Reseıdiń Sırıadaǵy sodyrlardy bombalap júrgen Sý-24 ushaǵyn 24 qarasha kúni Túrkıa áskerı áýe kúshteriniń áskerı ushaǵy atyp qulatty. Qulatylǵan ushaqttan parashútpen sekirgen ushqyshtardyń bireýi apat ornynda mert bolyp, endi birin sırıalyq áskerıler qutqaryp alǵan. Eki tarap osy oqıǵadan keıin birin-biri aıyptaǵan málimdemeler taratýda. Tipti, keı sarapshylar men aqparat quraldary Túrkıa bıliginiń buǵan deıingi Reseıge baǵyttaǵan eskertýlerine súıenip, ushaq qulatý oqıǵasy úshinshi dúnıe júzilik soǵysqa ulasyp ketýi múmkin degenge deıin barýda. Bortyna eki júzden astam adam mingen jolaýshylar ushaqtary qulap jatqanda bolmaǵan soǵys, shynymen bir áskerı ushaq úshin tutanyp ketýi múmkin be?
Negizi «Terorızmmen kúres» dep atalatyn bir maqsatqa jumylǵyn keıip tanytqanymen Reseı men Túrkıa arasynda kóptegen saıası máselelerge qatysty birshama pikir alshaqtyǵy men kózqarastar qaıshylyǵy bar. Alysqa barmaı-aq, aldyńǵy jyldary Reseı Ýkraınadan Qyrymdy aneksıalaǵanda Túrkıa tarapy Qyrym tatarlaryna arasha túsip, Reseıdi aıyptaǵanyn aıtsa bolady. Terorızmmen kúresem dep Reseı Sırıa sodyrlaryn bombalaýǵa kiriskende Túrkıa taǵy da Sırıanyń soltústigindegi túrkimender mekendegen eldi-mekenderdi otqa oradyń dep ashyq aıyptady. Osyndaı birneshe másele Reseı men Túrkıanyń kóbinese saýda-ekonomıkalyq áriptestikke negizdelgen qarym-qatynasyna syzat túsirip keledi. Jalpy Sırıa máselesinde de eki eldiń maqsat-múddeleri alshaq. Pýtın Sırıa basshysy Bashar Asadty ashyq qoldasa, Erdoǵan shııtttik baǵyttaǵy qyzylbastardyń (alavıt) kósemi Bashar Asad bılikte zańsyz otyr, sonyń surqıa saıasaty saldarynan qanshama súnnıtter japa shegýde degen pikirde. Lańkestikpen kúres boıynsha ortaq pikirge kelý maqsatynda qansha jerden jasyryp, japqanmen bul kereǵarlyq eki el qarym-qatynasynda kórinis bermeı qoımady.
Reseı prezıdenti V. Pýtın ushaq qulaı salysymen málimdeme jasap, túrkıalyq áriptesin aıyptady. Túrkıa bıliginiń bul áreketin lańkestikpen kúreske jasalǵan kedergi, arttan oq atý dep baǵalady. Túrkıa tarapy reseılik ushaqtardyń óz áýe keńistikterin birneshe ret buzǵanyn aıtyp prezıdent R. Erdoǵan da, el premeri A. Dáýituly da buǵan deıin eskertý jasaǵan. Tipti, qazan aıynda reseılik ushqyshsyz ushatyn ushaqty túrkıalyq áskerıler atyp qulatqan edi. Sonymen, qazirgi tańda qos tarap óz áreketterin aqtaýmen álek bolýda. Reseı tarapy «Ushaǵymyz Túrkıa aspanynda emes, Sırıa aýmaǵynda atylyp qulatyldy. Eshqandaı shekara buzý bolǵan joq» dese, Túrkıa «Biz bul jaǵdaıdy qalamadyq, biraq Túrkıanyń óz shekarasyn qorǵaýyna degen quqyǵyn barlyǵy qurmetteýi kerek. Belgisiz áskerı nysan bizdiń áýe keńistigimizge kirip ketti, bes mınýttyń ishinde oǵan on eskertý jasaldy, biraq olar tyńdamady. Biz qaterlerge qatysty áreket etýdiń ertede jarıa etip, qabyldaǵan ereje boıynsha qatań túrde áreket etýge sheshim qabyldadyq» degen málimdeme taratyp otyr.
Oqıǵa oryn alysymen Túrkıa basshysy ózi múshe bolyp otyrǵan NATO tarapynan jáne AQSH basshylyǵynan resmı qoldaý aldy. Reseı bolsa Túrkıamen saýda-ekonomıkalyq baılanysty územiz dep kijinýde. Búginge deıin reseılik týrısik operatorlar túrkıalyq demalys oryndaryna joldamalar satýdy toqtatty. Qos tarap kesheli beri osyndaı ersili-qarsyly málimdeme jasap, ekonomıkalyq qatynastarǵa qatysty sheshim jasaǵany bolmasa, basqa eshqandaı batyl qadamǵa baryp otyrǵan joq. Bizdiń oıymyzsha, ondaı qadamǵa eki jaq ta barmaıtyn sıaqty.
Eń bastysy osy oqıǵa áý basta Reseı men Túrkıa úshin de mańyzdy másele sanalǵan, búkil álem zulym kúshke balaǵan lańkestikpen kúresti ekinshi kezekke ysyratyn sıaqty. Birqatar qazaqstandyq saıasatkerler men sarapshylardyń da pikiri osyǵan saıady.
Parlament Senatynyń tóraǵasy Qasym-Jomart Toqaev: «Túrkıa áskerı-áýe kúshteriniń reseılik Sý-24 bombalaýshy ushaǵyn negizsiz atyp túsirýi – eki jaqty qarym-qatynasqa tıetin saldary óte aýyr oqıǵa» dep baǵalady. Senat spıkeri bul pikirinde Reseı men Túrkıa arasyndaǵy qarym-qatynastardyń salqyn tartyp ketý qaýpin meńzese kerek. Óıtkeni, Túrkıa – Eýropa men AQSH tarapynan Reseıge jarıalanǵan ekonomıkalyq sanksıalarǵa qosylmaǵan, Reseıge ekonomıkalyq qysym jasaýdan bast tartqan el. Bul áreketimen Túrkıa bıligi bolashaqtaǵy áriptestikten úmitti ekenin bildirgen edi. Erdoǵannyń Máskeýge sapary kezinde túrik prezıdenti eki el arasyndaǵy taýar aınalymyn 100 mıllıard dollarǵa jetkizý bastamasyn da kótergen. Endi munyń barlyǵy uzaq ýaqytqa keıin shegeriledi.
Qazaqstandyq saıası sarapshy, prezıdent janyndaǵy strategıalyq zertteýler ınstıtýtynyń dırektory Erlan Qarın da bul oqıǵanyń saldary aýyr bolady dep otyr.
«Reseı ushaǵynyń qulaýy bul kıkiljińdegi mámlege kelý múmkindigin joqqa shyǵaratyn oqıǵa bolyp otyr. Sırıa daǵdarysy endi basqa deńgeıge ótedi. Endi oǵan qatysýshy elder áý bastaǵy kún tártibinen, ıaǵnı lańkestikpen kúresten alystap, basqa máselelermen aınalysady» deıdi Erlan Qarın.
Sondaı-aq, sarapshy mámilege kelý múmkindigi qandaı jaǵdaıda bolmasyn tabylatynyn, alaıda, myna jaǵdaıdyń saldary Túrkıa men Reseıdiń saıası emosıasyn eskere otyryp qıynǵa soǵatynyn aıtqan.
Biraq, bul shıelenis eki memleket arasynda biraz ýaqytqa deıin salqyn qarym-qatynastyń ornaýyna, ekonomıkalyq baılanystardyń úzilýine ákelip soǵatyny sózsiz. Búgingi tańda jylyna 30 mıllıard dollardan asyp otyrǵan taýar aınalymy qarqynyn áldeqaıda azaıtady. Endi osy kıkiljińder qaı tarapqa kóbirek salmaq salady, kimge aýyr túsedi, kim paıda tabady degen saýaldarǵa jaýap izdep kórsek. Qazirden-aq kóptegen ekonomıkalyq sarapshylar bul shıeleniste Túrkıadan góri Reseıdiń utylar tusy kóp ekenin aıtady.
Reseıdiń Eýropaǵa satylatyn gazyn kóp tutynatyn eldiń biri Túrkıa. Eýropanyń basqa elderine gaz tasymaldaý úshin de Túrkıa Reseı úshin tıimdi áriptes bolatyn. Kaspıı munaıyn tasymaldaýda da Túrkıany aınalyp ótý qıyn. Atom ónerkásibi salasyndaǵy tapsyrystyń da kóbin «Rosatom» Túrkıadan alyp otyr. Eń bastysy Reseı osy ýaqytqa deıin Túrkıamen erkin saýda-sattyq aımaǵyn qurýǵa talpynyp kelgen bolatyn. Reseılik «Lýkoıl» , «Gazprom» syndy alyp kompanıalardyń Túrkıada kóptegen jobalary bar. Bir sózben aıtqanda, Túrkıa Reseı úshin Eýropadaǵy tıimdi ekonomıkalyq qatynas ornatýǵa bolatyn jalǵyz memleket bolatyn. Sol baılanystyń barlyǵyna osy kıkiljiń balta shabýy múmkin.
Erlan Qarın aıtqan «saıası emosıa» da bul jerde úlken ról oınaıdy. Jaǵdaı odan ári shıelenisse úlken saıası tartysqa ulasyp ketýi múmkin. Túrkıanyń NATO syndy iri áskerı blokqa músheligin eskersek, Erdoǵan atlantıkalyq odaqqa arqalanyp, Kremlmen aradaǵy daýdy odan saıyn údetip jiberý múmkindigine ıe. Onda kıkiljiń ekonomıkalyq sıpat sheńberinen shyǵyp, tolyqtaı saıası múddelerdiń qaqtyǵysyna ulasady. Tipti, Reseıdiń ishki turaqtylyǵy men máskeýshil óńirlerdegi saıası ahýalǵa qaýip tóndirýi de múmkin. Olaı deıtinimiz, maqala basynda aıtylǵandaı, Ankara qyrym tatarlaryna arasha túsip, orys-ýkraın máselesinde Reseıdi aıyptady. Qajet dep tapsa, Qyrymdaǵy jaǵdaıǵa aralasa salýy múmkin. Odan keıin, «Reseı «Orys álemi» degen baǵdarlama jasap, álemdegi orystardyń «qorǵaýshysy» bolǵanda, Túrkıanyń burynǵy KSRO aýmaǵyndaǵy, qazir Reseı quramynda kún keship jatqan túrki halyqtarynyń taǵdyry týraly «qam jeýine» haqysy joq pa?» degen de zańdy saýal kórinis beredi. Postkeńestik elder men arab memleketterinde túrli-tústi tóńkerister jasaý tájirıbesi bar AQSH túrki dúnıesinde saıası serpilis jasaý máselesinde Ankaradan kómegin aıap qalmasy anyq.
Jomart Abdollauly
