy joq. Eki ulttyń da uqsas qasireti bul. Biraq biz beıjaımyz. Naraýmyz. Nemquraılylyq etimizden ótip, súıegimizge jetip qalǵandaı... «Aqyryp teńdik suramasaq» ta, óz hal-qadirimizshe tyrbanyp, kıno túsirip, teatrda sahnalaýǵa bolar edi ǵoı. Ol úshin eshkim «áı,bularyń ne?» demesi aıdaı anyq. Eger Prezıdent aıtpasa, bıyl da qyńq etpeı otyrar ma edik? Almatyda eskertkish ornatylady degen belgi-tasqa jylda bir gúl shoǵyn qoıýmen shekteler me edik, kim bilsin? Biz kókeıdegi osy saýaldardyń bir ushyǵyn jazýshy Smaǵul Elýbaıǵa qoıǵan edik.

– Bul bizdiń eń zulmat qasiretimiz. Buryn-sońdy qazaq kórgen qyrǵynnyń eń aýyry osy – asharshylyq, –dep bastady sózin jazýshy. – Eger dál osy qyzyldar qyrǵyny bolmaǵanda kez kelgen ımperıanyń sálemin shalqaıyp alar qýatymyz bolar edi. Qazaq dalasynda 50 mıllıon qarǵa tamyrly el bolsa, ońymyzdan da, solymyzdan da yqpas edik. Men-mendegender de sanasar edi bizben. Biraq ótkenge ókpe aıtqannan óner eshteńe joq. Endi bolashaqty oılaýymyz shart. Bozdaqtardyń rýhyna taǵzym etip, áýletimizge mundaı náýbetter kelmeýin jaratqannan tileýimiz, búgingi urpaqqa qandy tarıhtyń kesapatyn túsindirip, ultymyzdyń kórgen san qıly qasiretin uǵynýǵa, ultyn, elin, Otanyn súıýge baýlýymyz mindet.

– Sizdiń osy taqyrypty qaýzap jazǵan «Aq boz úı» atty romanyńyzdy bilemiz. Aýqymdy eńbegińiz kórkem sózben qoıylǵan eskertkish deýge turarlyq,  opat bolǵan 4 mıllıon qazaqqa. Biraq,  jas urpaq sol qyrǵyndy ekrannan kórýdi qalaıtyny jáne ras. Kóbisi kitap oqymaıdy. Bul jaǵyn nege qolǵa almaısyzdar?

–Asharshylyq týraly derekti fılmder bar azdaǵan. Al kórkemtýyndy sonaý 1990 jyly túsirilgen. Óziń aıtqan «Aq boz úı» romanynyń jelisi boıynsha eki serıaldy «Surapyl surjekeı» atty fılm túsirilip, qoıylǵan bolatyn. 1991 jyly ótken «Búkilodaqtyq kınofestıvalde» kórsetilip, júldege de ilikken. Sol fılm qazaq dalasyndaǵy asharshylyq zobalańyn kórsetken, shynaıy sýrettegen birden bir fılm edi. Árıne, ol kezde aqshanyń joqtyǵynan, qysqa jip kúrmeýge kelmeı, fılmniń eń bir ózekti órter tustary ekrandalǵan joq. Biraq, fılm bar bizde. «Katarsıs» atty kınostýdıasy túsirgen edi.

– Shyny kerek, muny sizden birinshi ret estip otyrmyn...

– Olaı bolatyn jóni bar. Sebebi, bul fılm eki-úsh ret qana kórsetilgen. Keıin múldem kórsetilgen joq. Kezinde kınoóndirisimizdi baqylap-barlaýshylar, kınosynshylar táýir baǵa bergen edi. Amal neshik, qazir «Katarsıs» kınostýdıasy joq. Shyǵynǵa ushyrap, jabylyp qalypty. Al fılmdi usyný úshin sol kezdegi dırektorynyń ruqsaty kerek. Ony taba almaı júrmiz...

– Dese de, bir fılmmen shektelýge bolmaıdy ǵoı.

– Árıne, bul 10, tipti 100 fılm túsirseń de bitpeıtin taqyryp. Tóbe shashyńdy tik turǵyzar nebir faktiler bar. Sol qyrǵyndy kózimen kórgen qarıalardyń árbir esteliginiń ózi bir-bir kınoǵa suranyp tur. Beıimbettiń «Kúlpashyn» túsirip, kúlli Alashtyń ar men jannyń arpalysyndaǵy bolmysyn kórsetýge bolady. Bul taqyrypty kınoǵa aınaldyrýǵa múmkinshilik berse, qarajat bólse Úkimet, biz senarıin jazar edik. Ashtyqty qalada ósken, búgingi tehnograttyq zamanmen mıy ýlanǵan jas rejıserler sezine almaıdy. Oǵan saqa, ultynyń qaıǵysyn júregimen sezinetin myqty rejıserler kerek. Ondaı kásibı bilikti mamandar da bar. Birigip jumys isteýge árqashan daıynbyz.

– Bıylǵy eske alý sharasy qalaı ótedi? Alda taǵy nelerdi qolǵa alǵan jón?

– Alla buıyrsa, aldaǵy 30-31 mamyr aralyǵynda Astanada alqaly basqosý ótpek. Osy rette asharshylyqtyń naqty baǵasyn, ultymyzdyń ósýine jasaǵan ashshy aqıqatyn saraptaý basty nazarda bolar dep oılaımyn. Sondaı-aq, Astanadan asharshylyq qurbandaryna arnap eskertkish qoıylmaq. Biz jýyrda Elbasynyń qabyldaýynda boldyq Almatyda. Sonda ol kisige asharshylyq qurbandaryn eske alýdyń máni men mańyzy týraly aıttyq. Ol kisi barlyq usynys-tilekterimizdi tyńdady.

– Qandaı usynys jasadyńyzdar?

– Biz Elbasyǵa eskertkish ornatýmen shektelmeýdi suradyq. Asharshylyq, qýǵyn-súrgin qurbandaryna úlken memorıaldy keshen turǵyzsaq degen ótinish aıttyq. Ol kisi: «Qaıdan turǵyzǵan jón?» dedi. Biz Almatyny meńzedik. Óıtkeni, repressıanyń oshaǵy Almaty boldy ǵoı. Osy qalada qanshama qazaq zıalysy, oı ustaǵan, sóz ustaǵan marǵasqalary qýdalanyp, atyldy. Ol kisi quptaıtynyn bildirdi. Astanada Táýelsizdik saraıynyń qasynan tarıhı-memorıaldy keshen turǵyzylyp jatqanyn, sonyń bir qabatyn osy asharshylyq pen qýǵyn-súrgin qurbandaryna arnaý kerektigin aıtty. Biz qýanyshymyzdy jasyra almadyq.

– Sizdińshe, ol keshenniń joba-josyny qalaı bolǵany jón?

– Myna Anglıada Madam Tússo degen tarıhı murajaı-keshen bar. Aǵylshynnyń kúlli aqtańdaq tarıhyn bádizdegen. Jaýyzdardyń adam basyn shapqaly turǵan sáti, dar aldyndaǵy qylmysker, soǵysta opat bolǵan bozdaqtar, bár-bári balaýyz quımamen quıyp shyqqan. Tiri adam sıaqty, óte áserli, jandy kórinister. Anglıaǵa barǵandar sol keshenge soqpaı ketpeıdi. Ony kórgen adamdar Anglıanyń tutas tarıhynan habar alyp qaıtady. Al anglıalyqtar óz halqynyń qıyn-qystaý tarıhyn kórip, táýbelerine keledi. Otandaryn súıýden artyq baqyt joq ekenin sezinedi. Bizge de solaı isteý qajet. Eger 1917 jyldan bastap, 1921, 1931-33, 1937-38, 1941-45, 1986 jylǵy ár kezeńdegi oqıǵalardy, ondaǵy naqty adamdardy balaýyz músindermen arnaıy ret-retimen ornatsaq, bul tarıhymyz úshin ádiletti is bolar edi. Asharshylyq qurbandaryn eki kún eske alýmen shektelýge bolmaıdy. Muny únemi oıdan shyǵarmaý lázim! Eshqashan umyt qaldyrýǵa bolmaıdy.

Áńgimelesken Toqtaráli TAŃJARYQ

sýretter ǵalamtordan alyndy