Otbasy tárbıesi ǵasyrlar boıy óziniń qalyptasqan qalpymen qazaq tarıhynyń ón boıynda XIX ǵasyrǵa deıin Abaı zamanyna qaımaǵy buzylmaı jetti. Qazaq bolmysynyń, kúndelikti turmysynyń ózegi aýyl – bir shaldyń kindiginen taralǵan balalardan turatyn. Bir aýylda úsh-tórt baladan, onnan astam baladan aspaıtyn shaǵyn aýyl óziniń atajurty qystaýynda, jazda jaılaýynda mal jaılatatyn. Otbasy tárbıesi atasy men ájesiniń qolynda búkil qazaq ataýly salt-sana, ádet-ǵuryp ata dástúri qatań túrde atadan balaǵa, ákeden nemerege buljymaı barlyq ulttyq dástúr saqtalatyn. Aýyl adamdary bir atanyń balasy bolý sebepti, búkil mal dáýleti ortaq bolǵandyqtan bir-birine, maldy baǵyp kóbeıtý árqaısysynyń azamattyq mindetine jatatyn. Mundaı aýylda týystyq sezim, rýlyq namys óte kúshti bolatyndyqtan jetim-jesir shetke shashylmaıtyn. B.z.b. zamannan XIX ǵasyrdyń ekinshi jartysyna deıin qazaq otbasy úı tárbıesi bir qalypta ózgermeı saqtalyp keldi. Bul búkil qazaq ataýlynyń ulttyq salt-sanasy, ádet-ǵurpy, dini, dili, tili, dúnıe tanymy kóshpeli turmysqa beıimdelgen asa berik bolyp qalyptasty. Osy erekshelik pen betpe-bet kelgen Qytaı barlaýshylary qazaqty kúshtep baǵyndyrýǵa bolady, biraq, onyń ustaǵan dástúrli qazaqy ádet-ǵurpyn, salt-sanasyn buzyp ózgertý – múmkin emes dep qaraǵan. Soǵys bola qalǵan jaǵdaıda uran salyp bir sátte qalyń qarýly sarbaz qarsy tura alǵan. Ár otbasynda jaýyngerlik zamanda bir ul bala bolsa, urpaqtyń úzilip qalmaýy úshin qaldyryp otyrǵan. Birneshe otbasy bir aýyldy quraǵan. Aýyl qazaq halqynyń ózegi (ıadrosy) retinde sanalǵan. Ulttyq salt-sana, ádet-ǵuryp osy aýyl turmysynda ata dástúri retinde otbasyn jatqyzyp turǵyzatyn rýhanı kúshke aınalǵan.

Syrtqy kúshter, ásirese, Orys jáne Qytaı ımperıasy bul qubylysty kórdi, tanyp bildi. Qazaq jerin jaýlap alǵanda bul halyq dástúrindegi rýhanı salt sanany, ulttyq dástúrdi joıyp qurtpaıynsha, halyqty máńgilik bodandyqta ustaý múmkin emestigin, qıyndyqqa soǵatynyn bildi. Otbasy tárbıesi, árıne, qoǵamnyń saıası-áleýmettik bolmysymen tikeleı baılanysta turatyn kúrdeli qubylys bolýy sebepti, onda bolyp jatqan ózgeristiń yqpaly tımeı tura almaıdy. Osy qubylysty ómir aǵysynan anyq sezingen daryndy aqyn S. Toraıǵyrov Buqar túsi qazaqtyń búlingeni, Kúnbatystan sýyq jaý kóringeni… Abaı tusy qazaqtyń buzylǵany, Qaralyqqa aınalyp qyzyl qany, –  degen oı tolǵanysynda osy jaǵymsyz jaǵdaıdyń yqpalymen qazaq otbasynda ózgeristerdiń oryn alý sebepterinde kóre almaqpyz. Qazaq aqyn-jyraýlary shyǵystan yzǵyryq bolyp soqqan Qytaı qaýpi  men batystan boran bolyp soqqan Reseı ımperıasynyń eldi otarlap máńgi bodandyqqa salý maqsatyn erte sezindi. Sezindi de keler urpaqqa jaý nıettiń qaıdan kelerin eskertti. Buhar jyraý zamany Reseı men Qytaı ımperıasy qoldap, «jabaıylardy jabaıylardyń qolymen qyryp», olar jaılaǵan jerdi bosatý maqsatymen olarǵa qalmaqty aıdap salyp, zeńbirekpen qarýlandyryp qazaqtardyń úshten ekisin qyryp saldy. Aqyry qalmaqtardyń ózi de qyrylyp elinen, jerinen, memleketinen aıyryldy. Eki ımperıa uıymdastyrǵan bul soǵys shyn mánindegi qazaq pen noǵaıdy jer betinen sypyryp joıýdy maqsat etken ashyq genosıdtik saıasat bolyp shyqty. Qazaqtyń orta júzi men kishi júzi bodandyq buǵaýyna tústi. Handyq qurylysty joıyp Reseı bıligine qolaıly sultan-pravıtel, aǵa sultan bıligin ornyqtyrdy. Iaǵnı,  «uzyn arqaý, keń tusaý» saıasatyn ustandy. Uly júzdi jaýlap alǵan soń, qazaq jerin tutas ıelengen Reseı endi «jabaıylardy jabaıylardyń qolymen tunshyqtyrý» saıasatyn ustaný úshin terıtorıalyq prınsıpke negizdelgen el bıleýdiń bolystyq júıesin 1867 jyly endirdi. Qazaq elin bıleý deńgeıi aýyl sheńberinde ǵana qaldy. Mine, bolystyq el bıleý júıesi qazaqtyń ózegi bolǵan aýyl úlken ózgeriske ushyrady. Osy ózgeristi erte sezingen S. Toraıǵyrov «Abaı tusy qazaqtyń buzylǵany» dep anyqtama berdi. Buryn qazaq aýyldary birimen biri aǵaıyn-týys, birin-biri qorǵaý jaý tıisse bári birge shabýylǵa shyqty. Bulardyń arasynda taptyq talas tartys túbirimen bolǵan emes. Al, endi bolystyq bılik osy qandas birlikti, aǵaıyndas yntymaqty eldi, ıaǵnı, aýylmen aýyldy bolystyq bılikke talastyryp, aýyl basy partıagershilik talasqa túsip, qazaqtyń minez qulqy buzylý sebepti, bul talasqa ár otbasynyń tikeleı aralasýynan keıin, qalyptasqan otbasylyq salt-sana, ádet-ǵuryp dástúrine jik tústi. Bir aýyzdy sútteı   uıyp otyrǵan otbasynyń óz ishine alaýyzdyq tústi. Partıagershilik talas tartystyń ózi aǵaıyndy týystyń arasyn ajyratyp  alaýyzdy minez qulyq ornyǵa bastady. Otarshyl úkimet endi eldiń rýhanı álemine qol sala bastaýy – Reseı ımperıasynyń shoqyndyrý, orystandyrý sıaqty ashyq túrde júrgize bastaǵan memlekettik deńgeı­degi mısıonerlik saıasatynan anyq kórine bastady. Mısıonerlik saıasat bizdiń eldi­gimizge, jerimizge, dinimiz ben ulttyq dástúrimizge qurylǵan tuzaq bolatyn. S. Toraıǵyrovtyń: Eldigine, jerine, hám dinine, Quryldy talaı tuzaq, talaı qaqpan, – deýi otarshyldyq saıasattyń jaýyzdyq nıetpen júrgizilip otyrǵan aıla-tásilderin kórip, tanysyp, bilgen soń osyndaı qory­tyndy sózin aıtýǵa májbúr bolǵan. Mısıonerlik saıasattyń basty maqsaty – qazaq eliniń tarıhı jadyn joıý, dininen taıdyryp basqa dinge shoqyndyrý, tilin búldirý, dúnıetanymyn ózgertý arqyly máńgúrttengen tobyrǵa aınaldyrý arqyly máńgilik rýhanı quldyqta ustaý ǵana bolatyn. Memlekettiń saıası aıla-tásili osy jolǵa jumsalyp keldi. Tastaı bolyp qalyptasqan qazaq otbasyndaǵy tálim-tárbıe, ıaǵnı, keshegi otbasy tárbıesi, ata-dástúri birtindep ózgeriske ushyrap ydyraýǵa bet aldy… Keńestik bılik qazaqtardy kúshtep otyrshyldy elge alyp keldi. Ata-babanyń otbasylyq tárbıesi, ásirese, qazaqtyń ózegi (ıadrosy) bolǵan aýyldyq negizi birtin­dep ózgeriske túsip, kolhozdastyrý, sovhozǵa aınaldyrý arqyly buzylyp, bastaǵy tabıǵı qalpynan aýytqydy. Otbasy bolmysy qanshalyqty ózgeriske ushyrasa da, ata-baba qalyptastyrǵan halyqtyq salt-sana, ádet-ǵuryp jany sirilik kórsetip, álide bolsa tabıǵı bolmysy saq­talyp keledi. Mysaly, úlkendi syılaý, ata-anany qurmetteý, aǵaıyn-týys­qa qaıyrymdylyq jasaý, syrttaı nekeni ustaný, quda túsý, qyz uzatý ásirese, qanshama ózgeriske túsip silikpesi shyqsa da jeti atasyn bilý, rýyn umytpaý t.b. búgingi otbasylyq ómirde ózindik oryn alyp otyrǵanyn eshkim de teristeı almasa kerek. Rý – qazaqtyń fenomeni. Biraq, rýlyq uǵymnyń saıasat silikpesin shyǵaryp, ony jek kórinishti ete bastady. Keńestik bılik te rýdy teris jaǵynan qarap óz paıdasyna paıdalanǵany bar. Qazaq arasynda rý namysy bar kezinde el ishinde búgingideı jetim-jesirdi qańǵyrtý, qyz baladan teris qylyq shyqpaıtyn, kedeı-kepshigine aǵaıyndary jabyla kómektesip qatarǵa qosyp otyratyn. Másele rýshyldyqty burynǵy qalpyna keltirýde jatyr. Onyń betin oń qaratyp paıdalaný kerek. Otbasy tárbıesine de rýlyq tárbıe qajet. Óıtkeni, rý tarıhı qajettilikten týyndaǵan biregeı qubylys. Bilmestikpen bunymen alysqansha onyń ózindik yqpalyn paıdalaný qajet. XIX ǵasyrdyń birinshi jartysyna deıin qazaq otbasy bolmysyn ózindik qalpyn saqtap keldi de el bıleý júıesi bolys­tyq bıliktiń enýimen «jabaıylardy jabaıylardyń qolymen tunshyqtyrý» saıasaty otbasy bolmysynyń tabıǵaty buzylýyna alyp keldi. Al, búgingi táýelsiz zamanymyzda otbasy jaǵdaıy keshegi otbasy ushyraǵan aýyr jaǵdaıdan keri ketpese alǵa jyljyǵan joq. Óıtkeni, otbasy buzyla túsýine jan-jaqtan qaptaı jaýyp kelip jatqan ár túrli jaý nıetti rýhanı shabýyldar tolastar emes. Osymen kúresip betin qaıtarar bizdiń ulttyq ıdeologıamyz álsizdik tanytyp, tipti, onyń keıbir ókilderi dollardyń qulaqkesti qulyna aınalyp ketkenine jurtymyz qulaqdar. Syrtqy kúshter júrgizip kelgen saıası ıdeologıalyq is-áreketterdiń negizinde qazaq halqy árqıly rýhanı jaǵynan jikteliske túsip tili, dini, jazýy jaǵynan ishteı úshke bólinip ketkeni jasyryn emes, shyndyq. Mysyly, orystandyrý saıasatynyń áserinen qazaqtar ada-qazaq, shala-qazaq, taza-qazaq atanyp ydyraǵanyn eshkimde teristeı almas.  Al, dini jaǵynan da jiktelip, ydyraý ústinde. Dindegi ata-dástúrin ustap kele jatqan qazaqtardy ıslam dinin jamylǵan jat aǵymdar vahabıster, krıshnaıdtar t.b. ishteı rýhanı jaǵynan bólshektep ydyratý áreketi din týraly alynǵan zańǵa qaramaı astyrtyn qyzý árekette. Dinı nasıhattaryn aıtyp, astyrtyn taratý jolynan qaıtar emes. Halqymyz kúndelikti turmysynda paıdalanyp otyrǵan jazý tańbasynan da úshke bólinip, birin-biri oqı almaı, rýhanı tutastyǵy buzylý ústinde. Mysaly, bizder orys jazý tańbasynda bolsaq, qytaı qazaqtary arab jazý tańbasynda, al, sheteldik qazaq latyn jazý tańbasyn paıdalanyp, birin-biri oqı almaı rýhanı tutastyǵy buzylýda. Mine, búgingi qazaq otbasynyń kúni de osy qubylysqa urynyp, bir otbasy músheleri bir-birimen óz ana tilinde sóılese almaı saǵy synyp ishteı synýda. Táýelsizdik zamandaǵy búgingi árbir otbasynyń ishki rýhanı álemi tutasyp shoǵyrlana túsýdiń ornyna ydyraýǵa bet alǵan qalypta. Mysaly, otbasynda ajyraý údep barady. Osydan tiri jetimder sany da artýda. Qyz ben ul otbasy yrqynan shyǵyp batystyń minez qulqynyń azǵyndaǵan aldamshy jarqyldaq mádenıetine elikteý jaǵy basym túsip barady. Munyń ústine ıdeologıalyq quraldyń teńdesi joq túri teledıdar men ınternettiń jaǵymsyz áseri de otbasyna  áser etýde. Dál mundaı alasapyran zamanda erteńgi otbasy týraly boljam aıtý qıyndap barady. Ár otbasy – memlekettiń jandy kletkasy. Ondaı memleket myqty, qýatty memleket bolý úshin onyń kletkasy, ıaǵnı, otbasyda qýatty, ómirsheń bolýyda shart. Mundaı qýatty, jan-jaqty jetilgen keleshek otbasy deńgeıine jetý úshin qazaq taǵyda óziniń dana uly oıshyl Abaıdyń: Ádiletpen aqylǵa, Synatyp, kórgenin, bilgenin. Bilgizer alys jaqynǵa, Solardyń sóıle degenin, – deıtin ósıetine qulaq túrip jetinshi qara sózinde asa tereń fılosofıalyq tanym turǵysynan aıtylǵan: «Dúnıeniń kóringen hám kórinbegen syryn túgeldep, eń bolmasa denelep bilmese, adamdyqtyń orny bolmaıdy. Ony bilmegen soń, ol jan adam jan bolmaı, haıýan jany bolady. Ázerde qudaı taǵala haıýannyń janynan adamnyń janyn iri jaratqan, sol áserin kórsetip jaratqan» degen danalyq sózin oıǵa qondyryp ǵylymı tanym jaǵyna nazar aýdaraıyq. Evropa qoǵamy dúnıeniń kóringen syryna jete kóńil aýdaryp, bizdi qorshaǵan álemniń kózge kórinip turǵan syryn tanyp bilýge sheshýshi min bere qarady. Ǵylymı zertteý nátıjesinde búgingi qoǵamnyń materıaldyq ıgiligin ǵylymdy paıdalaný arqyly jeter bıigine jetkizdi. Adamzat balasynyń tutýyna qajetti zat ataýlynyń bar túrin óndirip, baıyǵan ústine baıı berdi. Ǵylymnyń bar qýatyn osy jolǵa burý arqyly osy órkenıetke jetti. Biraq, birjaqty synar aıaq bolyp jetti. Sebebi, olar ǵylymnyń jetistigin ımansyzdyq jolǵa salyp adamzat balasyn qynadaı qyratyn qarý-jaraq jasaý jolyna baǵyttap jiberdi. Olar dúnıeniń kórinbegen syryn,  ıaǵnı, adamzat balasynyń rýhanı áleminiń syryn ashyp, tanyp bilýden sanaly túrde bas tartyp ateısik, materalıstik tanymdy ustandy. Túp ıeni teristeýi sebepti ana dúnıe joq. Nede bolsa osy dúnıeniń qyzyǵyn kórip, rahatyna batyp qalýdyń joly – qaryn qamy úshin baılyqqa qunyǵý, qanaǵatsyz dúnıeqońyzdyq maqsatqa, ındıvıdýalızmge uryndy. Bulardyń basty arman-maqsaty ne ekenin aqyn Maǵjan Jumabaev XX ǵasyrdyń basyndaǵy(Paıǵambar) degen óleńinde: Evropany qarańǵylyq qaptaǵan, Jalǵyz jan joq qarańǵyda laqpaǵan. Bilgen emes ıman degen ne nárse Qaryn degen sózdi degen bastaǵan, – dep kóregendilikpen tańbalaǵan bolatyn. Evropalyqtardyń otbasy tárbıesi de ındıvıdýalıstik ıdealdyń bolmysyna oraı qalyptasyp, jeke bastyń múddesi alǵa shyqty da biz biletin aǵaıyn-týys degen sezimderden alystap ketti. Al, Abaı óziniń ómir jolynda dúnıeniń kórinbegen jumbaǵynyń syryn ashýǵa, adamnyń rýhanı álemin tanyp bilýge umtylýy arqyly túp ıeni tanyp bilý jolynda jantaný iliminiń negizine súıendi. Adamdy rýhanı jaǵynan tazartý jolynda tolyq adam iliminiń negizin qalady. Bas shákirti Shákárim «ar ǵylymy oqylsa» dep Abaı dástúrin damyta jalǵastyrý jolynda dúnıeniń kórinbegen syryn tanyp bilý úshin uzaq jyldar boıy izdenýden keıin óziniń «Úsh anyq» dep atalatyn eńbegin jazyp qaldyrdy. Biraq, zaman qyrynan kelip keńestik bılikte evropalyqtar ustanǵan zatshyldyq jolymen ketti. Qazaq otbasy tárbıesi de osyǵan ılanýy sebepti rýhanı daǵdarysqa urynýdyń yqpalynan shyǵa almady. Búgingi qazaq otbasy ǵasyrlar boıy qalyptasqan ata-baba otbasy tárbıesiniń salt-sana, ádet-ǵuryp dástúrimen baılanysa jebep tursa da, maqtarlyq kúıde emes. Memleket Abaı aıtqan dúnıeniń kóringen hám kórinbegen syryn tanyp bilýge umtylyp ekeýin úılestire saıasat júrgizse, búgingi otbasy tárbıesin ulttyq dástúr negizinde qalyptastyra almaq. Al, evropalyqtar sıaqty dúnıeniń kóringen syryna basymdyq berip, rýhanı salany tanyp bilýge jatyrqaı qarasa, otbasy tárbıesi «kón qatsa qalybyna» degen kúıge túsýi anyq. Osy salada oılanarlyq bir másele bar. Ol – pedagogıka ǵylymynyń búgingi jaǵdaıy aldaǵy taǵdyry jaıly másele. Sebebi qazirgi pedagogıka ǵylymy ateıs­tik materıalısik tanymdy ustanǵan dúnıeniń kórinbegen syrynan habarsyz, búgingi minez-qulyq jaǵynan barynsha azǵyndap bara jatqan eldiń bolmysynan týyndaǵan ǵylym. Osydan bolsa kerek joǵarǵy oqý oryndarynda oqylatyn, otbasynyń ońalýyna áseri joq «óli ǵylymǵa» aınalyp bara jatqan sıaqty kúıdi bastan keshirýde. Báribir bul salada eń kóp ǵylym doktarlary men kandıdattary, magıstrler men doktoranttar sany qoǵamdyq ǵylymdar salasynan mol bolsa da, sony baǵyty, jańalyǵy joq (naýka obraznyı) ǵylymǵa aınalyp bara jatqany sanaly janǵa baıqalyp-aq tur. Osy sebepti bul ǵylymnyń relsi ózgerýi kerek. Ózgergende onyń relsi ulttyq shyǵystyq relske túspegi kerek. Munyń sebebi, Abaıdyń otyz segizinshi sózinde «Malmenen ǵylym kásip qylmaqpyz. Óner – ózi de mal, ónerdi úırenbek – ózi de ıhsan. Biraq, ol óner ǵadaláttán shyqpasyn, sharǵyǵa(sharıǵatqa) mýafıh(úıles) bolsyn» degen oıynyń tórkini qoǵamdyq ǵylym onyń túrli salasy óner, ǵylym dúnıeniń kórinbegen syryn tanyp biletin tanymnyń ádiletten sharıǵattan shyqpaı oǵan úılesimdi bolsyn degen talabynda kóp mán maǵyna jatyr. Pedagogıkanyń ulttyq, shyǵystyq relske túsýi ǵana osy talapqa saı keledi.