Ádette shaı ishý úshin nemese basqa da maqsatta paıdalaný úshin sýdy qaınatyp, keıin basqa iske aınalyp ketetin ádet álemniń barsha elindegi adamdarǵa ortaq. Sýyǵan sýdy ysytamyn dep, ekinshi ret qaınatyp alý da báriniń basynda kezdesetin jáne kún saıyn qaıtalanyp kele jatqan is. Dál osylaı ekinshi márte qaınaǵan sý adam aǵzasyna óte zıandy suıyqtyqqa aınalyp ketetinin bireý bilse, bireý bilmeıdi, - dep jazady QazAqparat. 

Ádette sý qaınaǵan kezde onyń quramyndaǵy zıandy zattar býmen birge bólinip ketedi. Alaıda sý tym uzaq qaınasa nemese ekinshi márte qaınatylsa, onyń hımıalyq quramy ózgerip ketedi: kóptegen zıandy zattar tunyp qalady. Olardyń qataryna kúshán (kúshála), nıtrat (tuz jáne azot qyshqylynyń efıri), ftorıd enedi.

Áýel basta paıdaly bolǵan mıneraldy zattardyń ózi uzaq qaınaý saldarynan kóp mólsherde tunyp, zıandy formaǵa aýysyp ketedi. Mysalǵa kálsı tuzyn alaıyq. Qalypty jaǵdaıda bul paıdaly mıneral sanalǵanymen, kóp mólsherde tunyp qalsa, ol búırekte tas paıda bolýyna sebepker zıandy zat bolyp shyǵa keledi.

Sondaı-aq, sýdy qaıta qaınatý saldarynan myna zattar adam densaýlyǵyna zıanyn tıgizedi:

1. Kúshán (kúshála)

Ýıkıpedıa derekterine súıensek, Kúshála nemese Kúshán (Myshák) - elementterdiń perıodtyq júıesiniń V tobyndaǵy hımıalyq element. Atomdyq nómiri - 33. «As» degen tańbamen belgilenedi. Erte kezde tyshqan óltirýge qoldanǵandyqtan orys tilinde «Myshák» dep atalyp ketken. Ony 1789 jyly A. L. Lavýaze ashqan. Kúshán qosylys túrinde de, dara túrinde de ýly bolyp keledi. Onymen ýlanǵan adam basy aýyryp, ishi ótip, júıke júıesi qozady.

Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymy (DDSU) aýyz sý quramynda dál osy kúshánniń mólsheri artyp ketse halyqqa zıandy ekendigi týraly derekter keltirgen.

Kúshánmen ýlanǵannan keıin adam shaldyǵýy múmkin aýrýlar mynalar: asqazan-ishek joldary aýrýy, sýsamyr, shetki (perıferıalyq) nerv júıesiniń keselderi, júrek-qan tamyry aýrýlary, búırek jumysynyń toqtaýy, teri aýrýlary jáne obyr.

2. Nıtrattar

Nıtrat topyraqta da, aýada da, sýda da bar. Qalypty jaǵdaıda odan eshkim japa shekpeıdi. Al eger oǵan joǵary temperatýra áser etse, máselen, sýdy eki ret qaınatqan jaǵdaıdaǵydaı, ol óte zıandy zatqa aınalady.

Nıtrattar (grek, nitron - soda, selıtra) - ónerkásipte, ásirese aýyl sharýashylyǵynda kóp qoldanylatyn azot qyshqylynyń tuzdary. Amonı nıtraty, siltilik jáne siltilik jer metalarynyń nıtrattary «selıtra» dep atalady. Belgili bir mólsherden artyq paıdalanǵanda Nıtrattar tamaq ónimderinde jınalady da, adamdy ýlandyrady.

Joǵary temperatýra áser etkende nıtrattar nıtrozamınge, ıaǵnı konserogendi zatqa aınalyp ketedi. Kanserogender (latynsha cancer - qaterli isik jáne grekshe genes - týdyrýshy) - organızmde qaterli isik aýrýlaryn jáne ár túrli qaterli jáne qatersiz isikterdi týǵyzýshy hımıalyq qosylystar.

3. Ftor

Ftordyń adam aǵzasyna tıgizetin áseri jaıly jáne onyń sý quramynda bolmaıtyndyǵy týraly bitpeı kele jatqan daý bar. Biraq, sý quramynda kezdesetin ftorıd zıandy zat ekendigine eshkim daý aıta almaıdy. Sebebi bul san túrli tájirıbeler barysynda dáleldengen.

Garvard ýnıversıteti osy taqyrypta 22 jyl boıynda 27 túrli synaq júrgizip kórgen. Nátıjesinde ftorıdter belgili mólsherden kóp bolǵan jaǵdaıda balanyń kognıtıvtik damýyn tejeıtini anyqtaldy. Kognıtıvtik damý - adamnyń kognıtıvtik ortasynyń, atap aıtqanda onyń qabyldaýynyń, este saqtaýynyń, oıynyń, tiliniń, qıalynyń qalyptasý men damý prosesi.

«Environment Health Sciences» jýrnalynda jarıalanǵan zertteý qorytyndysynda keltirilgen málimetterge súıener bolsaq, sý quramynda ftordyń artýy balanyń IQ deńgeıin tómendetip jiberedi. 2013 jyly júrgizilgen taǵy bir eksperımentte ftordyń bala týý kórsetkishine áser etetini de málim bolǵan.