Bul bolashaqta bolatyn oqıǵa dep bilińiz, naqty qaı jyly jáne qaı jerde oryn alary belgisiz. Biraq, túbi bolatynyn sezemin. .........
Arman qultemir jasaý salsynda uzaq jyl eńbek etken ataqty ǵalym edi. Ómiriniń kóbin zertteýge arnaǵandyqtan, jasy qyryqqa kelse de, áli boıdaq edi. Onyń jan dosy da, syrlasy da, tipti, ustazy da osy ózi jasaǵan qultemir bolatyn. Qultemirdiń boıy 160 sm, dene salmaǵy 10-20 kg. shamasynda, tym zerek, aqyldy, bilmeıtini joq dersiń. Sodan bolar, Arman oǵan "Danyshpan"-dep at qoıǵan. Danyshpan Armanmen birgi onyń qala syrtyndaǵy eki qabatty ásem úıinde birge turatyn dy. Arman jumysqa, ashyǵyn aıtqanda zerthanasyna bararda Danyshpan da onyń mashınasymen birge "jumysqa" baratyn edi. Tipti, ońasha jerlerde, qala syrtyndaǵy taza aýaǵa seıildep shyqqan kúnderi mashına tizginin Danyshpan qolyna alatyn. Ol sátterde Arman myzǵyp, kóz shyrymyn alatyn edi. Qaı jerge baryp dem alýdy Danyshpan belgileıtin, sebebi, ol aýadaǵy jaǵymdy-jaǵymsyz ısterdi birden sezetin, Onyń qasynda Armannyń qońqaq murny "túk sezbestiń" naǵyz ózi dersiń.
Kúndelikti tamaq mázirin de Danyshpan ázirleıtin. Ol Armanǵa kúnine qansha mólsherde qant, aqýyz jáne túrli mıneraldar men dárýmenderdiń qajettiligin dál eseptep, soǵan saı, as mázirin daıyndaıtyn. Asynyń dámi de sondaı úılesimdi edi.
Úı sharýashylyǵynda Danyshpannyń ózi rettep, ár bir zatty óz ornyna jaıǵastyryp, eden men jyıhazdardy shańynan aryltyp, Arman men óziniń kirlegen kıimderin de áp-sátte jýyp, tazalap tastaıtyn. Oǵan bola, sharshap-shaldyqqan Danyshpan bolmaıtyn. Ol keıde Armannyń alaqyny men kózine, tiline qarap otyryp densaýlyǵynyń jaǵdaıy týraly aıtatyn, aıtyp qana qoımaı qajetti dárilik shópter men taǵamdardy daıyndap onyń tez saýyǵýyna kómektesetin. Armannyń jumystan qaljyraǵanyn kórse ony májbúrli túrde jatqyzyp, denesin ýqalap, syzylta án aıtyp Aprmandy asa bir rahat kúıge bóleıtin. Kerek dese álde bir tarıhı romanan nemese dramadan úzindeler bolmasa, áıgili aqyndardyń lerıkasynan tamyljyta oqyp Armandy ózine tánti etetindi.
Danyshpannyń endigi bir qasıeti ándi súıip tyńdaıtyn, biraq, kez-kelgen ándi unata da bermeıtin. Talǵamyda asa joǵary edi. Ol án tyńdaı otyryp, osy ánniń áýeninde qaı sazgerdiń qaısy ániniń álde bir áýeziniń urlanǵanyn aıtyp Armandy tań-tamasha etetin. Sodan bolar, Arman onyń aldynda talǵamsyz kórinbeý úshin óz qalaǵan ánin salýǵa batyly barmaıtyn. Tek, Danyshpan unatatyn ánderdi ǵana aıtýǵa tyrysatyn.
Danyshpannyń taǵy bir ereksheligi - ol tiri ensıklopedıa edi, ǵylymnyń qaı salasy bolmasyn, kez-kelgen termındi, zańdylyqty, teorıany tıanaqty da tolyq ǵylymı túrde jaýap beretin.
Danyshpannyń osyndaı tolyp jatqan artyqshylyǵy Armannyń turmysynan bólek jumysyna da asa zor paılasyny tıgizetin. Kúrdeli matematıkalyq esepter men fızıkalyq zańdylyqtardyń sheshimin Arman danyshpannyń kómegimen ońaı sheship, basqa áriptesterine qaraǵanda ǵylym salasynda oq boıy ozyp júrdi. Sordan bolar, Armannyń qalam tartpaıtyn ǵylym salasy joq edi, ekonomıka, saıasat, geografıa, bıologıa, fılosofıa bári-bári de Arman úshin túkte qıyny joq, dúnıelerge aınaldy. Armannyń asa daryndylyǵy ony jurtyna jaǵymdy, eline eleýli tulǵaǵa aınaldyrdy. Onyń aýa raıy nemese eldegi saıası ózgerister men qarjylyq qubylystar týraly bodjamdary aına qatesiz kelip otyratyndyqtan, el-jurtty bylaı qoıǵanda, mınstrler men múıizi qaraǵaıdaı ǵalymdar da, qaltaly bıznesmender de Armanmen kezdesip, suhbattasyp, odan ózderiniń jobasy men jospary týryly syr bólisip pikirin alýǵa tyrysatyn. Bulardyń barlyǵy da Armannyń bedelin asqaqtatyp, ataq-dańqyn aspandatty.
Armanda asa aqyldy adam edi, ol ózine osynsha jaqsylyqtar ákelgen Danyshpandy shynymen qatty qurmet tutatyn jáne oǵan ishteı bas ıip tabynatyndy. Ári ony tipti de jetildirý maqsatynda túrli jańa baǵdarlamalardy jasaýǵa janyn salatyn. Sonyń ishinde sátti shyqqany "Álem tilderi" baǵdarlamasy boldy. Endi, Danyshpan dúnıejúzindegi kez-kelgen halyqtyń tilinde erkin sóılep, aýdarma jasaıtyn boldy.
Úzdiksiz kórsetilip jatqan marapattar men qoshametter Armannyń nápsisin qytyqtap, pańdyq pen kúpirlikke qaraı birtindep jeteleı bastady. Joǵary mártebeli qonaqtarmen bolǵan bas qosýda, kóńili lepirgen Ol:
- Adamdy Qudaı jaratqany shyn bolsa, myna biz (ol ásili men dep aıtpaq edi) ǵalymdar adamnan da aqyly artyq qultemirler jasaımyz, sonda, kim qudiretti? biz be álde Qudaı ma? -dedi basyn shalqaıta eki qolyn sermeı. Otyrǵan jurt tegis qoshamet kórsetip uzaq qol shapalaqtady. Osyndaı bas qosýlar men lepirme sózder onyń ómiriniń ajyramas bir bóligine aınaldy. Bul kezderde Qultemir japadan-jalǵyz eki qabatty záýlim úıde qalatyn. Armannyń jumysynyń sıreýi endi, qultemirdiń óz-ózimen aınalysýyna túrtki boldy. Ol birtindep Armanyń kómeginsiz-aq kóptegen baǵdarlamalardy óz betimen jasap, ózine ornatyp alatyn qudiretke ıe boldy.
Arada biraz ýaqyt ótken de jan-jaqtyly kemeldengen Danyshpan Armandy mensinýden qala bastady. Ol burynǵydaı Armanǵa jan ushyrta qyzmet etýdi azaıtty, tipti, Armannyń tapsyrǵan jumysyn da ýaqytyly istemeıtin boldy. Úı sharýashylyǵyna da qolǵabys etýden birtindep boıyn aýlaqqa sala bastady. Álde bir máselege baılanysty aqyl-kómek surasa, júre jaýap beretin boldy. Biraq el jurt Armandy áli de tiri áýlıedeı kórýden jańylǵan emes, oǵan qońyraý shalyp oı-pikir bóliskisi kelgen shendiler men shekpenidlerdiń qarasy áli basym. Arman ne isterin bilmeı qatty sasty, óz bilimine súıenip pikir bildirýden múlde maqurym qalǵanyn túsine bastady. Al, Danyshpan bolsa kún ótken saıyn astamsyp barady. Amaly taýsylǵan Arman endi Danyshpan úshin qyzmet kórsetýge kóshti. Endi úıdiń bar sharýasy Armannyń moınynda, baıaǵydaı ár taqyrypta maqala jazyp jurtty dúrliktirer shama qalmaı barady. Báıek bolyp kútetini Danyshpan tek sonyń kóńlinen shyǵýǵa tyrysady.
Arman eń bastaǵy armany aqyldy qultemir jasap, sony óziniń, qala berdi adamzattyń ıgiligine jaratý bolatyn, al endi jaǵdaı múlde basqa arnaǵa aýysqandaı. Arman óziniń birtindep qultemirdiń "qulyna" aınalyp bara jatqanyn sezdi, sezdi de jan-júregi qan jylyp qoıa berdi........
Ol janyma saıa bolar-aý degen oımen sharapqanaǵa bas suqty, sharap quıýshy qara tory ádemi qyz sıqyrly kúlkimen ezý tartyp:
- Qosh keldińiz Arman myrza - dedi nazy únmen.
- Meni qaıdan bilesiń?
-Sizdi bilmeıtin jan bar ma?
- Solaı de, Arman únsiz qaldy.
- Ne ishesiz?
- Eń kúshtisinen quı
Arman aldyna kelgen bakaldaǵynyń ne ekendigine qarap jatpady, birden kómeıden ary asyryp jiberdi. Oho.........nedegen ashshy edi. Armannyń daýysy kómildı shyqty. Qyz onyń qolyna álde bir shyryndy ustata qoıdy.
-Baıqap ishpedińiz be, bul qytaı araǵy ǵoı, ý daı-dedi qyz jany ashyǵan syńaı tanytyp. Armannyń ózeginen taralǵan ottaı qyzý 62 tamyryp qýalyp, býyn-býynyna túsip, bir túrli sergek sezim bergendeı rahattana qaldy. Kóńil kúıi de áp-sátte kóterilip, mańdaıynan shyqqan shyp-shyp termen birge qurys-tyrysy jazylyp sala berdi.
- Rahaty-aı, taǵy da -dedi qyzǵa bakaldy usynyp jatyp.
- Árıne, qyz sony aıtty da taǵy bir stakandy usyndy. Arman bul joly birden tastap jibermedi, qurstaldan quıylǵan qyrly, órnekti ydysty aınaldyra qarap, ishindegi kúlgin-sary tústi qytaı araǵyna nazar saldy. Túsi de ózgeshe eken-dedi ol ishinen, baǵanaǵysy basqashalaý ma edi. Qyz onyń oıyn oqyp qoıǵandaı:
- Sizdiń álginde ishkenińizde osy araq, sharaphanadaǵy eń qymbat jáne eń kúshtisi osy.-dedi tolyqtap. Jópeldemede ne derin bilmegen Arman:
- Jaı, ydysyn qyzyqtaǵanym ǵoı- dedi kúmiljip. Osy sát qyz julyp alǵandaı:
- Sol bakalda , sol sharap,
Nege qaldyń kóp qarap?
Júrek týlap kettime
Ystyq qanǵa ý tarap?- osyny aıtyp qyz syqylyqtaı kúldi.
- Qandaı kerement, bul óleń kimdiki?-dep surady Arman.
- Meniki, dál qazir quradym. Siz bilesiz be qazirigi adamdar óleńdetip sóıleýge qushtar, bizdiń mamandyǵymyz úshin ol tipten kerek.
- Ǵajap, dúnıe qalaı ózgerip barady á? Arman ne ózine álde qyzǵa aıtqany belgisiz solaı dedi de ekinshisn de simirip tastady. Endi tipti de shalqı tústi, boıyna jelik bitip qyz júzine týra qarady da:
- Qara kóziń - qara tún,
Qalyń shashyń ormandaı,
Bir mýzıka sendegi ún,
Júrekke nur quıǵandaı. Bul óleń joldarynyń óz aýzynan qalaı shyǵyp ketkeninde Arman sezbeı qaldy. Ekeýi bir-birine únsiz qarap qalysty. Arman osy jasqa kelgenge deıin boıynda dál osyndaı sezim otynyń bolmaǵanyn búgin alǵash sezindi.
Bul ne? ne qylǵan alapat kúsh? qaıdan keldi? Arman qaıtar jolynda osyny oılaýmen boldy. Kóz aldynan sharap quıýshy qyzdyń dıdary, qulaǵynan móldir úni keter emes. Arman úıine keldi de tósegine qulady. Mas shyǵarmyn dedi ol ózin-ózi jubatyp. Uıyqtap tursam bári qalpyna keler....
Ertesi tańda kózin ashqan Armannyń alǵash kórgeni taǵy sol qyz boldy. Mine, kóz aldynda tur, keshegindeı ádemi, tartymdy, sharap usynyp tur. Arman kózin jýyp qaıta ashty, áli de sol beıne keter emes. Sodan beri Arman meń-zeń kúıge tústi, jatsa da -tursa da kóz aldynan sol qyz keter emes, Armandaǵy ózgeristerdi sezgen Danyshpan odan istiń jónin surady.
- Men sirá ǵashyq bolyp qalǵandaımyn-dedi Arman bir túrli tebirenip.
- Ne deısiń, ol ne ǵashyqtyq degen?-dep surady Danyshpan ańtarylyp.
- Ne sen bilmeısiń be, ǵashyqtyqty, mahabbatty? -dedi Arman qultemirden tańyrqyp.
- Bylaı anyqtamysyn bilem, biraq, seniń soǵan bola sary ýaıymǵa salynyp, qaıǵy jutyp jatqanyńdy túsinbedim-dedi qultemir shynyn aıtyp. Arman ornynan atyp turyp aıqaı saldy:
- Jeńdim, jeńdim seni, sen jeńildiń qultemir. Sen qansha danyshpan bolǵanyńmen sen de eń asyl, ardyqty dúnıe - mahabbat joq, mahabbat!- Arman osyna aıtyp shyr aınala bıleı jóneldi. Túk túsinbegen qul temir qolyn bir siltep shyǵyp ketti.
Arman kóp oılandy. Uzaq jyl eńbektenip ózinen de bilimdi qultemirdi jasap shyǵyp, sonyń arqasynda bıikterdi baǵyndyrǵanymen, bári-bir onyń júregine sezimdi, mahabbatty sala almaǵan eken. Shynyn aıtqanda, salý qolynan múlde kelmeıtin edi. Kenet onyń esine uly oıshyl Abaıdyń
-Mahabbatpen jaratqan adamzatty,
Sen de súı ol Allany jannan tátti.- dep bastalatyn óleń joldary oraldy. Ol búk t úsip otyra ketti:
- Iá Alla kesh meni, keshir meniń kúpirligimdi!
Osydan keıin Arman qultemirdiń eń alǵashynda jasaǵanda ornalasytrǵan basty "tirshilk"-attyy tetiń kúshin joıyp, onyń jalǵasty tirshilik etý qablıetin toqtatty. Sodan keıin qultemir, buryshtaǵy óz ornyna únsiz jaıǵasty. Al Arman endi qultemir emes, adamdy zertteýge kiristi ári kóp keshikpeı sharap quıýshy sulýmen nekelesti. Qyz endi Armannyń ǵylymdaǵy da, ómirindegi de kómekshisine aınaldy. Olar solaı baqytty da baıandy ǵumyr keshti.
Qaster Sarqytqanuly , dosent
ekonomıkalyq-áleýmettik geografıa ǵylymdary kandıdaty.
Qytaı Halyq Respýblıkasynda ómirge kelgen.
Qazir Abaı at. QazUPÝ magıstrantýra jáne doktorantýra
ınstıtýtynda ustaz.
Qamshy silteıdi
Sýret: elitetrends.in
