Áset ISEKESHEV: Tehnologıaǵa salynǵan ınvestısıa – órkendeýge salynǵan jol

Otandyq kásiporyndardyń jahandyq naryqtaǵy básekege qabilettiligin shyńdaı túsý jańa bilim men tehnologıalardy tartýdy talap etedi. Elbasymyz N.Á.Nazarbaevtyń tapsyrmasy boıynsha osy maqsatpen Úkimet kásipkerlik salasynda, ǵylymı-tehnıkalyq qyzmet nátıjelerin komersıalandyrý, standarttaý jáne zıatkerlik menshik boıynsha qaǵıdatty túrde tyń zańnamalyq aktilerdi daıyndady. Engizilip jatqan jańalyqtardyń basty maqsaty – shaǵyn jáne orta bıznesti yntalandyrý, kásiporyndardy tehnologıalyq turǵydan damytý jáne eldegi ınovasıalyq belsendilikti kúsheıtýge baǵyttalǵan sharalardyń birtutas keshenin júzege asyrý. 9 – 13 qarasha aralyǵynda Astana men Almatyda «Inovasıalar aptalyǵy» ótkizilip, onyń aıasynda birqatar mańyzdy is-sharalar uıymdastyrylady. Aptalyqta Qazaqstannan, shet­elderden ǵalymdar, startaperler, ınvestorlar bas qosady. Bul is-shara Úkimettiń ınovasıalyq saıasatynyń jáne ındýstrıalyq-ınnovasıalyq damýdyń ekinshi besjyldyq josparynyń bir bóligi bolyp tabylady. Osynaý eleýli oqıǵanyń qarsańynda biz Qazaqstan Respýblıkasynyń Investısıalar jáne damý mınıstri Áset Isekeshevke jolyǵyp, suhbattasqan edik.

 – Qurmetti Áset Órentaıuly, eldegi ınvestısıalyq saıa­sat­tyń júzege asý barysy qandaı? Bizdi burynǵydan góri ınovasıaly bola tústik degizetindeı naqty nátıjeler bar ma?

– Suraǵyńyz qarapaıym sıaq­ty kóringenimen, oǵan jaýap qaıtara qoıý ońaı emes. Nege deseńiz, munyń ózi birneshe beles­terge bólip qarastyrýǵa bolatyn, udaıy júretin úderis. Eń bastysy, ınovasıalyq damý ıdeıa­sy halyqtyń kóńilinen shyqty. Adamdardyń oılaý júıesi ózgere bastady. Inovasıalar shek-shekara degendi bilmeıdi. Olar bizdiń ómirimizge kúnbe-kún enip, bizdi dáıim qorshap turady. Internet arqyly, smartfondar arqyly, basqa da gadjetter arqyly. Árıne, bul ónimderdiń Qazaqstanda jasala qoımaǵany túsinikti. Áıtse de, biz osynaý jahandyq ınovasıalyq úderistiń bir bóligine aınalýǵa tıispiz. Aınala da bastadyq. Jas ári kreatıvti kásipkerlerdiń, startaperlerdiń tutas bir jańa tolqynyn kórip otyrmyz. Olarǵa qoldaý kórsetip, tájirıbe almasý úshin shetelderge shyǵýyna kómektesip jatyrmyz. Osy jazda biz ınnovatorlar arasynda Technation konkýrsyn ótkizdik, konkýrs nátıjesi bo­ıynsha birneshe jastar jańa bilim, tyń daǵdylar alý úshin Kremnıı alqabyna attanyp ta ketti. Munyń ózi óte tamasha! Jalpy, men soń­ǵy birneshe jyldyń ishinde ınno­vasıalyq ekonomıka negizin qalaý­dyń sáti tústi dep sanaımyn.

– Onyń naqty nátıjeleri neden kórinedi?

– Jumys nátıjeleriniń jaq­sarýynan kórinedi. Muny tek Ulttyq statısıka agenttiginiń málimetteri ǵana rastamaıdy, olar tarıhı maksımýmnyń barlyq negizgi ındıkatorlary boıynsha jetistikterge qol jetkenin aıtyp otyr. Oǵan qosa halyqaralyq sarapshylar uıymdary da osyny rastaýda. Búkilálemdik ekonomıkalyq forýmnyń sońǵy esebi boıynsha Qazaqstan básekege qabilettilik reıtıńinde 140 eldiń arasynan 42-shi orynǵa kóterilip, ótken jylǵy shebinen 8 satyǵa ilgeriledi. Reıtıńte mundaılyq tez kóterilýge eń aldymen ınovasıalardy damytý máselesinde jumysty eleýli jaqsartýǵa qol jetkizilgendigi septesti. Osy nátıje, sondaı-aq halyqaralyq sarapshylardyń ońdy pikirleri bizdiń durys jolda kele jatqanymyzdy kórsetedi.

Bıyldan bastap eldiń ındýs­trıalyq-ınnovasıalyq damýynyń ekinshi bes jyldyǵynyń baǵ­dar­lamasyn júzege asyrý bastalǵanyn bilesiz, bul damý ǵylym men bıznestiń áleýetin arttyrýǵa da baǵdarlanǵan.

Qazaqstan ekonomıkasynyń naqty qurylymy ondaǵy kásip­oryndardyń 65 paıyzy úshinshi teh­nologıalyq ýkladqa, 34 paıyzy tórtinshi ýkladqa jatatynyn, tek 1 paıyzy ǵana besinshi jáne al­tynshy tehnologıalyq ýk­lad­qa sáıkes keletinin kórse­tedi. Basqasha aıtqanda, bizdiń ekono­mıkamyzdyń negizgi «qozǵaý­shylary» ótken ǵasyrdyń ortasynda damı bastaǵan salalardyń negizinde jumys istep otyr. Son­dyqtan da biz tehnologıaǵa salyn­ǵan ınvestısıa – órkendeýge salynǵan jol dep aıtamyz.

– Bul oraıda eń aldymen qan­­­daı salalar damıtyn bola­dy?

– Túıindi mindet ekeý. Onyń bi­rinshisi – ekonomıka arqa súıeı­tin aýyl sharýashylyǵy, taý-ken óndirisi, munaı-gaz sektory jáne basqa da salalardyń teh­nologıalyq turǵydan artta qalýyn qysqartý. Onyń ekinshisi – robot tehnıkasy, nano-tehnologıalar, taǵy basqa bolashaqtyń salalarynyń damýy. Biraq biz qazirgi tańda qalyptasyp otyrǵan kúrdeli ekonomıkalyq ahýaldy eskere kelip, shyǵynǵa túsirmeıtin zertteýler men ázirlemelerdi ǵana qarjylyq turǵydan qol­daı­tyn bolamyz. Maqsatty tehno­logıa­lyq baǵdarlamalardy júzege asyrý josparlanyp otyr, olardyń bári de salalardy damytýǵa baǵyt­talady. Sala úshin baǵaly tehno­logıalarǵa ıe kásiporyndar granttardan úmit kúte alady.

– Jańa tehnologıalardy qalaı izdemeksizder, olardy taldap-ázirleıtin ǵalymdardy qaıdan tappaqsyzdar, olardyń arasynan memleket senimdi túrde qarjy quıa alatyndaryn qalaı iriktemeksizder?

– Ekonomıkaǵa bilikti kadr­lar­dyń, jas ǵalymdardyń, ónertap­qysh­tardyń, ınnovator­lardyń, ınjenerler men jańashyl­dar­dyń udaıy quıylyp jatýy óte mańyzdy. Búgingi tańda bilim berýdegi eń baǵaly nárse bilimdi jı­naı bilý ǵana emes, ol – negiz ǵana, bul arada jańa sheshimder úshin, tyń taldamalar men ınovasıalar úshin kreatıvti oılaý da óte mańyzdy. Elimizde EKSPO-2017 halyqaralyq kór­mesine qyzý daıyndyq júrip jatyr, onyń negizgi taqyryby – «Bolashaqtyń energıasy». Bul memleketke óziniń ınovasıalyq deńgeıin myǵymdaý jáne bar jańalyq ataýlyny kórsetýge ǵana emes, elge búkil álemniń barsha tehnologıalyq «kilegeıin» quıyp alýǵa da berilgen múmkindik. Taǵy da aıtamyn, Qazaqstan jahandyq tehnologıalyq revolúsıanyń bir bóligine aınalýǵa tıis. Al mundaı halyqaralyq deńgeıdegi is-sharalar bizge bolashaqtyń energıasyn damytý úshin tyń tehnologıalar tartýǵa kómektesedi. Elimizde qazirdiń ózinde qýat únemdeý jáne qýat tıimdiligin arttyrý salasynda memlekettik saıasat kóńildegideı júzege asyrylyp keledi.

– Sizdiń oıyńyzsha, bizdiń elimizde ınovasıalar engi­zýdiń qolaıly ekojúıesi qalyp­tasqan ba?

– Inovasıalardyń qolaıly ekojúıesiniń qalyptasýy bárinen buryn kásipkerliktiń barlyq sýbek­tilerin, talant ıelerin ǵylym men ınovasıadaǵy ózin-ózi tanytý úderisine bel­sen­di túrde qatystyrylýyn qamta­masyz etetin sharalar júıesin qamtıdy. Munyń ózi bizdiń Ult josparyn («100 naqty qadam») jáne ındýstrıalyq damýdyń ekin­shi besjyldyǵynyń baǵdar­lamasyn júzege asyrý aıasyndaǵy mańyzdy basymdyǵymyz bolyp tabylady.

Birinshiden, zertteýshilik bel­sendilikti jedeldetý maqsatynda jyldyń sońyna deıin ǵylymı jáne ǵylymı-tehnıkalyq qyz­met nátıjelerin komersıalandyrý jóninde arnaýly zań qabyldanady. Zańnyń basty maqsaty – tehnologıalardy jáne olardyń komersıalyq aınalymyn utymdy paıdalanýdy yntalandyrý, ǵylymı-zertteý ınstıtýttary men joǵary oqý oryndaryn osy iske tartý jáne jumys tıimdiligin arttyrý, jańa startap-kompanıalardy kóbeıtý.

Ekinshiden, eki basym ulttyq ınovasıalyq klasterlerdiń – Astanadaǵy Nazarbaev Ýnı­versıtet pen Almatydaǵy Inno­vasıalyq tehnologıalar parkin odan ári damytý, olarda qajetti ınovasıalyq ekojúıe jasalýda.

Mysaly, Nazarbaev Ýnıver­sı­tettiń ınovasıalyq klasterin damytý aıasynda qazirdiń ózin­de qajetti ǵylymı-zertteý ınfraqurylym jasaldy jáne oǵan ǵylymnyń túrli salalarynan 350 sheteldik ǵalym tartyldy.

Inovasıalyq tehnologıa­lar parkiniń ınovasıalyq klas­terinde 67 ǵylymı-zertteý ıns­tıtýtynyń, 45 joǵary oqý or­ny­nyń, 40 myńnan astam bitirýshiniń qabilet-qarymy uıystyrylǵan, onda tehnologıalyq daǵdylardy alýǵa, jobalar akselerasıasyna jáne serpindi ıdeıalardyń júzege asýyna qajetti jaǵdaılar jasalýda. Bolashaǵy mol ázirlemelerdi qarjylandyrý úshin Parktiń mamandandyrylǵan avtonomdy klasterlik qory qurylǵan. Qolǵa alynyp jatqan ekojúıeniń negizgi elementteri stýdentterdiń, ǵalymdar men ınnovatorlardyń tyǵyz shoǵyrlanǵan aımaqtary. Bul jumysqa ınvestorlar, damý­dyń bastapqy belesterinde kompa­nıalarǵa qarjylyq jáne sa­raptamalyq qoldaýdy qamtamasyz etetin jeke venchýrlyq ınves­torlar («bıznes perishteleri»), kásiporyndar, joǵary oqý oryndary, ǵylymı-zertteý ınstıtýttary belsendi túrde tartylatyn bolady. Biz álemge dúnıeniń qıyr-qıyrynan jáne bizdiń elden tehnologıalyq bıznes qoǵamdastyǵynyń jańa oıynshylaryn tartý úshin barynsha qolaıly áleýetke ıe ekenimizdi tanytqymyz keledi. Munyń ózi EKSPO-2017 kórmesiniń al­dyndaǵy ózindik bir shırap-shynyǵý ispetti.

– Shynymdy aıtsam, bul aıtqanyńyz meni edáýir qyzyq­tyryp tastady. «Inovasıa aptalyǵy» aıasynda qaıda bara alamyn, neni kóre alamyn?

– «Inovasıa aptalyǵy» 9 qarashada Almatyda «StartupDay» (Startap kúni) dep atalatyn jyl saıynǵy is-sharaǵa daıyndyq úshin jas ınnovatorlarǵa oqytýshy semınardan bastalady. Kelesi kúni Qazaqstan-Brıtan tehnıkalyq ýnıversıtetinde startaptar konkýrsy ótkiziledi. Qazaqstandyq jáne halyqaralyq sarapshylar qatysatyn bilikti júrı memleket pen ınvestorlar jańa energetıka salasyndaǵy óz qarajatyn salýǵa bolady deıtindeı perspektıvaly jobalardy aıqyndaıdy.

11 qarashada Showcase «Inno­vasıalyq tehnologıalar parki» jobalarynyń kórsetilimi jáne TechGardenAlmaty ınkýbatorynyń resmı ashylýy bolady. Ol is-sharalarda qalanyń ınno­vasıalyq klasterin qalyp­tas­tyratyn jobalardyń tusaýkeseri ótkiziledi.

Odan keıin «Inovasıalar aptalyǵy» Astanaǵa aýysady, mun­da 12 qarashada TechConnect.Tech ınovasıalyq forýmy ótkiziledi. Búkil aptalyqtyń túıindi is-sharasy osy. Bul áıteýir bir bolar degen josparlar emes, qa­zir­diń ózinde jumys istep turǵan baǵ­darlamalar. TechConnect kóme­gimen biz ózimizdi búkil álemdik qoǵamdastyqqa tanystyramyz. Bizdiń tańdaýly startaptarymyz búginde Kremnıı alqabynda. Osyndaı onsha qymbatqa tús­peı­tin tásilder arqyly úlken jetis­tikterge jetkimiz bar.

– Siz nege osy forýmdy túı­in­di dep sanaısyz?

– Ol aýqymy jaǵynan ǵana emes, óziniń mán-mańyzy jaǵynan da túıindi bolyp tabylady. Qa­zir­diń ózinde onyń Ortalyq Azıadaǵy asa iri ınovasıalyq forým bolatyny kórinip tur. Óıtkeni, oǵan shamamen 1500-deı qonaq keledi, olardyń arasynda 45 spı­ker, 150 tańdaýly startap, 150-deı sheteldik beıindik venchýr qorlary men TMD elderinen, AQSH pen Eýropadan kelgen ınves­torlar bar.

Forým baǵdarlamasyna plen­a­r­lyq májilis, Kremnıı alqa­byndaǵy startap ındýstrıanyń tańdaýly mamandary ótkizetin sheberlik synyptary, akselerasıa jáne bıznes-perishtelik salasyndaǵy beldi sarapshylar qatysatyn seksıalar engizilgen.

Olardyń arasynda Microsoft kompanıasynyń tehnologıalar jáne ınovasıalar jónindegi dırektory Skott Move, Reseı men Shyǵys Eýropadaǵy startaptarǵa mamandanǵan DFJ VTB Aurora venchýrlik qorynyń basqarýshy dırektory Sasha Djonson, Reseıdiń 2013 jylǵy «Jyldyń bıznes-perishtesi» syılyǵynyń ıegeri, Altair.VC basqarýshy dırektory Igor Rábenkıı, ser Rıchard Brensonnyń jeke onlaın-kommýnıkasıalar strategıa­syn jáne ol qurǵan Virgin Group kompanıasynyń ın­ter­net marketıńiniń tálimgeri, mar­ke­tıngtik sarapshy Aleks Hanter bar. Forým aıasynda sondaı-aq, otandyq jáne sheteldik startap-jobalar men perspektıvaly ın­no­vasıalyq ıdeıalardy tanys­tyratyn ekspo-aımaqtar uıymdastyrylady.

Jeke bir aımaq EKSPO-2017 halyqaralyq kórmesiniń qarsań­ynda qalpyna keltiriletin energetıka salasyndaǵy jobalarǵa arna­lady. Forýmnyń 25 myń dollar­lyq arnaýly júldesin Startaptar shaıqasynda (StartupBattle) jeńip shyqqan komanda ıelenedi. Inovasıalar aptalyǵy 13 qarashada Astanada aıaqtalady, ondaǵy konferensıada daǵdarys jaǵdaıynda bıznestiń qalaı kún kórýi jáne ósip-órkendeýi jóninde áńgime etiledi. Ol is-sharany «Inovasıalyq tehnologıalar parki» avtonomdy klasterlik qory men IBM kompanıasy uıymdastyrady. Kelińiz, kórińiz. Óte qyzyqty bolatynyna senimdimin.

– Alda bolatyn forým jónindegi áńgimeńiz úshin rahmet. Mınıstrmen suhbattasýdyń sáti kúnde túse bermeıdi ǵoı. Sondyqtan men oraıy kelip tur­ǵanda áńgimeniń basynda aı­typ ótken bir jaqsy jaıǵa baı­lanysty qosymsha maǵlu­mat berýińizdi suraımyn. Siz Bú­kilálemdik ekonomıkalyq forýmnyń sońǵy esebi boıynsha Qazaqstan básekege qabilettilik reıtıńinde 140 eldiń arasynan 42-shi orynǵa kóterilip, ót­ken jylǵy shebinen 8 satyǵa ilgeriledi dedińiz. Munyń ózi Elbasymyz «Qazaqstan-2050» Strategıasynda alǵa qoıǵan maqsatqa – álemniń eń damy­ǵan 30 eliniń qataryna qosy­lýǵa jetýge naqty qadam jasa­ǵa­nymyzdy kórsetedi. Osy jaıdy tarata aıtsańyz.

– Iá, bul jaqsy jańalyq. In­dýstrıalyq-ınnovasıalyq damý baǵdarlamasy naqty nátıjesin bere bastady. Osy ilgerileýde memleketimizdiń tehnologıalar men ınovasıalarǵa arqa súıeýiniń sheshýshi mańyzy boldy deı alamyz. Qazaqstan álemdik reıtıńterde bıznes júrgizý jónindegi pozısıalaryn nyǵaıta túsýde. Taıaý kúnderde Búkilálemdik bank pen Halyqaralyq qarjy korporasıasy bıznesti júrgizýdiń jaılylyǵy jónindegi Doing Businness álemdik reıtıńtiń kezekti esebin jarıalady. Investorlar óz kapıtaldaryn qaıda salý jóninde sheshim qabyldaǵanda dál osy reıtıńke arqa súıeıdi. Bul joly Qazaqstan 41-shi orynǵa kóterilip, óz pozısıasyn birden 12 pýnkt­ke ilgeriletti. Esep bo­ıynsha elderdiń jalpy tiziminde Qazaqstan qazir Horvatıa men Vengrıanyń arasynda tur, kóp­tegen eýropalyq memleketter bizden keıin qalǵan. Bıyl Bú­kilálemdik bank bir jyldyń ishinde tórtten artyq reforma engizgen álemdegi nebári 12 ekonomıkany bólip atady. Olardyń arasynda ártúrli baǵyttarda jeti reformany júzege asyrǵan Qazaqstan birinshi qatarda tur. Sondaı-aq, Qazaqstan bıznes júr­gizýdi ońaılatýǵa múmkindik bergen naqty jaqsarýǵa qol jet­kiz­gen álemdegi tańdaýly on eko­nomıkanyń qataryna qosylǵan.

– Olardy sanamalap bere alasyz ba?

– Bereıin. Bıznes ashý. Shaǵyn jáne orta bıznes úshin tirkeý tólemderi alynyp tastalǵan, tirkeý merzimi qysqartylǵan, kompanıalardyń mórlerin paıdalaný talaby joıylǵan. Odan keıin qurylys bastaýǵa ruqsat alýda da ilgerileý bar. Ruqsat berý ońaılatyldy, jer teliminiń topografıalyq túsirilimi talap etilmeıtin boldy. Menshikti tirkeýde de jaqsy jańalyqtar bar. Endi menshikti berý ońaılatylǵan resimmen júredi, tehnıkalyq pas­port alý úshin satýshynyń notarıýsta bekitilgen qujattary jáne satyp alýshynyń quryltaı qujattary qajet emes. Kredıt alý da jeńildetildi. Qamtamasyz etiletin mámileler týraly arnaýly zań qabyldandy, onda kepil turǵysynda beriletin aktıvterdiń kategorıalary naqty kórsetildi. Basqa da ońtaıly jaılar barshylyq.

Qazaqstannyń men aıtyp otyrǵan reıtıńtegi tabystylyǵy zańnamadaǵy jáne sot júıesindegi jaǵymdy ózgeristermen ǵana baılanysty emes. Reformalardyń kóńildegideı júrýi osy reıtıń jasalǵanǵa deıin elektrondy úkimet júıesiniń engizilýine de baılanysty. Kóptegen jyldar boıy keń aýqymdy tehnıkalyq ınfraqurylym jasaqtaldy, elektrondy qyzmetter engizildi. Qazir árbir qazaqstandyq úıinen shyqpaı-aq, kabınetterge kir­meı-aq qujat alýǵa qatysty máselelerdi sheshe beredi. Búginde turǵyndardyń qoly 800-ge jýyq onlaın-qyzmetke jetti. Birikken Ulttar Uıymynyń elektrondy úkimetti damytý reıtıńinde 2014 jyly Qazaqstan 192 eldiń ishinde 28-shi orynǵa kóterildi.

Bizdiń elimizde ınvestorlarǵa jaıly jaǵdaı jasaý jóninde júıeli jumys júrgizildi. Doing Busi­ness zertteýine sáı­kes Qa­zaq­stan 2015 jyly «Inves­tor­lar­dy qorǵaý» kórsetkishi boı­ynsha 185 eldiń ishinen 25-shi orynǵa shyqqan. Elimiz salyq tóleý jeńildigi boıynsha 18-shi orynda, ınvestorlardyń quqyǵyn qorǵaý boıynsha 22-shi orynda tur.

Memlekettiń taıaý bes jyldyń ishindegi basty maqsattarynyń biri – Qazaqstandy barynsha oń­taıly áleýeti bar óńirlik ınovasıalyq habqa aınaldyrý. Qazaqstan úkimeti ınovasıalarǵa jáne startap jobalardy júzege asyrýǵa, perspektıvaly ıdeıalarǵa, sondaı-aq olardy óndiriske engizýge ashyq­tyǵyn anyq kórsetip keledi. Qa­zirgi qalyptasqan geosaıası jaǵ­daıda Qazaqstannyń eldi Ortalyq Azıadaǵy asa iri ınvestısıalyq ortalyq retinde tanytýyna biregeı múmkindik ashylyp otyr.

– Búkil álemdi qarjy qys­paǵy býyp turǵanda, onyń sal­qyny bizge de jetip jat­qanda eldegi ár­bir jylt etken jaqsylyqqa qýana­myz. Qazir­gideı kúrdeli kezeńde de ilgerishil izde­nister jalǵasýy súısintedi. Ta­bys tileımiz.

Derekkóz:Egemen Qazaqstan.