Jazýshy Asqar Altaı Shyǵys Túrkistan qazaqtarynyń talaıly taǵdyry, Ospandaı batyrdyń kúreske toly ómiri týraly «SIRAT» romanyn jazyp shyqty. Romanda sol kezdegi qazaqtardyń turmys-tirshiligimen qatar, buǵan deıin kópshilikke beımálim bolyp kelgen Shyǵys Túrkistan tóńireginde toǵysqan halyqaralyq múddelerdiń jaı-japsarykórinis tapqan. Sonymen, nazarlaryńyzǵa jazýshynyń kólemdi eńbeginen úzindi usynamyz.
Taslaqat
(AQSH konsýly)
(«SIRAT» romanynan úzindi)
Aza boıy qaza boldy...
Tuıaǵy túkti, múıizi múkti taýteke panalar Tıbetten ajaldyń susty sulbasyn kórgendeı boldy. Asylynda, Dýglas Makkernan1 ajalyn sezingen edi. Sezintken de susty júz surǵylt taýlar.
Bul pendege tán álde bir úrkek, sekemshil sezimmen seskene qaraǵan. Tóbesin bult shalǵan Tıbet shoqylary sol susty qalpy. Óli arýaqtaı ór. Jalama jon jartastary kári kempirdiń tisindeı orsaq-orsaq. Ala bult aýnaǵan aspan astynda qalǵyp ketken syńaıly. Sýyq jel ǵana sýyldap qoıady.
Altaıdyń qyzyl bas, sary sıraq qazaqy qoıynyń terisinen tigilgen seńseń ishikti Makkernan túnerińki. Ertemen ańshylap ketkenderden de habar joq. Kún tús bop qaldy. Búgin bul ury qoltyqqa – shuńǵyma, shubalma shatqaldyń qysań tusynan jylap shyqqan qurǵaq jylǵanyń aınalmasyna taǵy bir tún aıaldamaǵan abzal edi. Arttaǵy qýǵyn qalyp qoısa ıgi. Qalmasa – basyp qalmasyna kim kepil?!
Aıal qurmasqa taǵy amal joq.
Azyq taqa taýsylǵan. Taýsylatyn da jóni bar. Tıbetke ıekartar Kýnlýn2 qyrattaryna ilikkennen-aq sońdarynan tazydaı túsken qyzyl qytaıdyń halyq-azattyq armıasy qalmaı qoıdy. Qaz kóli óńirinen aq qar, kók muzdy aqpanda qozǵalǵan Qusaıyn-táıjiniń3 mol aýyly Kýnlýnniń shatymen jasyryna jyljyp, Tıbettiń qara qyrqalaryna kókek aýa kóterilip, jol toryǵan qytaı jasaqtaryna jolyqpady ma. Jaý birer jeti buryn, qatýly qańtardyń basynda Temirlikte qystap otyrǵan Qalıbek ákim aýylyn shaýyp, olardy osy Kýnlýn óńirine sheıin qýǵyndap kelip, eki jaǵy da oıran-asyr bolypty. Qalıbek ákim men Bala Qamzany4 jiberip alyp, jyn býǵandaı býlyqqan qyzyl qytaılyqtarǵa irgeleı jetken Qusaıyn-táıji men Sultan Shárip, Dálelhan, Májıt5 bastaǵan aýǵan el tap kelgen-di. Arada alaquıyn atys júrdi. Usaq malmen, iri qaramen, jylqymen jaı jyljyp, bala-shaǵa, kempir-shalmen aýyrlap kele jatqan kósh qatty shyǵynǵa ushyrady.
Kún eńkeıe ǵana muzdaı qarýlanǵan jaý jaǵy jylystap ketti de, esin áreń jıǵan ebil-sebil jurt basshylary bir mámlege keldi. «Malsyz kúni – qarań» kóshpendiler uzaq ta bolsa jataǵandaý jondy batysqa, al Makkernanǵa qosyp bergen yqsham kósh tústikke qaraı burylǵan. Alla men Isany aýyzǵa ala turyp qoshtasqan. Qudaı Kashmırde jolyǵýdy jazsyn desken-di... Júz qaraly jaraqty jaý bularǵa jıyrma shaqty áskerin qaldyryp, uzap ketken úlken kóshke keri buryldy. Tıbettik shekarashylarmen aýyz jalasyp alǵan azatshyldar óksheleı qýýdy ádetke, mal-múlik tonaýdy kásipke, aýǵan jurtty qyrýdy erlikke balap alypty. Mundaı mundar taǵylyqty bir kezde Amerıkaǵa qonys aýdarǵan óz evropalyqtary da istegen ǵoı biraq...
Ótkelsiz oılar mazalaǵan Makkernannyń tońazyǵan túsi qubylyp, tisin shyqyrlatty. Aıaz qaryp, jel qaǵyp, talaq tartqan júzin taǵy tas shoqylar men tuman toryǵan muzdaqtarǵa qarata kóterdi. Ańshylap ketken úsheýdi taǵatsyzdana kútkenine nalydy. Taýteke men jabaıy qodas atyp alýǵa ertemen attanǵan Seıpil keshikken saıyn kóńili qobaljı beredi.
Tıbettiń tústigine qaraı dendep, kók muz asýlardan kókteı ótýge eki túıege júk artyp, on tórt jylqy mingen jolaýshylardan qalǵany – eki áıel, bes erkek, on úsh jasar bir bala men but artar da, júk artar da tórt jylqy... Qusaıyn-táıji kóshinen bólingeli úrkerdeı topty qyzyl qytaı áskeri sıretip-aq tastaǵan. Ákkilenip alǵan jaý jylqylar men túıeni aldymen qaraýylǵa alýǵa kóshken. Azyq-túlik pen qara qos osydan eki kún buryn álde bir qysań saı aýzyndaǵy atysta oqqa ushqan aqyrǵy túıe ústinde qaldy. Mal turmaq, jaraly jandarǵa qaraılaýǵa múmkindik bermegen. Qysań saı aýzyn toryǵan qorshaýdy buzyp-jaryp shyqqan osylar ǵana... Qarý-jaraq ta saı, kúsh te teń emes edi. Oqty da únemdeýge týra keledi. Tórt kúlikke mingesip-ushqasyp parlaǵan bular bıikke órleı bergen-di. Kókek týyp, kún de kóterilgen-di. Keshe keshkilik súri qary siresken, biraq qulama jartasty kúńgeıdiń kebý etegine qonalqylaǵan.
Qashqyndar buıryqsyz erýleýli...
Álde qalaı qaýipten sekemdengen Makkernannyń qasyna kóshpendilerdiń qyzyl túlki tymaǵyn kıgen Frıda Maıer6 keldi. Otyzdan endi asqan áıeldiń de betiniń ushy aýa jetpegennen qyzaryp, burynǵy albyrap turar aq-quba óńi qanyn ishine tartqan adamdaı surlanyp ketipti. Qaraǵaı qabyǵynyń sýyna qaınatylyp boıalǵan qyzǵyltym teri jaqy, teri shalbar kıgen baıaǵy balǵyn boıy ǵana buzyla qoımaǵan. Myna kóshpendi qazaqtardyń sabaýyndaı solqyldap tur.
– Ser! – dep erkeleı, eńgezerdeı Makkernannyń mol pishilgen ishigine enip ketti.
Alań kóńil Makkernan ishteı jaqtyrmasa da, syrt kózge shyn sezimin bildire qoımas syralǵy kep tanytty. Qyryqtyń bel ortasyndaǵy ákki tyńshy-dıplomat jas áıeldiń bir sát bosańsyp, urǵashyǵa tán tán qumarlyǵy qytyqtap turǵanyn da sezdi. Ospan batyrmen7 qaıyr-qosh aıtysqan Jemsary jerinen beri bul áıelmen belge kúsh túsirgen emes... Qusaıyn aýylynda keńdik bolǵanmen, kóńilinde kemdik boldy. Tezirek Tıbet asý máselesi maza bermedi. Kóshpendiler de qys shyǵa qozǵalaıyq deýmen otyryp aldy. Aqyry... qyzyl qytaıdyń Shyǵys Túrkistanda Janymhan-táıji8 men Ospan batyrdy qolǵa túsirgen, Qalıbek ákim men bulardy toz-toz qylyp qýǵyndaǵan almaǵaıyp kúnge dýshar boldy. Átteń! Átteń-aı!
– Ser?! – Frıda muny belinen qushaqtaǵan kúıi ıegi astyna tanaýyn tyǵyp turyp: – Álgi Seıpilder qashan keledi? Siz oılanyp kettińiz ǵoı, – dedi.
– Feıa, olardyń keshikkeninen ózim de kúdiktenip turmyn. Bir pálege jolyqpasa bolǵany... Álde taýteke kezikpeı, uzap ketti me eken?
– Dýka, búgin osynda taǵy da túnep shyǵamyz ba? Otyn joq. Jarboldynyń áke-sheshesin shómshek terýge jumsadym.
– Feıa, qymbattym! Durys istegensiń, – dedi Makkernan Frıdany erkelete qoshtaı. – Seıpil kelgesin aqyldasamyz. Asýǵa deıin jol qıyn bolmasa, túndeletip júrip te ketermiz. Qýǵynshy sharke9 de alysta qalǵan shyǵar... Álgiler taýteke atyp kelse, qazaqtardyń eti men sorpasyn isher edik, á!.. Ystyq as ishpegeli qashan?
– Aı, ser! Bas jegiń kelip tur ǵoı. Qazaqtardyń kóń sasyǵan qoıynyń eti tańdaıyńyzǵa tatyǵan eken, – dep Maıer kúlip jiberdi. – Elge jetken soń osynyń bárin umytyp ketesiz ǵoı, ser! Meni de umytasyz...
– Feıa, súıiktim! Olaı deme! Seni de, bul ólkeni de umyta almaımyn... Umytýǵa haqymyz da joq. Tıbet pen Túrkistan – AQSH-tyń máńgi muńy. Al meniń – qaıǵym... Mynandaı erjúrek, baýyrmal, adal halyqty qalaı umyta salasyń. Ol múmkin emes, qymbattym, múmkin emes! – dep Makkernan qyzbalyǵyn jasyra almaı qaldy.
- Ser! Ser! – dep Maıer Makkernannyń moınynan qushaqtap, betinen súıip, aýyr jol azabynan júıkesi syr berip alǵan konsýldy sabyrǵa shaqyrdy. – Emosıaǵa berilmeńiz, sizdiń júzińizge ashýlaný jaraspaıdy... Qaljyń kótere almaıtyn bolypsyz. Siz, professıonal barlaýshy emessiz be?
– O, Feıa! Feıa!.. Sen «umytasyń» deısiń, sendeı ajarly da aqyldy áıeldi umytý múmkin be? Aıtshy óziń! – dep Makkernan adalynan sóıledi. – Feıa, janym meniń! Ótken jazda Pekston10 myrzamen Taıvanǵa tartyp otyrmaı, basyńdy ólimge tigip janymda qaldyń-aý!.. Janym, Feıa! Bul erlik sezimińdi, tiri júrsem, qalaı da óteımin! Tek, Shtatqa jeteıikshi!
– Dýka, maǵan eshteńeniń keregi joq. Sen aman júrshi! Ser, sen úshin men bárine daıarmyn... Qarǵys atqan, qudaı qyryn qaraǵan myna ólkeden tezirek qutylaıyq! – dedi Frıda Maıer qorqynyshyn jasyra almaı.
– Qudaı jolymyzdy ońǵarsyn! Feıa, qudaı emes kináli, qyzyl qytaı kináli... Qudaıdan bezgender ǵoı alar! «Barlaýshy», «tyńshy» dep, konsýl-dıplomattardy da tutqyndamaq boldy ǵoı. Mynandaı alasapyranda seniń quqyń, sheteldik azamattyǵyń – on sent te turmaıdy. Orys bólshevıkteri sekildi saýatsyz qyzyl qytaı komýnıseri atyp tastasa da keshirimdi... Olar ózin solaı aqtaıdy. Amerıkandyq biz de bir, quqy joq ındees sekildi myna qazaqtar da bir... Ah!
Makkernannyń aýzynan ashshy ókinish lebi shyǵyp ketti.
– Ser, qapalana bermeńiz! Áli-aq bul ólke ózgerip shyǵa keledi. Mundaı bassyzdyqqa bizden basqa memleketter de kóz jumyp, qarap otyrmas... Mynandaı munarly kúni munyń bárin nesine eske ala berdińiz? Kóshpendi qazaqtar «yrymǵa jaman» deıdi mundaıda.
– Kókiregim kúıip barady. Saǵan aıtpaǵanda kimge aıtam? Anaý jabaıy jurtqa aıtam ba? Olar neni túsinedi? – dep Makkernan boı sala alysqa qadaldy. – Malyn baqqan, balasyn tapqan az ǵana jurt alyp dúnıeden habarsyz ǵoı... Olardyń asyl muraty men azapty kúresin kim baǵalap jatyr? Aıanyshty daýysyn kim estip jatyr? Dúnıe bulaı búlinerin qaıdan bilsin, olar? Sovetterdiń dobal saıasatynyń qurbany bolǵanyn sezbeıdi ǵoı. Sezse de ne isteı aldy? Jartysy Sovette, jartysy Monǵolıada, jartysy Qytaıda qalyp, tipti ózara óshiktirilip, bólip-bólip bılep almady ma? Bas ımeımin degen sońǵy tiregi Shyǵys Túrkistannyń óz ishinde «bandy» dep, «quıyrshyq» dep arandatyp, azamat soǵysyn uıymdastyryp otyrǵan joq pa? Aı-aı, ańqaý halyq-aı!
– Ser! Ser! – dep Frıda Maıer vıse-konsýldy qalaı basaryn bilmedi. – Sentımentaldy bolyp ketipsiz ǵoı! Sovet pen Qytaı qashannan birge emes pe... Ekinshi Dúnıejúzilik soǵystan keıin de jańa dúnıeni birigip bólisip jatyr ǵoı. Olar úshin kóshpendiler degen ne, táıiri!
– Joq-aý, biz, amerıkandyqtar qansha baqylap, boljap otyrsaq ta, dúnıe bulaı bólinip-bólshektelip keterin kútpedik qoı... Bir Stalın-dıktator ekinshi Maoszedýn-dıktatordy op-ońaı paıda qyldy. Soǵystan keıin jarty Evropany jambasyna basyp qalǵany azdaı, Maonyń qolymen endi jarty Azıany jaýlap almady ma... Tıbetti tumandaı basyp, Shyǵys Túrkistandy órmekshideı torlap tastady ǵoı... Sary orys pen qara qytaı qol qysysqan qyzyl qytaı men qyzyl orys bop shyǵa keldi. Múddesi de, maqsaty da bir. Sorlap júrgen baıaǵy usaq ulttar. Erkindigi men jerinen, tipti tolqyn jaǵaǵa shyǵaryp, úıirinen aıyrylyp qalǵan dármensiz kıtteı elinen alystap ketkeni qanshama, myna bir qazaqtardaı?!
Makkernan kenet tilin tıyp aldy...
Jarboldynyń sheshesi men ákesi mamyrdyń búrleı bastaǵan kók jasań butalary men qý shómshekterdi arqanmen býyp ákepti. Frıda ekeýi jartasqa japsyra tikken jappaǵa qaraı júrdi. Kún tús bop qalsa da, mamyrdaǵy Tıbettiń qara sýyǵy áli de yzǵarly.
On úsh jasar Jarboldy kózge ilikpedi. Eńkish jartasty tór qabyrǵa qylyp, jalǵyz týyrlyqpen baýyryn japqan jappa ishinde, tipti túnde ǵana tórdegi tastyń alqymy astyndaǵy qýystaǵy jatyn ornynda da joq bop shyqty. Qaradaı elegizgen Makkernan qaradomalaq balany nege kózimen izdeı bergenine ózi de tańyrqady. Frıda bolsa belin býyp alǵan qazaq áıeldiń qasynda tas oshaq ázirlesip, tysta qalyp qoıdy. Bul – bes erkek, eki áıel, bir bala – bir qora jan bop túnep shyqqan jappanyń ishindegi týlaq ústine jambastaı ketti. «Jarboldy qaıda júr?» degen oıǵa taǵy bir oralyp ótti. Tystaǵy úsheý de ańǵa ketken úsheýdi taǵatsyzdana kútip júrgen shyǵar... Seıpilderden biraq sybys joq.
Seıpildi sonaý Saýanda qyryq toǵyzynshy jyly gomından polkovnıgi Dálelhan11 men Qalıbek ákim tanystyrǵan-tuǵyn. Ol Lanchjoýdaǵy gomındannyń barlaý mektebin bitirgen eken. «Podporýchık» dárejeli jas jigit barlaý mektebinen aǵylshyn tilin de táp-táýir ıgerip shyǵypty.
Seıpil sodan beri budan bir eli aıyrylǵan emes edi. Búgin ǵoı azyq úshin aýlaqtap ketkeni. Qaıda júrse de konsýldyń kóleńkesindeı erip, qorǵaýshysy qyzmetin múltiksiz atqaryp kele jatqany. Ońynan oq qaǵary, solynan soıyl soǵary. Bul Seıpildi keıde erkeletip «Seıf» deıtin. Osyndaı ońdy adam qosyp bergen Qalıbek pen Dálelhanǵa rahmet!
Týlaq ústinde jastyq ornyna toqym jastanyp, ishik jamylyp jatqan Makkernan ótken kúnderdiń súreńsiz sýretterin eriksiz oımen sholyp, ózimen jolyǵysqan jandardyń keskin-kelbetin elestetip, aradaǵy azýly áńgimelerdi esine aldy. Ash qarynǵa alys kúnder sáýlesi azyq boldy.
Osy Seıpildiń arqasynda sary kúzde Jemsarydaǵy Ospan batyrǵa jasyrynyp jetpedi me. Úrimjiden salt atpen Frıda úsheýi attanǵanda, óz basy Ospan batyrdyń ǵana ordasyn pana tutaryn, basqa aýyl-aımaq janǵa saýǵa bola almasyn bek túsinip, bir baılammen kelgen-di. Batyr biraq munyń aıtqanyna kónbedi, sońynan ermedi. Ermek túgili – senbedi.
... – Jol joq deısiń, á! Jol joq ekeni ras. Biraq bir jol bar: ol – azattyq joly – azattyq soǵysy... Men úshin haq joly! – Dóńgelek júzdi, qoıý qara murt, qara saqaldy, jazyq mańdaı, qulama qabaq, qoıý qasty, qara kóz, qara-sur óńdi Ospan batyr buǵan tesile qaraǵan.
Batyrdyń taqyrlap tastaǵan taqıaly basy men búkil turpatyna, maldasyn qurýly dembelshe, myǵym denesine zer salyp otyrǵan Makkernannyń ótkir kók kózi sharpysyp qalyp, taıqyp ketti.
– Tıbet, men úshin, jabyq. Ólimnen qorqyp, bas saýǵalaryń men emes... Altaı-Anamnan alystap ketkenim de jeter.
– Batyr, Shyǵys Túrkistanǵa áli-aq qaıtyp oralasyz. Bul qyzyl qytaıdyń kúni uzaq emes. Qazir Tıbet asyp ketip, erteń bul ólkede halyq qaıta kóterilgende qarýly qolmen, mol kómekpen kelesiz...
Ospan batyr: «Toqta!» dep, Seıpildiń aýdarma sózin bólip tastady.
– Bu ne sandyraq?! Sonda myna qashyp-pysyp kelgen sen kómek bermekpisiń?! Maǵan bermek besatarlaryń jetpeı qalmady ma?!12 Deregin óziń de bilmeısiń... Al búgin kóterilmegen halyq erteń kóteriledi dep kim aıtty? Tıbet aýsam – Shyńhaı men Keńsýǵa13 ketken halyqtyń tilegin taban asty etkenim emes pe?! Ondaı opasyzdyqqa bara almaımyn!
– Batyr, óziń bilesiń... Bizdiki de bir ýáj ǵoı.
– Joq, seniki jón. Qolyńnan kelgendi istediń. Báıtik14 pen Qaptyqtaǵy soǵysta da qol ushyn berdiń... Er ekenińdi, Shyǵys Túrkistanǵa tilektes ekenindi tanyttyń. Endi jolyń bolsyn! Bir alla qoldasyn! Áı, jigitter, – dep Qalambaıǵa buryla sóılegen. – Myna Ámirqan myrzasyna meniń júırik torymdy mingizip, Qusaıyn men Sultan Sháripke jetkizip salyńdar! Sherdımanǵa tapsyr!
Bul batyrmen kıiz úı irgesinde at ústinen qoshtasyp turyp: «Bir-eki jyldan keıin qaıtsem de qaıtyp oralam... Oǵan deıin aman bol, batyr!» dep ýáde de bergen. Ýádesi biraq senimsizdeý estilgen-di. Al batyr syılaǵan sulý, júırik tory muny talaı taıǵaqty, tyǵyryq qaterli qyrǵynnan aman alyp shyqty... Kóshpendiler úshin jylqynyń qanshalyqty qasterli, óz jandarynan da qymbat kóretinin bul osy bir qansoqta kúnderde túsingen.
Syrt kózge aıdynyn salyp otyrsa da, Ospan batyrdyń qajyńqy kelbetin, baıaǵy «Báıtik oqıǵasy» tusyndaǵy sabyrynan aıyrylyp, tyz etpe minez tapqanyn sóz láminen suńǵyla barlaýshy sezip qalǵan. Batyrǵa biraq sógis joq. On jyldan astam er ústinde kún kórgen, qolyn qarý qaryǵan janǵa ne joryq... Alty jyldaı aq qytaımen alysqan, 1946 jyly Altaı aımaǵynyń gýbernatorlyǵyn óz betimen tastap, qyzyl qytaı qoldaýshylary sharkelermen kúresip kele jatqan Ospan batyr ǵoı ol. Batyrdyń kirbiń qabaǵynan bul kóp jaıdy ańǵarǵan. Kóziniń qarasyndaı bolǵan Altaıdan Úsh aımaq sharkeleri 1947 jyly qýyp shyqqan soń, Báıtikke, odan Barkól men Jemsaryǵa jetim qulandaı jer aýǵany ońaı tımegen-di. Bárinen de kóktemniń kókektegi kúnes kúninde Barkólde15 qyzyl qytaı men sharkeler jasyrynyp kelip, tutqıyldan basyp qalǵany – batyrdyń belin úzip ketkendeı bolǵanyn bul Úrimjide bilip otyrǵan edi... Dosyna adal, dushpanyna qatal batyrdyń ańǵaldyǵyna da kózi jetip, ishteı aıaǵan. Az ǵana ulttan shyqqan shyǵys túrkistandyq tragedıaly tulǵa ekenine jany ashyǵan.
Aqıqatynda, túsine bilgen adamǵa Ospan batyr tragedıasy – Shyǵys Túrkistan tragedıasy... Uly Túrkistannyń bir bólshegi sanalatyn bul baı ólkeni baýyryna basqysy kelgen Orys ımperıasy aryny kózdegen-di. Ony «sovettanýshy» bul jaqsy biledi... Sovet Odaǵy Shyǵys Túrkistandy aldymen Gomındannan aryltyp alýdy oılady emes pe. Dúnıe júzilik soǵys jyldary qarsańynda gomındanshy Shyńsysaıdy baýyryna tartyp, dostyqqa shaqyryp, tipti ony shyǵys túrkistandyq kommýnıs te qylǵysy keldi ǵoı. Shyńsaıdyń qoltyǵyna sý búrký arqyly ony qazaq, uıǵyr, dúńgen, qalmaq sekildi usaq ulttarǵa qarsy qoıdy. Buǵan tóze almaǵan aldymen altaılyq qazaqtar boldy.
Ózi de erkin kún keshken, erikti bárinen bıik qoıatyn kóshpendilerdiń tuqymy aq qytaıdyń shı júgirtip, tutqyndap, jazyqsyz jazalap, kisi óltirýine qarýmen qarsy kóterildi. Onyń aqyry – Altaıdan Tıbet pen Gansýǵa deıin jappaı azattyqqa ulasty. Biraq zalym «soıýzshylar» satyp ketti... 1945 jyly 10-qazanda Ahmetjan Qasımıdiń16 basshylyǵymen Shyǵys Túrkistan Respýblıkasy men Gomından ókimeti arasynda bitimge qol qoıyldy. Sovet pen qytaı komýnıseri Shyǵys Túrkistan basshylaryna kúshtep qol qoıǵyzdy.
Al Shyǵys Túrkistannyń Ult-azattyq armıasy men Ospan batyrdyń kóteriliske qatysqan erikti jasaqtaryn Qytaı halyq-azattyq armıasyna baǵynyshty etpek boldy. Mine, osy jerde Ospan batyr búlinip, bólinip ketti. Ol sol kúnnen bastap «quıyrshyq – bandy» atandy emes pe... Al Gomından ókimetimen kelisimge kelip, Shyǵys Túrkistannyń táýelsizdigin taptaǵan Sovet Odaǵy bul ǵajaıyp ólkeni óziniń óktemdigimen birjolata Qyzyl Qytaıǵa sata saldy... Ospan batyrdyń basyn báıgege tikpeske sharasy qaısy? Shyǵys Túrkistannyń táýelsiz respýblıkasyn quramyz dep arpalysqan arystan júrek uldary – Dálelqan Súgirbaıuly, Ahmetjan Qasımı, Ysqaqbek Mýnınovtar17 1949 jyly qyrkúıekte opat boldy. Opat bolǵan joq, Sovet Odaǵy men Qytaı Halyq Respýblıkasy samoletten opat qyldy... Ospan batyr bolsa jaraly kókjaldaı jalǵyz qaldy.
Qabat-qabat kóterile beretin Tıbettiń taýlaryndaı qat-qabat oıdan sergigisi kelip, týyrlyq jappa astynan tysqa shyqty. Mamyrdyń kúni sáýlesin tógip tursa da, yzǵardyń beti qaıta qoımapty. Eńisten órleı soqqan jel de báseńder emes.
Frıda men Jarboldynyń sheshesi oshaqty tastan qalap tastap, álde ne aıtyp ońashalaý otyr eken. Jarboldynyń ákesi besatarlardy qatar qoıyp, uńǵysy men qaıtarmasyn maılaýǵa kirisipti. Bala ǵana kórinbeıdi. Makkernan Jarboldynyń qaıda joǵalyp ketkenin amalsyz bilgisi kelip, Frıdadan daýystap surap edi, ol balanyń taý basyna shyǵyp, qaraýyl qarap júrgenin aıtty. Sonda ǵana Makkernan burshaqtaı balanyń jaýgershilik zamannyń jyryndy jaýyngerine aınalǵanyn sezindi. Ol eriksiz qyryq qabat úıdiń qabyrǵasyndaı bıik arsa-arsa jyqpyldy jartasqa qarady. Jarboldy biraq kózge ilikpedi, bálkim joǵary órlep ketse kerek.
Makkernan qarasur jartasty ıindi aınala berip, sandyq tas ústine otyrdy. Qar jamylyp, muz sylanǵan sylań boıly Tıbettiń álde bir saýyryna kógildir janaryn tigip, Seıpilderdiń keshikkeninen kúdikteneıin dedi. Álde taýteke kezikpeı, alysqa uzap ketti me eken. Azyqsyz aldyǵa jyljý – ólimmen para-par. Eriksiz erýleýli. Erý de qaýipti. Arttan at shaldyrmas qýǵyn bar. Bular bıiktegen saıyn úndiniń jolbarysyndaı tarǵyl taýlar túsi ońyp, túnerińki Tıbettiń susy basyp, tap osy aradan aq shańqan jondy, kók muzdaq saýyrly silemderi keskesteýli.
Taý – asýly, jol – torýly...
Makkernan qaýip oılaǵannan ba, qaradaı shimirkendi. Jaqyn turǵan jamandyqty sezgendeı selt etip, óz-ózinen ishteı silkinip te aldy. Dál qazirgi sáttegi sýyq sezimnen arylǵysy kelip, jappa astynda jatyp Ospan batyr jaıynda osharly oıdy maldanǵanyndaı, qıly kúnderdegi jalqy bir jaılarǵa kóńil toqtatýǵa tyrysty. Seıpilder kele qoımasa da, kishkentaı ǵana Jarboldynyń jaý qaıda dep qaraýyl qarap, jol baǵyp bıikte júrgeninen júregi de ornyǵa túsken edi... Mamyr jeline qyryn qarap, qara tas ústinde qalqaıyp, ishigin qymtana otyrdy.
Taǵdyry bulaı taý asyp, tuman kesher dep bul oılamapty-aý?! Sonaý japonmen soǵys júrip jatqan jyldary Taıvan arqyly ashyq túrde vıse-konsýl bop Shyǵys Túrkistanǵa jiberilgende, túbi bul óńirde Qytaıǵa da, Sovetke de baǵynyshsyz bir memleket qurylady dep senip kelgen-di. Oǵan sebepker – Qytaıdyń Batys óńirindegi «Shynjań» atanǵan Shyǵys Túrkistan ólkesine 1944 jyly kelip ketken AQSH-tyń vıse-prezıdenti Ýolles. Onyń Prezıdent Rýzveltke bergen qupıa dokladynda, Shynjań – baqylaýǵa alatyn aımaq, óıtkeni bólshevızmge qarsy qoıýǵa laıyq, halqy ár tekti ári áli kúnge Qytaıǵa da, Sovetke de tolyq baǵynyshsyz, erkin jatqan eldi, erikti ólke... degen tujyrymy túrtki boldy.
Aqıqatynda da solaı edi. Oǵan dálel – Altaıdan bastalǵan kóshpendi qazaqtardyń sońyna kúlli Shyǵys Túrkistan usaq ulttaryn ilestirgen Azattyq soǵysy. Olar Tıbetke deıin táýelsizdik týyn tikti ǵoı... Amal qansha, amerıkandyqtar da ońbaı qatelesti. Barmaqtaryn tistep qaldy ǵoı. Aldymen aq qytaı – Gomındandy qoldady. Gomından qyzyl qytaı – Gonsandan men Sovetke qarsy tura alady dep, biraq ol álsiz bop shyqty. Qara halyq qoldamady. İrgeles Sovet Odaǵynyń arqasynda qyzyl qytaı kúsheıip ketti de, olar Shyǵys Túrkistanǵa tolyq táýelsizdik beremiz dep, 1942–1943 jyldary túrkistandyqtardy – ásirese basshylaryn ózderine qaratyp aldy... Sóıtip úlken saıasatta bulardy da, túrkistandyqtardy da aldap soqty.
Endi Shyǵys Túrkistan múlde kúsheıip, jeke táýelsiz memlekettikke qol jetkizgen 1945 jylǵy qazanda Sovet te, qyzyl qytaı da mundaı azat, jańa býferlik memleketke jol bermeıtinin bir-aq kúnde tanytty. Manas ózeniniń ústindegi kópir aýzynda úsh aımaqtyń – Altaı, Tarbaǵataı, İle óńirleriniń Ult-azattyq armıasyn toqtatyp, aq qytaımen masqara bitimge qol qoıyldy. Sol shaqta ǵana bular – amerıkandyqtar: «Qarǵa qarǵanyń kózin shuqymaıdy», aq qytaı men qyzyl qytaı jalpy Qytaıdyń múddesi úshin bir-aq sátte birigip, Shyǵys Túrkistannyń táýelsizdigin joqqa shyǵara salǵanyna kýáger boldy. Shyǵys Túrkistan halqynyń asyl armany oryndalmaı, al AQSH memleketiniń strategıalyq jospary júzege aspaı qaldy... Sondyqtan da 1947 jyly Altaıdan qaıta búlinip, azattyq dep kóterilgen Ospan batyr oılaǵanyna jete almady. Shyǵys Túrkistannyń azattyǵyn alyp kelgen Dálelqan Súgirbaıuly bastaǵan erleri opat bolǵan soń, qyzyl qytaı «Shyǵys Túrkistan» atyn joıyp, «Shynjań» dep ózgertip, birjola bılep-tósteýge kóshti... Qaıran ólke qara jerge qarap qaldy ǵoı! Bulardyń ózi jartas jaǵalap, taý saǵalap, bas saýǵalap ketýge dýshar boldy.
Endi mine, quba taýdyń qujynda qaraqussha qalqıyp otyr. Osylaısha opyq jep qalam, or qoıansha buǵam dep, on uıyqtasa túsine kirdi me?! Jazmyshqa jaza joq. AQSH-tyń arystaı azamaty bolsa da, suraýy joq saıaq jurtpen aqqan juldyzdaı aýyp barady.
Makkernandy muzdaı bir sezim qaryp aldy...
Mamyrdyń yzǵarly jeli ǵana yzǵyndaı soqqan meńireý ólke sol tákappar qalpy. Munyń eńsesin basa túserdeı surlanyp-aq tur. Ala bult qashqan kóksur aspannan kún jyltyń qaǵady. Bıik basynda ol da qaýqarsyz – jylýsyz. Taý tósimen jyljyǵan jabaǵy bult kóleńkesi ǵana tirshilikten habar bergendeı.
Kún tústen aýyp bara jatsa da, ań qaǵyp ketken Seıpilder oshań eter túri joq. Jappa basyndaǵy tórteý tobanaıaq bop qaldy... Ospan batyr syılaǵan júırik tory ǵana tusaýly kúıi jalǵyz jaıylyp júr.
Qusaıyn-táıji qosyp bergen on segiz adamdyq qońyr kóshten qalǵany – osy bes-aq adam. Onyń bireýisi – bala. Bular ózderiniń basyn kúni buryn ólimge baılaǵanyn, aqıqatyn aıtqanda, AQSH konsýly úshin kepildikte kele jatqanyn da biledi... Táıjiniń ózi úlken kóshten bólinerde senimdi degen adamdardan bólip, olarǵa mán-jaıdy túsindirgen. Jer aýyp bara jatqan barsha jurttyń tilegi men úmiti – osy amerıkan azamatynyń ústinde ekenin eskertken. Makkernan aman-esen eline jetse, ózderiniń de Úndistan men Qashmirde baıaǵy 40-shy jyldary aýyp ketken Elisqandardaı qıynshylyq kórmeı, qaıta Amerıkadaı kúshti memleketten kómek alatynyn, bul adam soǵan tikeleı aralasatynyna ózi kámil senetinin saralap jetkizgen-di.
Oılap otyrsa, Qusaıyn-táıji aıtqan sóz – byltyr kúzde táıji aýylynda taǵy da jolyǵysyp qalǵan Omar Alpysqanulynyń sózi... Omarmen bul alǵash ret 1949 jyly kúzdiń surǵylt kúnderinde, Shyǵys Túrkistan Respýblıkasynyń opat bolǵan basshylaryn jerlegen kezde jasyryn jolyǵysqan. Ol joly Qamı Asylhanuly bastaǵan altaılyq, tarbaǵataılyq, quljalyq beldi, bilikti azamattar konsýl Pekston men buǵan ara memleket AQSH tarapynan Qytaı men Sovet Odaǵyna «nota» tapsyrýdy, Shyǵys Túrkistan Respýblıkasy basshylarynyń opat bolý sebebin tekserýdi Halyqaralyq mekemelerge júkteýdi jáne ózderiniń bul áýe apatyna senbeıtindikterin... osyndaı otty máselelerge konsýldyqtyń aralasýyn surap edi. Ol bir jas Respýblıkanyń julyn-tutasyn Máskeý men Bejinniń sýyryp alǵan qaıǵyly kúnderi edi-aý!
Al ótken 1950 jylǵy qyrkúıektiń ortasynda Ospan batyrdyń joryq ordasynan Qusaıyn-táıji aýylyna kelgen kúni Omar Alpysqanulymen ekinshi ret kezdesken. Sherdımandar bolsa jer túbindegi Jemsarydan Shyńhaı ólkesiniń Tıbetke taıaý qıan shetinde otyrǵan bul aýylǵa konsýldy jetkizgisimen, Omarmen ońasha eki aýyz sóılesip, attaryn sýytpastan erge qondy. Qusaıyn aýylynda muny arnaıy kútip jatqan Omar neshe kúndik salt atty uzaq joldan kelgenin eskerip, erkinirek áńgimelesý úshin ýaqyttyń tarlyǵyna qaramastan jatyp qalǵan edi.
Omarmen júzdesý biraz jaıdyń betin ashqan-dy...
Shyǵys Túrkistan tulǵalarynyń ólimine baılanysty Sovet pen Qytaıdyń jymysqy qylmysy degen kúdik keıin Úsh aımaq azattyǵyna qatysqandardyń arasyna saıası senimsizdik týdyryp, iritki tústi. Qamı Asylhanuly men Omar Alpysqanuly bastaǵan altaılyq dálelqanshylar jasyryn uıym qurypty. «Otandy azat etý» atty uıymnyń barlyǵynan bul ózi de 1949 jyldan beri habardar bolatyn. Osyndaı bir astyrtyn uıym qurýdy 1948 jyly Úrimjide Dálelqan Súgirbaıuly qolǵa ala bastaǵanyn da biletin. Dálelqan opat bolǵan soń, onyń isin jalǵastyrýshylar shyqqan eken.
Omar osy máselemen túý Altaıdan Úrimji arqyly buǵan jolyǵýǵa kelipti. Jol qaýipti, ýaqyt tar bolǵandyqtan, tapsyrmany tap-tuınaqtaı qylyp oryndaıtyn bilikti adam joqtyqtan Kóktoǵaı Saqshy bastyǵy Omar ózi attanypty. Qasynda – bes-alty senimdi serikteri.
– Konsýl, myrza! – degen Omar. – Siz kánigi barlaýshysyz. Men de barlaýshymyn... – dedi oryssha daýysyn qatqyldaý shyǵaryp: – Men siz týraly jaqsy bilem, men jaıynda habardarsyz. Sondyqtan barlaýshynyń barlaýshyǵa degen kózimen emes, senimimen qaraıyq. Konsýl retinde sizge Shyǵys Túrkistan men Qytaıdyń arasyndaǵy qarym-qatynas belgili. Maǵan Sovet pen Shyǵys Túrkistannyń arasyndaǵy jaı málim. Dál qazir «jasyrynbaq» oınaıtyn kez emes. Siz de, biz de buldyr dúnıeniń aldynda turmyz... Keleshekten biraq úmittimiz! Sondyqtan sizge senim artyp, zor úmitpen kelip otyrmyz.
Makkernan oılanyp otyryp qalǵan. Ońasha tigilgen aqboz úıdiń ishine jartylaı ashylǵan shańyraqtan sary kúzdiń shýaǵy quıylyp turǵan. Seıpil úsheýi ǵana ońasha, al Omar jigitteri úıden aýlaǵyraq kúzette edi.
– Omar, myrza! – degen Makkernan da. – Saǵan senbeske sharam joq. Basyńdy ólimge tigip, Tıbettiń túbine tegin kelmegeniń anyq. Óziń týraly Qusaıyn-táıjiden de qanyqtym.
– Iá, Makkernan myrza, táıji meniń babalarymdy jaqsy biledi. Jylqyshy atam men táıjiniń Ýyzbaı ákesi ekeýi jan qıyspaq dos bolǵan. Ýyzbaı aqsaqal Arqadaǵy arǵyn ishinde 16-jylǵy kóteriliske qatysyp, qýǵyn kórip, Altaıdaǵy Marqakól mańyna aýyp kelgen. Sol kezde mal-janymen kóshken Ýyzbaıdy meniń Jylqyshy atam Altaıdyń kúńgeı beti – Shyǵys Túrkistan jaǵyndaǵy kishi áıeli Kúmis apamyzdyń qonysyna jetkizedi. Biraq Ýyzbaı aqsaqal men uly Qusaıyn jergilikti abaq-kereı dúmdilerimen birge Dúńgen soǵysy kezinde Hamı óńirine, odan Gansý, Shınhaı jaǵyna ketipti. Qusaıyn-táıji men meniń Alpysqan ákem ekeýi de jaqsy aralasty... Sondyqtan da táıjiniń aýylynda jolyǵysýdy tańdadym. Táıji – ekeýimizge de senimdi adam.
– Omar, sen general Dálelqannyń barlaý qyzmetinde istediń... Ony óltirgen orys! Sen muny jaqsy bilesiń. Al orystar kóp nárse biletin adamdy aıamaıdy. Seni de... Bul suraqqa jaýap bermeýińe de bolady. Degenmen, keleshekte komýnıser keshirmeıdi.
– Konsýl Makkernan! – dedi tik qaraǵan Omar, qońyrqaı óńine yzǵar júgirip, bir neshe kún qyrylmaǵan tikireıińki túkteri jybyrlap. – Sovetterdiń satqyndyǵyn... Qytaıdyń qorqaýlyǵyn... Dálelqannyń ólimin... Ultymnyń naqaq tógilgen qanyn... Ózim shyn sengen, sezingen erkindikten aıyrylǵandy kórdim... Sen maǵan senbeıtin sekildisiń! Erkiń, myrza!
– Se-e-er, Oma-a-ar! – dep Makkernan daýysyn soza ótirik kúlgen, biraq túgi tysqa tepken dóńgelek betti, orta boıly Omar tastaı qatyp, syz saqtaǵan edi. – Ǵapý et! Gomındanshylar, qyzyl Qytaı halyq-azatshyldary, sharkeler arasynan synalaı ótip, bir ózińdi báıgege tigip kelgeniń de dáleldep, sendirip tur ǵoı. Ǵapý, ótinem!
– Konsýl myrza, sizdiń túpki oıyńyzdy sezip otyrmyn... Kóńilińizde kir qalmasyn! Ar jaǵyńyzǵa kúmán uıalamasyn! – dedi Omar shart júginip, qoı kózin qashaýdaı qadap. Qolynda júretin qamshysyn kóshpendilershe aldyna, syrmaq ústine kese kóldeneń tastady. – 1935 jyly kóktemde Alpysqan ákem qorǵasyn qamshy tıip, búıregi jarylyp ólgen soń, álde bir joldasy ertip, keler jaz aıynda ákem álde qashan istegen Maıqapshaǵaı zastavasyndaǵy bajyǵa18 bardym. Shekarada júrgenimde orys shekarashylary urlap áketip, Zaısan qalasyna, odan Óskemenge alyp keldi. On jasymda Sovetke tutqyn bop, 1936 jyly Moskva túbindegi NKVD-nyń «Dıversıalyq barlaý mektebinen» bir-aq shyqtym. Onda bir topty «Batys maıdan shebi» dep ataǵan Polsha, Ýkraına, Karpat elderine daıyndady. Al bizderdi «Shyǵys maıdan shebi» degen Japonıa, Qytaı, Monǵolıa, Tıbet, Shyǵys Túrkistan elderine daıyndady... Qytaı, orys, qalmaq, uıǵyr tilderin erkin meńgerip, Altaıǵa 1943 jyly kúzde 17 jasymda general Dálelqan Súgirbaıulymen birge oraldym... Qysqasha qaıyrǵanda, osylaı.
– Myrza, – dedi Makkernan da, – men seni teksereıin degen oıdan aýlaqpyn. Biraq kimmen áńgimelesip, bolashaqtaǵy boljar kúnniń mámilesin kimmen kelisip otyrmyn degen oıdan ǵoı... Bilý – paryz. Qurama Shtattaryna barǵanda da naqty málimet, naqty adamdy aıtýym kerek!.. Máselen, siz men jaıynda kóp bilesiz, – dep qýlana kúldi.
– Álbette, Dýglas myrza! – dep Omar da jadyraı tústi. – Bizge endi Sovet senbeıdi, Qytaı kónbeıdi... Onyń ústine keshegi ózderi óltirgen «dálelqanshy», búgingi jasyryn túrde Ospandy qaldaýshy «ospanshylar», «túrkistanshylar», «táýelsizdikti qurýshylar» dep qaraıdy. Biz – baıaǵyda-aq ólim jazasyna kesilgen beıbaqtar... Ospandy qoldap, oq-dári men qarý-jaraqty Hamı arqyly jetkizip otyrǵanymyz da ras. Ony olar da bilip otyr... Olardyń da tyńshylary bar. Tipti, batyrdyń qasynda «keńesshi» bop Sovet jaǵynyń da tyńshylary júr... Al arqa súıer, tilek tiler bir-aq memleket qaldy: ol – AQSH. Shyǵys Túrkistan táýelsizdigi úshin kúres toqtamaıdy. Máńgilik toqtamaıdy dep sendirem sizdi!.. Sondyqtan da AQSH bul óńirge senimmen qarap, qol ushyn sozýy kerek. Túrkistan jurtynyń bostandyǵyna kepil bolarlyq sizdersizder! Muhıttyń arǵy jaǵynda jatsańyzdar da, AQSH Shyǵys Túrkistan ǵana emes, bálkim bolashaqta Uly Túrkistanǵa – Týrfan men kúlli Turanǵa kepil bolar... – dep baryp toqtady Omar.
Makkernan az-kem ýaqyt únsiz otyryp:
– Bárin ýaqyt kórsetedi... Ony halyqtardyń ózi sheshedi, – dep qashyrta til qatty. – Halyq surasa, Qurama Shtattar kómektesýge daıar.
Budan ári áńgimeni Omar da sozbady.
Asqar Altaı
Pikir qaldyrý