گمو: جەكە باستىڭ ماسەلەسى ەمەس، قوعامنىڭ دەرتىنە اينالىپ بارادى

قازاقستان ءۇشىن الداعى ءۇش جىلدا  ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگىنە بايلانىستى تالاپتاردى قاتايتۋ كەرەك. ولاي ەتپەسەك، ىشكى نارىقتى گەندىك موديفيكاسياعا (گمو) تۇسكەن ونىمدەر باسىپ الۋ ءقاۋپى باسىم. بۇل سالانى جەتە زەرتتەپ جۇرگەن گەنەتيك عالىمدار العا تارتىپ وتىرعانداي، ءقازىر الەم بويىنشا 2000-نان استام وسىمدىك ءتۇرىن قوسۋ ارقىلى كوكونىس، جەمىس-جيدەك، ازىق-تۇلىكتەر  گەندىك موديفيكاسيالىق  جولىمەن كوپتەپ  الىنا باستاعان. الەم بويىنشا، سويا، قىزاناق، قيار، جۇگەرى اراحيس، بيداي، كارتوپ، ءسابىز ءتارىزدى ونىمدەردى حيميالىق ەكپە سالىپ-اق ءوسىرىپ، ءتۇسىمىن كوبەيتىپ الۋ جيىلەپ بارادى. تابيعي جولمەن ءونىم الۋ ماسەلەسى ءقازىر وزەكتى بولىپ وتىر.  وسىدان بولار، ءبىزدىڭ قوعام گمو قوسىلعان ونىمدەردى دە تالداپ، تارازىلاي الماي جاتادى. سيتوگەنەتيك عالىم فەرۋزا بەكبوسىنوۆانىڭ ايتۋىنشا، بۇل ماسەلە جەكە باستىڭ عانا پروبلەماسى ەمەس. اڭعارعانعا، بۇل قوعامنىڭ ۇلكەن دەرتىنە اينالىپ بارادى.

ەۋروپا گمو-سىز ءونىمدى باعالاي باستادى ال ءبىز شە؟

گەنەتيك عالىم فەرۋزا بەكبوسىنوۆا العا تارتىپ وتىرعانداي، ءقازىر الەم بويىنشا گمو-سىز ونىمدەر وتە جوعارى باعالانىپ وتىرعان تۇس. ال بىزدەگى قاراپايىم كوپشىلىكتىڭ دەنى بۇل ماسەلەگە اسا ءمان بەرمەي ءجۇر.

«زەرتتەۋلەر كورسەتىپ وتىرعانداي، ءبىزدىڭ حالىقتىڭ گمو-عا كەلگەندە ساۋاتتىلىعى تومەن. ءقازىر ءسىزدىڭ ءوزىڭىز دۇكەننەن ءونىم الىپ جاتقاندا وعان گمو قوسىلعان با، قوسىلماعان با، ناقتى  تەكسەرىپ، زەرتتەپ المايسىز. باعاسى ارزان، قولجەتىمدىلىگىنە ءبىرىنشى كەزەكتە قارايسىز. سوسىن قالتاڭىز كوتەرسە ءبىتتى، سونى الاسىز. مەن الىسقا بارماي-اق، ءوزىم ءبىلىم الىپ كەلگەن اۆستراليانى مىسال ەتسەم، اۆستراليادا گمو ونىمدەرگە قاتىستى زاڭ تالابى قاتاڭ. ولار ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگىنە ەرەكشە ءمان بەرىپ وتىرعاندىقتان، گمو ونىمدەرىن ساتىلىمعا شىعارعاندارعا سالاتىن سالىق ءتۇرىن وسىرگەن. ولاردىڭ تابيعي ءونىم وندىرەتىن وندىرۋشىلەرىنە دەگەن ىقالاسى جوعارى. ال بىزدە سىرتتان كەلىپ جاتقان يمپورت تاسقىنىنا قاتاڭ تالاپ، تەكسەرىس قويىلا بەرمەيدى. ءقازىر دۇكەندەرىمىزدە سامساپ تۇرعان ونىمدەردىڭ باسىم بولىگى گەندىك موديفيكاسياعا تۇسكەن ونىمدەر. «گمو-سىز» دەپ قاتتاما سىرتىندا ناقتى جازىلعانىمەن، بىزدە ونى ساتىلىمعا شىقپاستان بۇرىن ناقتى تالاپ ەتىپ زەرتتەيتىن زەرتحانالىق بازا جوق. وسىدان كەيىن ىشكى نارىققا مۇنداي ونىمدەر ەمىن-ەركىن ەنىپ جاتىر»،-دەيدى فەرۋزا بەكبوسىنوۆا.

عالىمنىڭ پايىمداۋىنشا، ءبىز بولاشاقتا وسى ولقىلىقتى رەتتەۋ ءۇشىن، الدىمەن ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگىنە قاتىستى زاڭعا وزگەرتۋلەر ەنگىزگەنىمىز ءجون. بۇدان كەيىن بارىپ ناقتى ونىمدەردىڭ ساپاسىن باقىلايتىن زاماناۋي زەرتحانالىق بازا قۇرۋعا كۇش سالۋ قاجەت.

گمو: سوزىلمالى اۋرۋدىڭ باستاۋى ما؟

جالپى، ماماندار العا تارتىپ وتىرعانداي، قانشا جەردەن گمو ادام ومىرىنە ءقاۋىپ ءتوندىرۋ ءۇشىن جاسالماعان. ول تەك ونىمدەر سۋىققا ءتوزىمدى، ىستىقتا بىلجىراپ كەتپەۋى ءۇشىن قولعا الىنعان ءادىس دەسەك تە مۇنداي ونىمدەردىڭ دەنساۋلىققا كەرى اسەرى بار. بۇل رەتتە مەديسينا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ايداربەك جانقابىلوۆتىڭ ايتۋىنشا، گمو-عا تۇسكەن ونىمدەر سوزىلمالى دەرتتەردى دە تۋدىرىپ وتىرعانىن الەم مويىنداپ وتىر.

«زەرتتەۋلەرگە جۇگىنسەك، سوڭعى 4 جىلدا تمد بويىنشا  سوزىلمالى دەرتتىڭ كولەمى 7 پايىزدان 22 پايىزعا ءوسىپتى. بۇعان قوسا ازىق-تۇلىك ونىمدەرىنەن بولاتىن اللەرگيالىق اۋرۋعا شالدىققانداردىڭ دەڭگەيى دە كۇرت وسكەن. نەگىزىندە، گەندىك موديفيكاسياعا تۇسكەن ونىمدەردىڭ «جەمىسى» ءبىر كۇندە بىلىنبەيدى. ولار جىلدار وتكەن سايىن بىلىنە بەرەدى. اتاۋىنىڭ ءوزى ايتىپ تۇرعانداي، گەندىك وزگەرتۋگە تۇسكەن گارموندار ەگىلگەن ونىمدەر قانشا جەردەن ادامعا زيانى جوق دەسەك تە، ونىڭ كەرى اسەرى بولادى. بۇل جۇيەنى نەگىزىندە جۇڭگو ەلى ويلاپ شىعاردى. جۇڭگو ءۇشىن ءقازىر 1،5 ملرد حالىقتى اسىراۋ وڭاي بولىپ وتىرعان جوق. الپاۋىت ەلدەردىڭ  ازىق-تۇلىك تاپشىلىعىن جويۋ ماقساتىندا قولعا العان وسى ءادىسى ءبىزدىڭ نارىققا دا دەندەپ ەنىپ كەتتى. ءتىپتى بۇگىندە بالالار ونىمدەرىنىڭ كەيبىر تۇردەرى دە ترانسگەن ونىمدەر. مۇنى اتا-انالار ەسكەرىپ تە جاتپايدى. قاراپايىم حالىق گەندىك موديفيكاسيا دەگەندى ۇعىنباي ءجۇر. گمو-سوزىلمالى اۋرۋدىڭ باستاۋى. مۇنىڭ ارتىندا حالىقتىڭ دەنساۋلىعى، ۇلتتىڭ ساۋلىعى دەگەن ماسەلە تۇرعاندىقتان بۇعان بەي-جاي قاراۋعا بولمايدى. سوندىقتان گەندىك ينجينەرياعا قاتىستى زاڭ تالاپتارىن قاتايتۋ كەرەك. سول كەزدە باقىلاۋ كۇشەيتىلەدى»،-دەيدى ايداربەك جانقابىلوۆ.

ءبىز وسى ارادا نەگىزىنەن قانداي ونىمدەردىڭ كوبىرەك گەندىك موديفيكاسياعا تۇسەتىنىن ارنايى سىزبامەن كورسەتۋدى ءجون كوردىك. تومەندەگى سىزباعدان مۇنى انىق كورۋگە بولادى.

گمو-نى انىقتايتىن تەستتەر نەگە شىعارمايمىز؟!

ماماندار بولاشاقتا گمو-نى انىقتايتىن ارنايى تەستتەر شىعارۋدىڭ دا ارتىق بولمايتىنىن ايتىپ وتىر. حيميا عىلىمىنىڭ كانديداتى ارداق ابزال ۇلىنىڭ بايىپتاۋىنشا، اۋرۋ استان ەكەنى بەلگىلى. ەندەشە ءبىز ءۇشىن الداعى ءۇش جىلدا ىشەر اسىمىزدى ساپالۋ ەتۋ ماڭىزدى بول تۇسپەك.

«ءقازىر كوپتەگەن ەلدەر الدىنداعى اس-اۋقاتىن ساپالى ەتۋگە بارىن سالۋدا. بۇل كوشتەن قازاقستان دا قالىسپاي،  حالال اس دەگەن ۇعىمدى سانامىزعا ءسىڭىرىپ-اق كەلەمىز. ءبىراق بىزدە ءالى دە ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگى ناقتى بەرىك ەمەس. مىسالى، بىزدە حالال ءونىمنىڭ ناقتى تازا ەكەنىن انىقتاۋ ءۇشىن ول ونىمگە دوڭىزدىڭ مايى قوسىلعان قوسىلماعانىن انىقتايتىن تەستتەر بار. زەرتحانالىق تەستتەردەن وتكىزۋ ارقىلى ءبىز  ءونىمنىڭ حالال نەمەسە حالال ەمەس ەكەنىن انىقتايمىز. ال گمو قوسىلعان ونىمدەردى تۇتىنۋ جانە تۇتىنباۋدى ءبىز قاراپايىم كوپشىلىكتىڭ ءوزىنىڭ ەركىنە قالدىردىق. جالپى، حيميالىق سينتەزدەۋدەن وتكەن، گارمون ەگىلگەن، گەندىك موديفيكاسياعا تۇسكەن ونىمدەردىڭ ءتۇردى دەرتتەردى قوزدىراتىنى انىق. ءقازىر ادامداردىڭ شەكتەن تىس سەمىرىپ كەتۋى، اللەرگيالىق اۋرۋدىڭ كوبەيۋى، تىنىس جولدارى اۋررۋىنىڭ ءوسىم بەرۋى بارلىعى وسى «حيميكاتتاردى» تۇتىنعاندىقتان بەلەڭ الىپ وتىر. سوندىقتان بىزگە دە بۇل ارادا ەۋروپا ەلدەرى ءتارىزدى وزبەكستان، گرۋزيا، تۇركيا ەلدەرى ءتارىزدى گمو-سىز ءونىم وندىرۋشىلەرگە قولداۋ ءبىلدىرۋ جاعىن قولعا الۋ كەرەك. وزبەكستاندا وسى گمو ونىمدەرىنە قاتىستى ارنايى تەستتەر بار. ولار سول ارقىلى حالقىنا اللەرگيا تۋراتىن ەلەمەنتتەردى انىقتاپ بەرىپ وتىر. ءبىز دە سول ءتارىزدى اشىق تۇردە «مىنا ءسۇتتىڭ قۇرامىندا مىناداي گمو قوسىلعان» دەگەن اقپاراتتاردى حالىققا ناقتىراق جەتكىزىپ وتىرساق، ءجون بولار ەدى»،- دەيدى عالىم ارداق ابزال ۇلى.

اۆستراليادا ەگىلمەگەن سيىردىڭ ءبىر بۇيرەگى 150$

وسىلايشا ماماندار العا تارتىپ وتىرعانداي، ءقازىر الەمنىڭ تابەتى گمو-سىز ازىق-تۇلىككە اۋا باستادى. گەنتيك عالىم فەرۋزا بەكبوسىنوۆانىڭ ايتۋىنشا، اۆستراليادا گمو-سىز تازا ەكولوگيالىق جولمەن وسىرىلگەن سيىردىڭ ءبىر بۇيرەگىنىڭ ءوزى 150 دوللار تۇرادى. سونداي-اق ول ەلدە تابيعي تازا ەت ءونىمىنىڭ ءبىر كەلىسى  180-200 دوللاردى قۇرايدى.تابيعي كوكونىستەر مەن جەمىستەردىڭ باعاسى دا وسى شامالاس قىمبات. شەتەلدەردە گمو-سىز ونىمدەر ءبىر سورەدە «گەندىك موديفيكاسياعا تۇسكەن» دەگەن اتاۋمەن بولەك ساتىلسا، تابيعي تازا ونىمدەر كەلەسى سورەلەردە بولەك ساتىلادى ەكەن.

«ال بىزدە بارلىعى قاباتتاسىپ بىرگە سورەدە تۇرا بەرەدى. ونىڭ ىشىنەن كوپشىلىككە تازا ءونىمدى تاڭداپ الۋ دا قيىنعا سوعادى. بۇدان كەيىن قاراپايىم حالىق تەحنيكالىق رەگلامەنتتى وقىماي-اق ونىمدەردى ساتىپ الا بەرەدى. مۇنىڭ ءوزى بىزدە ازىق-تۇلىك تاڭداۋدا ساۋاتتىلىقتىڭ جەتىسپەيتىنىن بىلدىرەدى. سوندىقتان بولاشاقتا وسى ماسەلەلەرگە ءمان بەرىلسە»،- دەيدى ماماندار...

قارلىعاش زارىققان قىزى