Qytaı Halyq Respýblıkasynyń quramyndaǵy Shynjań ólkesinde, ótken ǵasyrda táýelsiz Shyǵys Túrkistan Respýblıkasyn qurý jolynda ólimge bas tigip, otarshyl-ákimshil kúshterge qarsy ult-azattyq kúresin júrgizgen qazaq qaharmany Osman batyrmen taǵdyrlas tulǵa Qajy Janymqan Tileýbaıuly 1951 jyly, 4 sáýir kúni Úrimshi qalasynda atyldy. Al Ospan batyr bolsa, 25 kúnnen keıin 29 sáýir kúni atylǵan edi. Janymhan Tileýbaıuly 1946 jyly qurylǵan Shynjan Ólkelik úkimetinde qarjy mınıstri bolyp sol úkimette qyzmet atqarǵan 1946-1949 jyldary arasynda kóptegen qaǵaz aqshaǵa tóte árippen “Janymhan” dep qolyn qoıǵan edi. Bul qazaq tarıhynda zamanaýı aqshada qoly bolǵan tuńǵysh qazaq qarjy mınıstri.
Biz áńgime etkeli otyrǵan Janymhan 1888 jyly Altaı aımaǵynyń Sársúmbe aýdanynda Tileýbaıdyń shańyraǵynda dúnıe keldi. 23 jasyna qaraǵan shaǵynda ákesiniń qaıtys bolýynan soń kópshilik tarapynan Tileýbaıdyń ornyna “Zalyń” etilip belgilengen Janymqan, meırimdiligi, parasattylyǵy jáne kishi peıildiligine baılanysty halyqtyń qurmetine bólendi. Janymhan jastaıynan rýhanı qundylyqtardy saqtaý men bilim alý salasynda qyzmet kórsetti. Osy oraıda ol “Sarǵusyn” aýylynda shamamen bir myń sharsy metrlik aýmaǵy bir dinı kompleks saldyrady. Onyń quramynda bes ýaqyt pen juma namazy oqylatyn 500 adamdyq meshit, 100 bala oqıtyn medrese, jataqhana jáne ımam otyratyn úı de bar edi. Oǵan irgeles te bir zırat salynǵan. Aýyl, Ertis ózeniniń jaǵasyna jaqyn qalyń toǵaıy bar bir aýdanda bolǵanymen, meshıt, tegistelgen bir tóbede salynǵan. Óıtkeni, Ertistiń azǵyn-tasqyn sýy keı kezderi jan jaqty jaıpap ketetin. Meshit sý apatynan aman bolý úshin solaı istelingen. “Janymhan meshıti” dep atalǵan bul meshit kóp jyldar qulshylyq ǵıbadat isteýshilerge qyzmet atqaryp kelgen.
Bes ýaqyt namazyn qaza jibermeı ýaqtynda oqyıtyn, kún saıyn “Dálel Haırat” zikir kitabyn oqyp turatyn, jylyna 3 aı oraza ustaýdy ádetke aınaldyrǵan Janymhan 1937-shy jyly, uldarynan 15 jasar Dálelhandy ertip bir top qazaqpen birge musylmandardyń qasıetti orny Mekege ıslam diniń bes paryzynyń birinen sanalatyn qajylyq mindetin oryndaýǵa attandy. Ol kezde qajylyqqa Qazaqstan, Ýkraına, Túrkıany keme jáne poıyz arqyly kókteı ótip bir jylǵa sozylatyn-dy. Janymhan qajymen qasyndaǵylar Ystambulda Qarakóı keme portyna jaqyn mańda bir qonaq úıde jatyp sonda fotoǵa túsken eken. Janymhan qajynyń uly Dálelhan Janaltaı 1969 jyly Ystambulǵa barǵanda, sol qonaq úıdi tapqan. Sonda qonaq úıdiń qojaıyny ulyna álgi fotony amanattap ketipti, olardyń urpaqtary bir kún Ystambulǵa keledi, sonda fotony ber dep. Búgin osy foto úlken mura bolyp otyr.
Parasatty Janymhan qajy tek din jolynda ǵana emes, sol qatarda zamanaǵa saı saıası isterge, ásirese oqý-aǵartý isterine de erekshe kónil bólgen. Osyǵan baılanysty qystaýǵa jaqyn jerde ul jáne qyzdarǵa arnap eki bastaýysh mektebi saldyrǵan. Qyzdar mektebi “Jańa Gúl”, uldar mektebi de “Jańa Kúsh” dep atalǵan. Aralary jaqyn bolǵan mektepterdiń irgesinde bir teatr zaly jáne muǵalimder jataqqanasy bolǵan. Josparly túrde salynǵandyqtan mektepter áli kúnge deıin qzmet etýde kórinedi.
1911-shy jylǵy tóńkeristiń nátıjesinde Qytaıda patshalyq júıe qulap respýblıkalyq júıe ornasa da, biraq Shyńjandaǵy Manchý handyǵynyń zań-júıesi birshama ýaqytqa deıin saqtaldy. Soǵan saı Altaı aımaǵynda “Zalyń”, “Úkirdaı” jáne “Táıjilik” mártebege deıin kóterilgen Janymqan Tileýbaıuly keıin ulttyq kóterilister nátıjesinde qurylǵan qazaq, uıǵur jáne qytaı aralas úkimette qarjy mınıstri qyzmetin de atqardy.
Shynjańdy tunshyqtyryp qandy qolmen basqarǵan Shyń Shy Saı tusyndaǵy ádiletsiz, zorlyq-zombylyq saıasat-sharalary jergilikti qalyqtardyń ashý-yzalary men narazylyqtaryn týdyrýmen birge kóterilistik áreketterdiń paıda bolýyna sebep boldy. Mundaı alasapyrandyq, turaqsyz jaǵdaılardy beıbit joldarymen sheshý jónindegi is-áreketterge, kelissózderge at salysqan Janymhan qajy aldymen 1940-shy Altaı gýbernatory, keıin 1946-jyly Úrimshide qurylǵan “Shynjań Aralas Ólkelik Úkimette” qarjy mınıstri etilip taǵaıyndaldy. 1946-49 jyldary shyqqan ólkelik qaǵaz aqshalarda qarjy mınıstri retinde qol tańbasy oryn aldy.
Ólkedegi shıelenistikterdi báseńdetip saıası, sharýashylyq jáne áleýmettik jaǵdaılardy durystaý barysynda sharalar jasalyp jatqanymen, biraq ishki Qytaıdaǵy turaqsyzdyq ásirese, 1949 jylǵy Mao Sze Dýn basshylyǵyndaǵy komýnıstik tóńkeristik áreket ulǵaıyp Shynjańǵa edáýir qaýip-qater tóndire bastady. Munyń aldyn alý úshin Úrimshide “Kommýnızım jáne komýnısterge qarsy qoǵam” quryldy. Onyń quramynda Altaı gýbernatory Ospan batyr men qarjy mınıstri Janymhan qajy da boldy. Qyzyl armıa Úrimshige basyp kirip Burhan Shahıdi úkimetin ózine baǵyndyrmas aldyn bul qozǵalys Barkól jaqqa oıysty.
Biraq ókinishke oraı Ospan batyr jetekshiligindegi antı-kommýnıstik qozǵalystyń áskerı kúsh-qýatynyń azdyǵy, dushpan qýatynyń basymdylyǵy saldarynan Ospan batyrdyń syrtyndaǵy basshylar “Azat Dúnıege” kóshýge bel baılady. Kósh jolynda 1950 jyly 1 shilde kúni Bısan taýynyń Daraqty degen aýdanynda Janymhan Tileýbaıuly qyzyl áskerler jaǵynan qolǵa túsiriledi. Birshama ýaqyttan keıin Ospan batyr da qolǵa túsedi. Úrimshige aparylyp tergelip sottalǵan Janymhan Tileýbaıuly men Ospan batyr 1951 jyldyń sáýir aıynda atylady. Aqparat boıynsha, Janymqan qajy 1951 jyldyń sáýir aıynyń tórtinshi kúni, al Ospan batyr bolsa sáýir aıynyń 29-i kúni atylyp sháıit boldy. Otany úshin qyrshyn etken esil erlerdiń jatqan jeri torqa, barǵan jeri ujmaq bolǵaı!
Janymhan qajynyń Ónerhan, Seterhan, Hamıt, Dálelhan, Májıt jáne Shapaǵat atty alty uldarynan taraǵan urpaqtary qazirgi tańda Shyǵys Túrkistan, Qazaqstan, Túrkıa jáne Eýropa elderinde ómir súrýde.
Álıhan Janaltaı Janymhanurpaǵy
Múnhen - Germanıa
