قازىرگى قازاق تەرمينولوگياسى سوزدىكپەن تۇسىنەتىن حالگە جەتتى. ياعني قازاق تىلىندە بەكىتىلگەن سالالىق تەرمين سوزدەردى سالا ماماندارىنان وزگە ەشكىم وقىپ، تۇسىنە المايدى. وسىلايشا قازاق ءتىلىنىڭ قولدانىلىم كەڭىستىگى تارىلىپ، ءتىل تازالىعىنان ايرىلىپ بارادى دەپ دابىل قاعادى عالىمدار. سوندىقتان ەلىمىزدە ءوز الدىنا تەرمينولوگيا كوميتەتى قۇرىلۋى كەرەك دەگەن پىكىردە. بۇل ماسەلەنى ءتىل ماماندارى بۇگىن استانا قالاسىندا وتكەن «قازىرگى تەرمينجاسامنىڭ باعىتتارىن ايقىنداۋ ماسەلەلەرى» اتتى رەسپۋبليكالىق سەمينار-كەڭەستە كوتەردى.

تەرمينولوگيا سالاسىنىڭ جەتىستىكتەرى – مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قولدانىلىم اياسىنىڭ كورسەتكىشى. ياعني كەز كەلگەن سالا ماماندارىنىڭ بىرىزدەندىرىلگەن، ۇلتتىق بولمىس پەن تىلدىك نورماعا ساي كەلەتىن تەرميندەردى قولدانۋى بۇل قازاق ءتىلىنىڭ اۋديتورياسىن ارتتىرىپ، تىنىسىن كەڭەيتپەسە، وزگە تىلدەن كەمىتپەيدى. سوندىقتان دا انا ءتىلىمىزدى تەك گۋمانيتارلىق ءتىل ەمەس، عىلىم مەن ءبىلىم ءتىلى ەتۋدى كوزدەسەك، تەرمين ماسەلەسىن كۇن تارتىبىنەن قىسقارتۋعا بولمايدى. باسقوسۋعا جينالعان ىعاي مەن سىعايدىڭ دا ويى وسى ءبىر ارنادا توعىسادى.

– ۇلتتىق تەرمينولوگيا سالاسى ەگەمەندىك العاننان بەرى ءبىرشاما تابىسقا جەتتى. عىلىم، تەحنيكا، ەكونوميكا، قارجى، مادەنيەت، ت.ب. سالالاردا تەرمينولوگيالىق سوزدىكتەر جارىق كوردى. دەگەنمەن تەرميندەردى بىرىزدەندىرۋدە، بەكىتىلگەن تەرميندەردى جۇرتشىلىققا ناسيحاتتاۋدا، تەرمينتانۋ ماسەلەسىندە ءتۇيىنى تارقاماعان ماسەلە از ەمەس. سوندىقتان دا سىزدەردىڭ باستارىڭىزدى قوسىپ، وسى سالاداعى كەمشىلىكتەردى تۇزەۋگە تالپىنىپ وتىرمىز. سەمينار بارىسىندا قازىرگى تەرمينجاسامنىڭ باعىت-باعدارى مەن جاڭا قازاق ءالىپبيى قولدانىسقا ەنگەن تۇستا قانداي كەدەرگىلەرگە تاپ بولۋىمىز مۇمكىن جانە تيىمدىلىگى قانداي بولماق مۇنى دا سارالاساق، ساباقتاساق دەيمىز. حالىقارالىق جانە وتاندىق تاجىريبەلەردى ساراپتاي وتىرىپ، وزىمىزگە وڭدىسىن قاراستىرساق،- دەپ القالى جيىندى سەمينار سپيكەرى ق ر مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگى تىلدەردى دامىتۋ جانە قوعامدىق-ساياسي جۇمىس كوميتەتى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى ع. مەلدەشوۆ اشتى.

سەمينار-كەڭەستە العاشقى بولىپ، ابىلاي حان اتىنداعى قازاق حالىقارالىق قاتىناستار جانە الەم تىلدەرى ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، ف.ع.د. بايىنقول قالييەۆ بايانداما جاسادى. ول ءوز ءسوزىن ۇسىنىسپەن باستادى.

– تەرمينولوگيا سالاسىندا ناتيجەلى جۇمىس جاساۋ ءۇشىن ارنايى تەرمينولوگيا كوميتەتىن قۇرۋدى ۇسىنار ەدىم. سوندا ونداعى ماماندار وزگە ىسپەن قاتار اينالىسپاي، ناق تەرمين سالاسىنا ءمان بەرەدى. سالالىق تەرميندەردى سول سالا ماماندارىمەن بىرلەسە وتىرىپ، سەكسيا قۇرىپ قابىلداسا ، مۇنداي قاراما-قايشىلىقتار مەن كەلىسپەۋشىلىكتەرگە تاپ بولمايتىن ەدىك. عىلىم اكادەمياسىنىڭ بارلىق ينستيتۋتتارىندا، بارلىق مەكەمەلەردە تەك قانا عىلىمي تەرميندەرمەن اينالىساتىن شتاتتىق كەستەمەن بەكىتىلگەن ماماندار جۇمىس جاساسا. ول سول سالاعا قاتىستى بارلىق تەرميندەردى جيناۋمەن، رەتتەۋمەن، كاسىبي ءتىل مامانىمەن بىرلەسە وتىرىپ سالالىق تەرميننىڭ بەكىتىلۋىنە اتسالىسسا، نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى. جانە ولار تەرميندەردىڭ قازاقشا جانە ءبىر بالاماسىن بەكىتسە. ال قازاقشا بالاماسى جوق تەرميندەردى سول قالپىندا قولدانساق. سوسىن ءبىز قۇرعالى وتىرعان تەرمينولوگيا كوميتەتى تەرميندەردىڭ دۇرىس-بۇرىس قولدانىلۋىن باقىلاپ وتىرسا، ناتيجەلى جۇمىس بولار ەدى،- دەدى ول.

عالىمنىڭ ۇسىنىسىن پارلامەنت دەپۋتاتى ساۋىتبەك ءابدىراحمان قوشتاي كەتتى.

– راسىندا، ءبىز تەرميندەردى ۋنيۆەرسيتەت مۇعالىمدەرىنە قوسالقى جۇمىس ەتىپ مىندەتتەپ قويعانبىز. وعان قوسىمشا اقى تولەنىپ وتىرعان جوق. ال ەڭبەك باعالانباعان كەزدە، بىرەۋدىڭ «قاراپ جىبەرشىسىمەن» جاسالعان جۇمىس وڭ ناتيجە بەرە بەرمەيدى. سوندىقتان تەرمينولوگيا كوميتەتىن قۇرۋدى قولدايمىن. ارنايى ساراپتاماعا شارتتى نەگىزدە اقى تولەنەتىن بولسا، ساپالى جۇمىس تا بولادى،- دەدى ول.

ءتىل جاناشىرى، تەرمينولوگيا سالاسىنىڭ باسى-قاسىندا جۇرگەن ا. بايتۇرسىن ۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، پروفەسسور، ف.ع.د. ەردەن قاجىبەك: «ءار ۇلتتا، ءار مەملەكەتتە تەرمينولوگيالىق قور شامامەن قانشا بولۋى كەرەك؟ عىلىمنىڭ، ءوندىرىستىڭ، شارۋاشىلىقتىڭ سالالارى جىكتەگەندە جۇزگە جەتەدى. ياعني ولاردىڭ اربىرىندە كەمىندە 5000-نان استام تەرمين بار. ورتا ەسەپپەن 10-15 مىڭ دەيمىز. ال ءبىز سوڭعى 20-25 جىلدىڭ كولەمىندە، جالپى، 20-30 مىڭداي تەرمين بەكىتتىك. ەندى قاراڭىز ءبىز قانشالىقتى كەشەۋىلدەپ كەلەمىز؟.. ءار سالانىڭ 10-20 پايىز وزگەرتىلمەيتىن نەگىزگى تىرەك سوزدەرى بولادى. ماسەلەن، الگەبراداعى سينۋس، كوسينۋس، كاتانگەنس، تانگەنس سىندى. ال قالعان 80 پايىزىن ءوز تىلىمىزگە يكەمدەپ، ىڭعايلاپ بەكىتۋىمىزگە بولادى. قوسۋ، الۋ سىندى. قازاق ءتىلى وتە باي. ءتىپتى عارىش الەمى، گەولوگيا، گيودەزيا سالالارىنىڭ سالالىق سوزدەرىن ءدوپ باسۋعا، ناق جەتكىزۋگە قور جەتكىلىكتى. بۇل ءبىزدىڭ باستى بايلىعىمىز، ءارى مۇمكىندىگىمىز. سوندىقتان مۇنى قاجەتىمىزگە دۇرىس پايدالانا الۋىمىز كەرەك. سوندا سالالىق قازاق ءتىلىن سوزدىكپەن اۋدارىپ، ءدۇبارا كۇيگە تۇسپەيمىز» دەگەن عالىم ءسوزىن قازاق تەرمينقورىنىڭ حالىقارالىق الەۋەتىمەن ساباقتادى. سونداي-اق، قازاق تەرمينجاسامى نۇسقاۋمەن، بۇيرىقپەن دامىمايتىندىعىن العا تارتتى.

ال ءبىر تەرمينگە بىرنەشە بالاما بەرۋ ماسەلەسىنە ف.ع.د. قارلىعاش ايداربەك تولىققاندى جاۋاپ بەردى.

– تەرمين تابيعي قۇبىلىس ەمەس، ول جاساندى پروسەسس ەكەنىن ءبارىمىز مويىنداۋىمىز كەرەك. ال تەرميندى كىم جاسايدى؟ تەرمينولوگتار ەمەس، سالا ماماندارى شىعارادى. ال ونىڭ سالماعىن، سىنىن ءتىل ماماندارى كوتەرۋى ءتيىس. سونىمەن قاتار تەرميننىڭ بەكىتىلۋىنە بەدەل دە ىقپال ەتەدى. مۇنى ءبىز قانشا جاسىرايىن دەسەك تە، بۇل كولەگەيلەۋگە كەلمەيتىن ماسەلە. سونداي-اق جوعارىدا «ءبىر تەرميننىڭ ءبىر عانا بالاماسى بولسىن» دەگەن دۇنيە قوزعالدى. بۇل مۇمكىن ەمەس. سەبەبى، اۋديتوريا «ءدارىسحانا» دەپ ۋنيۆەرسيتەتتە قولدانىلسا، ونى كەڭ اۋقىمدا «حالىق»، «بۇقارا» رەتىندە دە الۋعا بولادى. مۇنىڭ ەكىنشىسى حالىق قابىلداعان تۇسىنىك. سوندىقتان كوپشىلىك قابىلداعان شەشىمگە، سوزگە ءبىز قارسى كەلىپ، تەجەي المايمىز. تەك سوزدىكتەردە ءاربىرىنىڭ مان-ماتىنىنە ءمان بەرىلىپ، سالالىق قولدانىسى كورسەتىلەدى. سوعان تۇسىنىك بەرىلەدى،- دەپ دالەلدى، قىسقا قايىردى.

كەلەلى كەڭەستە ف.ع.د. ورىناي جۇبايەۆا تەرمينولوگيا سالاسىندا ۇردىسكە اينالعان ورىس تىلىندەگى، اعىلشىن تىلىندەگى جۇرناقتاردى قاز-قالپىندا قولدانۋ ماسەلەسىنە توقتالدى. ول ا. بايتۇرسىن ۇلىنىڭ، ءا. بوكەيحانوۆتىڭ، ق. كەمەڭگەر ۇلىنىڭ، ق.ساتبايەۆ، ن. قاراتىشقان ۇلى، ك. امانجولوۆ پەن ا. تاسبولاتوۆتار جاساعان سالالىق تەرميندەرىن نەگىزگە الا وتىرىپ، قاي سالادا بولماسىن قازاق تەرمينجاسامىن جاساۋعا بولاتىندىعىن دالەلدەپ بەردى. الدىمەن بارىمىزدى تۇگەندەپ، قالعانىن سوسىن تۇزەپ، تۇگەندەۋدى ۇسىندى. جيىن بارىسىندا قازاق تەرميندەرىنىڭ ورفوگرافيالانۋى دا نازاردان تىس قالمادى. جاڭا الىپبيمەن وزگەرىسسىز قولدانىلاتىن تەرميندەردى جازۋدا جىبەرەتىن قاتەلىكتەر مەن ونى تۇزەۋ جولدارىن س. دەميرەل اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ پروفەسسورى، ف.ع.د. قۇرالاي كۇدەرينوۆا قاۋزادى. عالىمنىڭ ۇسىنىس-پىكىرلەرى كوپشىلىك تالقىسىنا ءتۇسىپ، ارىپتەستەرى تاراپىنان قولداۋ تاپپادى.

– جاڭا قازاق الىپبيىنە ورىس تاڭبالارىن اكەلىپ، قىستىرۋدىڭ ەش قاجەتى جوق. ءبىز ءوز ءتول تاڭبامىزدى بەكىتۋگە تالپىنىپ وتىرمىز. ورىس تىلىنە سۇيەنىپ جاسالعان بارلىق تەرميندەردى ءتول تاڭبالارىمىزبەن، وزىمىزدە بار ارىپتەرىمىزبەن بەلگىلەسەك، ول ءبىزدىڭ قازاقشا ءسوز بولىپ شىعادى. قويىرتپالىقتان، الا-قۇلالىقتان ءبىز وسىلاي عانا قۇتىلا الامىز. ءبىز جوقتان وزگەگە باسىمىزدى اۋىرتپاۋىمىز كەرەك. بارىمىزدى باعالاپ، سول نەگىزدە جۇمىس جاساۋعا ءتيىسپىز،- دەيدى بايىنقول قالييەۆ.

قازىرگى قازاق تەرمينجاسامىنىڭ جاي-كۇي باعامدالعان باسقوسۋدا مەملەكەتتىك ورگاندار مەن مەكەمەلەردىڭ قىزمەتكەرلەرى كوكەيدەگى كۇماندى ساۋالدارىن ءتىل ماماندارىنا تىكەلەي جولدادى. قولدانىسقا ەنگەن «پايىز»، «نارىق»، «مۇراجاي» سوزدەرىنىڭ نەلىكتەن بەكىتىلمەگەنىن، بالاماسى بار سوزدەردىڭ باستاپقى كۇيىندە قالدىرىلۋى كوڭىلگە قونبايتىندىعىن العا تارتتى. بۇگىن بىلاي، ەرتەڭ ولاي قۇبىلساق، قازاق تەرمينولوگياسى قانشا جەردەن كوميتەت قۇرسا دا، دامىمايتىندىعىن تىلگە تيەك ەتتى. سوندىقتان تەرمين سالاسىنا ستاندارتتاۋ قاجەتتىگى ايتىلدى.

سەمينار-كەڭەس جۇمىسىن ع. مەلدەشوۆ «سەمينار بارىسىندا ايتىلعان سالماقتى ۇسىنىستار الداعى ۋاقىتتا تالقىلانىپ، تۇشىمدى جاۋابى بولادى» دەپ تۇيىندەدى. سونداي-اق جاڭا تەرميندەر بەكىتىلگەن مەزەتتە رەسپۋبليكالىق «ەگەمەن قازاقستان»، «انا ءتىلى» گازەتتەرىندە جاريالاتىندىعىن جەتكىزدى.

P.S. سوڭعى كەزدە ءتىلدى مەملەكەتتىك كود دەپ ءجۇرمىز. ال مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ نەگىزگى تەتىگى – تەرمين. عىلىم مەن ءبىلىم ءتىلى قازاقىلانباي، قازاق ءتىلىنىڭ قارىم-قاتىناس ءتىلى شەڭبەرىنەن شىعۋى نەعايبىل. تۋعان ءتىل تۇعىرىنا قونسىن دەسەك، تەرميندى تۇزەۋدەن وزگە شارا جوق. ەڭ باستىسى، بۇگىنگى باسقوسۋدا ايتىلعان ۇسىنىس-پىكىرلەر ايتىلعان جەرىندە قالماسا يگى.