Belgili alashtanýshy ǵalym Sultanhan Aqqululynyń tynymsyz eńbegi arqasynda Álıhan Bókeıhannyń 150 jyldyq mereıtoıy IýNESKO-nyń tizimen enip otyr. Bul árıne qýanyshty jaǵdaı. Alaıda, Ult kóseminiń mereıtoıyn resmı bılik qalaı baǵalap, qandaı deńgeıde atap ótedi? Bul jaǵy ázirge belgisiz. Shynyn aıtqanda, Álıhan Bókeıhan jáne Alash arystaryna qatysty máselede suraqtar óte kóp. Biz solardyń bir syparasyn L.N. Gýmılev atyndaǵy EUÝ «Alash» mádenıet jáne rýhanı damý ınstıtýtynyń dırektory Sultanhan Aqqululyna qoıǵan edik.
Sultanhan aǵa, keıbir azamattar Álıhan Bókeıhannyń 150 jyldyq mereıtoıy IýNESKO-nyń tizimine sizdiń arqańyzda endi dep jatyr. Naqtyraq aıtsaq quzyrly organǵa qaıta-qaıta hat jazyp, Álekeńniń mereıtoıyn halyqaralyq deńgeıde ótkizýge kúsh salypsyz...
– Iá bul sózdiń jany bar. Men ózim Astanaǵa 2013 jyldyń tamyz aıynda keldim. Mine osy ýaqyt aralyǵynda úsh Memlekettik hatshy jáne eki Mádenıet mınıstri aýysypty. Olardyń barlyǵyna qoıarda-qoımaı hat jazyp, aqyr aıaǵynda Álıhan Bókeıhannyń 150 jyldyq mereıtoıyn IýNESKO kóleminde atalyp ótýine sebepker boldym. Buǵan árıne qýanyshtymyn. Naqtyraq aıtsam buǵan deıin Memlekettik hatshy bolǵan Ádilbek Jaqsybekov mereıtoıǵa baılanysty Mádenıet mınıstrligine nusqaý berdi. Sodan keıin maǵan Mádenıet mınıstrliginen «Álıhan Bókeıhannyń 150 jyldyǵyn ne úshin IýNESKO kóleminde toılaý kerek. Bizge sonyń negizdemesin jazyp berińiz» dep habarlasty. Árıne mınıstrlikte Álıhan Bókeıhannyń ómiri men saıası qyzmetin bes saýsaqtaı biletin azamattar joqtyń qasy. Alaıda Álıhan Bókeıhannyń 150 jyldyǵyna baılanysty negizdemeni IýNESKO-ǵa atalǵan mınıstrlik jazyp berýge tıis edi. Áıtkenmen Álekeńniń árýaǵyn syılap atalǵan negizdemeni orys jáne aǵylshyl tilinde jazyp berdim. Bizdiń eldiń IýNESKO-daǵy ókili sol negizemege súıene otyryp Álıhan Bókeıhannyń mereıtoıyn halyqaralyq deńgeıde atap ótýge kúsh salypty.
Kópshilik «Álıhan Bókeıhannyń mereıtoıy IýNESKO-nyń tizimine kirdi, endi atalǵan uıym Úkimetti Ult kóseminiń mereıtoıyn atap ótýge májbúrleıdi» dep qýanyp jatyr. Alaıda Alash ardaqtysynyń mereıtoıyn atap ótý, atap ótpeý jaǵyn Úkimettiń ózi sheshpeıdi me?
– Iá, rasynda Álıhan Bókeıhannyń 150 jyldyq mereıtoıyn atap ótý Úkimettiń yqylasyna baılanysty bolyp otyr. Áıtkenmen, Álekeńniń mereıtoıy Parıjdegi IýNESKO-nyń shtab páterinde toılanady. Alaıda, bul sharalardy Mádenıet nemese Syrtqy ister mınıstrligi uıymdastyrady. Men úshin IýNESKO-nyń Álıhan Bókeıhannyń 150 jyldyq mereıtoıyn aıtýly datalardyń tizimine kirgizýiniń ózi úlken jańalyq bolyp otyr. Óıtkeni buǵan deıin Úkimettiń Alash arystaryna, ásirese olardyń ishinde Álıhan Bókeıhanǵa degen kózqarasy durys emes bolatyn. Al, endi Álekeńdi halyqaralyq qoǵam moıyndap otyrǵannan keıin Úkimet 150 jyldyqty laıyqty deńgeıde atap ótýge májbúr bolady. Meniń oıymsha Álıhan men alash ıdeıasyn ulttyq deńgeıde nasıhattaýǵa múmkindik aldyq.
Jýyrda Álıhan Bókeıhannyń mereıtoıyn atap ótý jóninde Májilis depýtattary Úkimet basshysy Kárim Másimovtyń atyna depýtattyq saýal joldaǵan bolatyn. Atalǵan saýalǵa Úkimet «Biz Parıjden jańalyq kútip otyrmyz. Sol jańalyqqa baılanysty qaýly qabyldaıtyn bolamyz. Biraq qazir daǵdarys kezeńinde turǵandyqtan Álıhan Bókeıhanǵa arnalǵan is-sharalar shyǵyndy kóp qajet etpeıtin bolýy kerek» dep jaýap beripti. Bir qyzyǵy Úkimet EKSPO ótkizgende aqsha tabydy da, Qazaq eliniń irgetasyn qalaǵan Álekeńniń 150 jyldyq mereıtoıyn atap ótýge aqsha tappaı qalady. Óıtkeni Úkimettiń depýtattarǵa qaıtarǵan jaýabyna qaraǵanda 150 jyldyqty atap ótýge kásipkerlerdiń demeýshiligine júginetin sıaqtymyz. Jaraıdy solaı-aq bolsyn. Meniń oıymsha elimizdegi 11 mıllıon qazaq 100 teńgeden jınasa Ult kóseminiń mereıtoıyn joǵary deńgeıde atap óter edik. Onyń ústine elimizdiń betke ustar kásipkerleri de qarap qalmaı, óziniń qol ushyn sozsa nur ústine nur bolar edi.
Álıhan Bókeıhandy bılik qana emes sonymen qatar keıbir oqyǵan azamattardyń ózi tóre dep jaqtyrmaıdy. Alaıda, Ulybrıtanıa, Japonıa syndy memleketter áli kúnge deıin patshalary men patshaıymdaryn tóbesine kóterip otyr emes pe? Endeshe biz nege Álıhandy han tuqymy dep tuqyrtamyz?
– Bıyl biz bir jyl boıy Qazaq handyǵynyń 550 jyldyǵyn toıladyq. Oılap qarasańyz qazaq halqyn, jalpy qazaq degen etnosty tarıh sahnasyna alyp shyqqan tóreler bolatyn. Máselen, Kereı men Jánibekten bastap qazaqty bıik dárejege kótergen azamattardyń barlyǵy derlik tóreler. Sondaı-aq HH ǵasyrdyń basynda Alashorda memleketin quryp, qazaqtyń shekarasyn shegendep ketken Álıhan Bókeıhanda tóre tuqymy. Solaı bola tura biz nege tórelerdi jaqtyrmaı shettetýimiz kerek? Shyndap kelgende biz tórelerdi tóbemizge kóterýimiz kerek.
Jalpy bizge mynaý arǵyn, mynaý qypshaq dep bólýdiń qanshalyqty qajeti bar? Máselen 1913 jyly shyqqan «Qazaq» gazetinde qazaqty rý-rýǵa, jik-jikke bólgen birde bir sóz kezdestirmeısiz. Olar qazaqty bir atanyń balasy, alty alashtyń ókili dep qabyldady. Sondyqtan da qazaqty tóre, arǵyn, qypshaq, shapyrashty dep bólýdiń eshqandaı qajeti joq. Bul baryp turǵan kórsoqyrlyq. «Han balasynda qazaqtyń haqysy bar edi, qazaqqa qyzmet qylmaı qoımaımyn» degen arysymyzdy qalaısha tóbemizge kótermeımiz?!
Bir qyzyǵy bul kórsoqyrlyqty kózi ashyq kókiregi oıaý azamatar jasap jatqan sıaqty. Óıtkeni, Álıhan Bókeıhandy synap, qaralaǵan azamattardyń pikiri óte saýatty jazylǵan...
– Bizdiń ǵalymdardyń arasynda jikke bólinýshilik óte kúshti damyǵan. Máselen, Turar Rysqululy men Halel Dosmuhmedulyn zerttep júrgen ǵalymdardyń oıynsha Turar men Halelden artyq Alash azamaty joq. Jalpy, kez-kelgen ǵalym ózi zerttep júrgen tulǵany birinshi qatarǵa qoıady. Shyn mánisinde bul durys emes. Óıtkeni tarıhty tobyrlar emes tulǵa jasaıdy. Al HH ǵasyrda tarıhty jasaǵan jasampaz tulǵa Álıhan Bókeıhan bolatyn. Óıtkeni ol Muhamedjan Tynyshbaıuly, Halel jáne Jahansha Dosmuhameduly syndy alash arystarynyń basyn biriktirip Alashorda memleketin qurdy.
Jalpy, ǵalymdardyń arasynda jershildik pen rýshyldyq anyq baıqalady. Máselen, Aqmola oblysyna baryp Sáken Seıfýlındy nemese Batys Qazaqstan oblysyna baryp Halel jáne Jahansha Dosmuhamedulyn synasań olar tóbeńdi oıady. Sondaı-aq, ońtústik óńirge baryp Turar Rysqululynyń kemshiligin aıtsań óre túregeledi. Bul neni kórsetedi? Meniń oıymsha qazaqtardyń basym bóligi áli kúnge deıin ultshyldyqtan góri rýshyldyqty táýir kórip otyr.
Bizdiń elde ult úshin kúresken Álıhan Bókeıhan men Álibı Jankeldındy bir qatarǵa, tipti odan joǵary qoıady. Máselen, Astanada Álıhanǵa arnalǵan kósheden Álibıge arnalǵan kóshe úlken...
– Qazir Qazaq eli qolaısyz, tipti sana-sezimge syımaıtyn kezeńde ómir súrip jatyr. Máselen, keńes úkimeti kezinde Amangeldi Imanov, Álibı Jankeldın syndy halyq pir tutatyn azamattar boldy. Bir qyzyǵy Keńes úkimeti qulap, Qazaq eli Táýelsizdik alǵannan keıin biz olardy teriske shyǵarǵan joqpyz. Bylaı qaraǵanda keńes úkimeti jasaǵan jalǵan kósemder men naǵyz qazaqtyń basyn biriktirgen alash arystary bir qatarda tur. Bul sanaǵa kirmeıtin qjaǵdaı. Óıtkeni, Keńes úkimeti qulaǵannan keıin onyń jalǵan kósemderin ulyqtaýdyń qajeti joq edi.
Kópshilik arasynnan Alash arystary araz bolǵan degen pikirdi estip qalamyz. Óıtkeni, olar Turar Rysqululy, Sáken Seıfýlın syndy azamattardy Alash qaıratkeri dep esepteıdi. Jalpy, Keńes úkimetine qyzmet etken boshevıkterdi alash azamatttary dep ataý qanshalyqty durys?
– Meniń oıymsha bolshevık bolyp, Keńes úkimetine qyzmet etken azamattardy «Alash arystary» deý durys emes. Jaqynda men Turar Rysqululynyń Stalınge qupıa túrde jazǵan birneshe hatyn oqydym. Atalǵan hattardy birneshe ret oqyǵannan keıin Alash arystaryn qýdalaý Turar Rusqululynyń Stalınge jazǵan hattarynan keıin bastaldy degen tujyrymǵa keldim. Óıtkeni, Turar Alash arystarynyń aty-jónin tizip, Stalınge osylardyń úıinde tintý júrgizińiz, olardy bılikten alastatyńyz degen usynystar jasaıdy. Bul hatty Turar Stalınge 1924 jyly jazǵan. Al 1919-1920 jyly bolshevıkterge qarsy kúresken Alash arystaryna Keńes úkimeti raqymshylyq jasaǵan bolatyn. Ókinishke oraı atalǵan qaýlyǵa qaramaı Turar Rysqululynyń usynysynyń saldarynan alash arystaryna neshe túrli aıyp taǵylady. Al, Álıhan Bókeıhannyń artyna ergen alash arystary eshqashan bir-birimen araz bolmaǵan.
Buǵan deıin Álıhan Bókeıhannyń 9 tomdyq shyǵarmalar jınaǵyn shyǵarǵanyńyzdy bilemiz. Negizi Álekeńniń shyǵarmalar jınaǵy qansha tom bolýy múmkin?
– Álıhan Bókeıhannyń tolyq shyǵarmalar jınaǵy qazirdiń ózinde 16 tom bolyp tur. Alaıda Álekeńniń eńbegi 16 tomdyqpaen shektelmeı odan áldeqaıda kóp bolýy múmkin. Sebebi, onyń «Fıgaro» degen gazetpen tyǵyz qarym-qatynasta bolǵany rastalyp otyr. Eger atalǵan gazettegi Ult kóseminiń materıaldaryn alatyn bolsaq onyń qanasha tom bolatynyn bir Qudaı bilendi. Al dál qazirgi tańda 16 tom daıyn tur. Alaıda naryq zamanynda olardy shyǵarýǵa qarjy tapshylyǵy qol baılaý bolyp otyr.
– Áńgimeńizge rahmet.
Suhbattasqan
Serik JOLDASBAI
Astana
