Shyǵys Qazaqstan oblystyq «Dıdar» gazetiniń sońǵy sanynda jazýshy Oralhan Bókeıdiń Qabylbek Tólebaev esimdi inisi týraly maqala jaryq kórdi.  

Byltyr jazda Katonqaraǵaıǵa jol túsken. Sol saparda Shyńǵystaı aýylynda bolyp, Oralhan Bókeıdiń murajaıyn aralaǵan edik. Bizdi ádettegideı murajaımen jazýshynyń kishkentaıdan birge ósken jaqyn dosy Amanjan Nuqsarın aǵamyz tanystyrdy. Murajaıdy aralap bolyp, syrtqa shyqqan kezde Amanjan aǵa meni ońashalap alyp: «Ulym, ózińe aıtar bir syrym bar edi. Muny kóp adam bilmeıdi. Jasymyz da birazǵa kelip qaldy. Jasyryp júre bergenimiz jaramas. Men aıtpasam da, túbi basqa bireýler aıtady ǵoı. Oralhan Bókeıdiń Qabashok degen inisi bar. Jerlesteri, aýyldastary ony osylaı ataıdy, shyn aty - Qabylbek. Famılıasy - Tólebaev. Buryn osy aýylda turǵan. Keıinnen Belqaraǵaıǵa kóshti. Qazir Óskemenniń irgesindegi Ýshanov degen aýylda turady. Ádirisin bilmeımin. Óskemen jaqqa kósherinde áıeli ekeýi murajaıǵa arnaıy soǵyp, quran oqytyp ketip edi. Muny aǵasyn izdegeni dep túsindim. İshtegi syryn aıtqysy keletin sekildi. Ne desek te, bul da bir taǵdyr ǵoı. Eger jazam deseń, sol aýyldan taýyp alarsyń» degen-di. «Oralhan Bókeıdiń inisi» degen sóz eleń etkizgenimen, álgi aýylǵa birden jelkildep jetip barýǵa júrek daýalamady. Onyń sáti tek jeltoqsan aıynda tústi. 

«Búkil balalar «ekeýiń egizsińder» dep bizdi mazaqtaıtyn»

Úsh myńnan astam turǵyny bar aýylda turatyn Qabylbek Tólebaevtyń úıin tabý ońaıǵa túspedi. «Suraı-suraı Mekkege de bararsyń» dep kezdesken jurttan surap júrip, úıin tapqanbyz, áıteýir. Syrty qyzyl kirpishten qalanǵan jer úıde turady eken. Jubaıy Baǵıjamal Dúzbenbekova qarsy aldy. Aǵamyz uly Syrymmen birge syrtta jumys istep júr eken. Úıge kelgenshe jeńgemizden syr tarttyq. 

- Týǵannan basy ashyq, búkil aýyl biletin jaǵdaı ǵoı, - dep bastady áńgimesin Baǵıjamal apamyz. Tamaǵyn kenep, jıi-jıi jótkirinip, aýyr muńǵa bata, tolqı otyryp sóıledi. - O zamandaǵy psıhologıany bilesiń, balam. Qıyndyqtar kóp boldy. Mundaı jaǵdaılar kóptegen otbasynyń basynda boldy ǵoı. Qazir de bolyp jatyr. Ol kezderde májbúrlikpen bolǵan. Onyń bárin Oralhan aǵań óziniń shyǵarmalarynda jazǵan. Anamyz Nurysh (Qabylbektiń anasy - A.Q.) otyzǵa da jetpeı eki balaly bolǵan eken, sodan keıin kúıeýi soǵysqa attanyp, qan maıdannan oralmaǵan. Ol kisiniń esimi - Muqan Tólebaev, ataqty qazaq kompozıtorymen attas bolatyn. 
Oralhan Bókeı týraly aıtyp jatý artyq bolar. Eldiń bári biledi ǵoı. Oralhannyń ákesi Bókeı trýdarmıadan oralǵannan keıin kolhozda ártúrli qyzmetter atqarǵan eken. Anamyzdyń jas kezi, qolynda eki balasy, úlken sheshesi bar. Solardy asyraý úshin kolhozdyń ártúrli jumystaryna jegilip, bir aýylda jumys isteıdi ǵoı. Aralarynda qandaı baılanys bolǵanyn kim bilipti, 1948 jyly Qabylbek dúnıege kelgen eken. 

Aıadaı ǵana aýyl arasynda áńgime jata ma? Birinen-biri estip, bul jaıt aýyldaǵy jurttyń bárine jarıa bolsa kerek. Aýyldaǵy adamdardyń, týǵan-týystardyń, ol kisiniń kózin kórgen zamandastarynyń aıtýynsha, Nurysh anamyz aýzyna kelgendi tosylmaı aıtyp tastaıtyn, ashyq minezdi adam bolǵan. Ózim de kórdim ǵoı. On jyldan astam ýaqyt birge turdyq. Arqa súıer, pana tutar otaǵasy Otan qorǵaýǵa attanǵan, qolda - shıetteı eki bala. Qaıbir ońaı boldy deısiń. Erkek qusap atqa minip, qoı jaıyp, shóp shapty. Kún, tún demeı eńbek etti. Aýyldyń qıyn tirshiliginiń bári sol kisilerdiń moınynda boldy ǵoı. 

1980 jyly Shyńǵystaıǵa kelin bop tústim. Osyndaǵy mektepke jumysqa ornalastym. Oralhan Bókeıdiń týǵan qaryndasy Mánshúkpen birge jumys istedim. Jalyndap turǵan, ashyq minezdi, talantty, sóılese, sózdiń túbin túsiretin, sondaı batyl, ishtegisin jasyrmaı aıtyp tastaıtyn qaısar minezdi qyz bolatyn. Burynnan da syrttaı biletinmin. Men Topqaıyńda, ol Katonda tursaq ta, aralas-quralas bop júretinbiz. Kelin bop túskennen keıin bir aı ótti me, eki aı ótti me, birde Mánshúk ekeýimiz mektepten qatar shyqtyq. «Myna mekteptegilerdiń barlyǵy «Qabylbek seniń týysyń, seniń týysyń» dep bolmaıdy. Ol ras. Ony báriń bilip tursyńdar. Odan qashyp turǵanymyz da joq. Bárimiz jınalyp, kártishkege tússek te bolar edi. Túbi ashyqqa shyǵaram muny. Qabashok - bizdiń bala» dedi mektepten sál uzaǵan soń. Meniń oıymda túk joq. Birinshi ret estýim. Ańyryp turyp qalyppyn. Qapelimde ne derimdi bilmeı, sasqanymnan: «Solaı ma?» deppin. «Solaı. Eldiń bári biledi. Bala kezden bilemiz. Búkil balalar «ekeýiń egizsińder» dep bizdi mazaqtaıtyn» dedi sózin odan ári jalǵap. Sóıtsem, Mánshúk 22 sáýirde, Qabylbek 29 sáýirde týǵan eken. Bir jyly. Aralary bir-aq juma. Keıinirek aýyldaǵy birneshe kisiden estigennen keıin, Mánshúktiń aıtqanynyń shyn ekendigine kózim jetkendeı boldy.
Áńgime barysynda uzaq jyldar tarıh páninen dáris bergen Baǵıjamal Dúzbenbekovanyń tarıhtan ǵana emes, rýhanıat salasynan da mol habary bar ekenin, ásirese, Oralhan Bókeı shyǵarmashylyǵyna erekshe qurmetpen qaraıtynyn ańǵarǵandaı boldym.

-Oralhandy aýylda kórip júrdik qoı. Biraq tikeleı, betpe-bet júzdesip, emen-jarqyn sóılesken emespiz. Jaz saıyn aýylǵa kep turatyn. Búkil shyǵarmalaryn jata-jastana oqydyq qoı. Óz basym ol kisiniń shyǵarmashylyǵyn erekshe qurmetteımin. Shyńǵystaıǵa kelin bop túspeı turǵan ýaqytqa deıin de biletinbiz, jazǵandaryn erekshe súıip oqıtynbyz. Joldasymnyń týystyq jaǵynan jaqyndyǵyn bilgennen keıin, qurmetim arta túspese, kemigen emes. 

Oralhan Bókeı qaıtys bolǵannan keıin, Belqaraǵaıdaǵy mektepke aty berildi. Jazýshynyń shyǵarmashylyǵyn, ómirin nasıhattaýǵa arnalǵan sharalardy ótkizýge ózge muǵalimdermen birge men de atsalystym. Qabylbek te Oralhan Bókeıge arnalǵan sharalardyń barlyǵyna bolmasa da, keıbirine qatysyp, baryp júretin. Biraq ol ne aıta alady, ne isteı alady? Árıne, ishteı qýanyp otyrady. Men qolymnan kelgenshe Oralhannyń shyǵarmalaryn oqýshylaryma nasıhattaýǵa tyrystym.

Balalarymyz aman júrse, Oralhan Bókeı muralaryn nasıhattaýǵa, esimin qasterleýge úlesin qosatyn shyǵar dep oılaımyn. Oǵan biraq áli jete almaı jatyrmyz. 

Jańa óziń Amanjan aǵańnyń «Oralhan Bókeı baýyrymen kezdeskisi keldi, biraq kezdese almady-aý deımin» degenin aıtyp jatyrsyń ǵoı. Rasynda da, kezdese almady-aý deımin. Keıbir áńgimelerinde shetqaqtatyp jazdy ǵoı. Negizi, Oralhan Bókeı baýyrymen kezdeskisi, syrlasqysy, ishindegisin aıtqysy kelgen sekildi. «Qaıdasyń, qasqa qulynymdy» oqyǵanda men osyny ańǵarǵandaı boldym. 

Qylmys jasap qoıǵan kisideı qysylyp ómir súrdim

Áńgimemiz osy tusqa kelgende, syrttan uzyn boıly, keń mańdaıly, ashań júzdi, kelbeti bir qaraǵanda Oralhan Bókeıdiń bet-álpetin eske salatyn kisi kirdi úıge. İzdegen adamymyz osy kisi eken. Qabylbek Tólebaevpen áýeli balalyq, jastyq dáýreni, atqarǵan qyzmeti, búgingi tynys-tirshiligi jóninde qysqasha áńgimelestik. Bul aýylǵa 2012 jyly kóship kelgen eken. Kóship kelgende, úıdi bala-shaǵalarymen birlesip ózderi salyp alǵan kórinedi. Oǵan deıin Katonqaraǵaı aýdanynyń Belqaraǵaı aýylynda, odan burynyraq Shyńǵystaıda turypty. Búginde uly Syrymmen, kelinimen jáne nemeresi Zaýrmen birge osynda turyp jatqan jaıy bar. Qyzy Gúlsim Rıdder qalasynda turady eken. 

-Mektepti tolyq aıaqtaǵam joq. Eki úlken sheshem boldy. Shesheıdiń biri syrqattanyp, qaraıtyn kisi bolmaı erterek úılenýge týra keldi. Qalıbek, Turysbek deıtin eki aǵam boldy. Iaǵnı, bir shesheden týǵan. Ókinishke qaraı, qos aǵam da jastaı ketti. Ekeýi de nebary 25-aq jyl ómir súrdi. Ózim negizinen aýylda ártúrli jumystar istedim. Aýylda qandaı jumystar bolsa, sonyń bárin qolymnan kelgenshe adal atqarýǵa tyrystym, - dep bastady áńgimesin.

«Aıran surap kelip, shelegińdi jasyrma» demekshi, az-maz pikirleskennen keıin, áńgime aýanyn Bókeı áýletine, Oralhan Bókeıge qatysty taqyrypqa qaraı oıystyrdym. Qabylbek aǵamyz kóp eshkimge syryn ashpaıtyn, birtoǵa, tuıyq minezdi adam eken. Ashylyp sóılemedi, saýaldaryma sarań jaýap berip, qysqa qaıyryp otyrdy. 

-Solaı bolǵan dep aıtady. Muny osy ýaqytqa deıin eshkimge aıtyp kórgem joq. Aýyl arasynda sóz jata ma? Bala kezden qulaǵyma túrpideı tıip júrdi ǵoı. «Solaı da solaı, sen ananyń balasysyń, sen mynanyń balasysyń» degen sózderdi únemi bolmasa da, ara-tura estip júrdim ǵoı. Mundaı nárse adamǵa keri áser etedi eken. Osy ýaqqa deıin Bókeı áýletiniń birde-bireýine «men seniń baýyryń edim, aǵań edim» dep aldaryna barǵan emespin.

Birdeńe dámetip, ózin kórsetkisi kelip, jaqsylardy jaǵalap júrgendeı kóringim kelmedi. Bálkim, ol jaqtan bireýler baýyryna tartyp, yqylas tanytsa, múmkin jaqyndar ma edim. Óz betińmen jaqyndaý yńǵaısyz ǵoı. Árıne, aýyl jurtynyń bári bildi ǵoı. Aıtylyp júretin. Biraq men ne isteımin? Kimniń aýzyna qaqpaq bolasyń? Mán bermegen bolyp júre berdim ǵoı. Keıde «Súıegiń kim?» dep, ata-tegińdi, qaıdan shyqqanyńdy surap jatady. Eń qınalatyn jerim osy bolatyn. Tyǵyryqqa tirelip, eshqandaı jaýap aıta almaı, otyryp qalatynmyn. Ózimnen ózim qýystanyp, bylaısha aıtqanda, qylmys jasaǵan kisi sekildi bolyp júrdim ǵoı. «Bolar is boldy. Shyndyqty aıtý qajet» dep aıtqan kisiler de boldy. Alaıda, oǵan ózim qarsy boldym. Biraq sońǵy kezderi bala-shaǵalarym: «Bireýler «Ata-tegiń kim?» Qaıdan shyqtyń?» dep surasa, ne dep jaýap beremiz, ne aıtamyz?» dep jıi aıtatyn bolyp júr. Taıaqtyń bir ushy maǵan kelip tıedi. Maǵan ákep tireıdi. Maǵan da qıyn. 

Osy sózderdi aıtqanda, Oralhan Bókeıdiń «Qaıdasyń, qasqa qulynym» povesindegi Qarshyǵa deıtin keıipkerdiń «Nege ekenin bilmeımin, sońynan qalmaı «ákelep» júgire bergim keldi, balalardyń «tiri jetim, shata» degen sózinen qutqara kór dep tizginine oralyp, jalbarynǵym keldi, ne isteýim kerek, ómirimdi qalaı bastap, qalaı aıaqtaýym kerek dep aqyl suraǵym keldi, biraq aıtyp-aıtpaı ne, áli sol syrtynan ǵana syrlasyp, syrtynan ǵana muńdasyp kelemin. Men sheshemdi kinálaı almaımyn, «Bókesh seniń ákeń» dep áli bir ret aıtqan joq, óziń de sezetin shyǵarsyń degendeı, moıyndaı, jasqana, kinálana kúrsinetin, ylǵı kúrsinetin, kúrsingen saıyn bir jylǵa qartaıatyn. Qatelik kimniń basynan ketpegen...» degen sózderi oıyma orala berdi. Kóz aldymnan Qabylbek aǵanyń búkil ǵumyry, ishteı tynǵan, qınalǵan, jabyqqan, qamyqqan, kúrsingen, kúıingen beınesi kıno lentasyndaı tizilip ótkendeı boldy. 

- Buǵan ózińizdi emes, sol zamandy, sum soǵysty kinálaý kerek shyǵar...
-SHynynda, bul jaıt maǵan kerisinshe áser etti. Qylmys jasap qoıǵan kisideı qysylyp ómir súrdim. Bala kezde meni muqatyp, namysyma tıetinder kóp boldy. Sharshy toptyń, jıylǵan jurttyń aldynda ótirik qaljyńdaǵan bop, osy taqyrypty qozǵap kep jiberetin. Kishkene kezimnen qatty áser etti. Shemendeı bop qalyp qoıady eken júrekte. Osy taqyryp jóninde birdeńe aıtyla qalsa, qozǵala qalsa, sol jerden aqyryn, bildirmeı ketip qalǵandy jaqsy kóretinmin. Bul taqyrypta múlde sóz qozǵaǵym kelmeıtin. Osy ýaqytqa deıin eshkimge aıtqyzbaı keldim. «Urpaqtarymyzǵa ne aıtamyz?» dep, tek sońǵy kezderi kempirime aıtyp júrgen jaıym bar. Al Oralhanǵa kelsek, onyń ataǵy bertinde shyqty ǵoı.

-Oralhan Bókeı demekshi, áıgili jazýshymen osy taqyrypta sóılesken kezderińiz boldy ma? Baýyrym dep baýyryna tartqan joq pa?

-Bir jaıt esimde. Shamasy, Oralhannyń Bolshenarymda aýdandyq gazette jumys istep júrgen kezi bolýy kerek. Kútpegen jerden Katonqaraǵaıda aıaldamada kezdesip qaldyq. Men motosıklmen aýylǵa qaıtqaly turǵam. Shyńǵystaıǵa. Qatelespesem, Katonda shopyrdyń oqýyn oqyp júrgen kezim. Oralhan avtobýs kútip tur eken. Avtobýs kelmegennen keıin, ony úıine deıin aparyp salǵanym esimde. Basqalaı aralas-quralastyǵymyz bolǵan emes. Jol ústinde de kóp sóıleskenimiz joq. Jaqyn kezdeskenim sol-aý deımin. Bir aýylda óstik qoı. Biraq aýylda kezdesip qalǵan kezderde, jaı amandasyp qana júretinbiz. 
-Emen-jarqyn sóılesken kezderińiz boldy ma?

- Joq. Biraq, árıne, ishteı jaqyn tartý sezimderi boldy ǵoı. 

-Aǵam ǵoı, kezdessem ǵoı dep oılaýshy ma edińiz?

-Joq, ondaı oılar bolǵan joq. 

- Amanjan Nuqsarın aǵamyz «Oralhan «bir baýyrym bar edi. Sonymen bir kezdesýim, sóılesýim kerek edi» dep aıtyp edi. Biraq kezdese almady-aý deımin» dep edi. 

- Oralhan bul sózdi aıtsa, ómiriniń sońǵy kezderinde aıtqan bolýy kerek. Almatyda júrgen kezderinde aıtty ma eken?!. Barlyq shyndyǵyn bir aıtsa, Amanjanǵa ǵana aıtatyn. Múmkin kezdeskisi kelgen shyǵar, birdeńe aıtqysy kelgen shyǵar. Kim biledi?! 

Áńgimemiz aıaqtalyp, dastarqannan dám tatqannan keıin aıaldamaǵa deıin Qabylbek aǵanyń ózi shyǵaryp saldy. Kólikte kele jatyrmyz. Ózime tıisti aıaldamaǵa jetkenshe qarap otyrmaı, syr sýyrtpaqtaı otyraıyn, bir jaǵy Oralhan Bókeı týraly taǵy da bir dúnıelerdiń shetin shyǵarar ma eken degen dámeli oımen: «Sonda ómir boıy aýylda qarapaıym jumystar istedińiz ǵoı. Qıyn bolǵan joq pa?» dep saýal tastadym. 

-Ózim de qarapaıym, atqarǵan jumystarym da qarapaıym boldy. Qarapaıym ómir súrgenge ne jetedi?! Eshkimniń ala jibin attaǵan emespin. Eshkimge zıanymdy tıgizgen joqpyn. Ózimmen ózim boldym, - dep qysqa qaıyrdy. 
Shynynda da, qarapaıym ǵana ómir súrgen Qabylbek aǵanyń bar ǵumyry osy bir aýyz sózge syıyp turǵandaı. Qarapaıym degen sóz tek Qabylbek aǵaǵa ǵana jarasatyndaı. Qarapaıymdylyq emeı nemene, bul kisiniń ornynda basqa bireý bolǵanda baıaǵyda-aq «Men Oralhan Bókeıdiń baýyrymyn» dep jahanǵa jar salar ma edi. 

P.S. Maqalamdy Oralhan Bókeıdiń «Ómir degen tipti de ǵajap emes, Altaıdyń qysy sekildi qatygez, kimderge sýyq, kimderge ystyq. Degenmen, ómirdi laǵynettep, ókinýge de bolmaıdy-aý» degen sózimen aıaqtaǵym kelip otyr. Bári de osy sózge syıyp turǵan sekildi. 

 Derekkóz: «Dıdar» gazeti