ASYL BEINE
(Marqum Marat Barmankulov týraly bir úzik syr)
Bul Jalǵannyń jalǵandyǵyn — ózi jaqsy biletin bir tamasha jannyń ómirden mezgilsiz ozǵanynda baryp, esine alady bul pende…
Áıtpese, mansap, bılik-bedeldiń, tolyp jatqan ataq-dańqtyń býyna mastanǵan keıbirimiz az kúngi tamashany — Táńirdiń bizge bergen máńgilik syıyndaı kóretinimiz nelikten eken osy?..
Bile turyp, bilmegensıtinimiz qalaı ózi?..
Ǵumyrdyń — qamshynyń sabyndaı qysqalyǵyn nesheme ret qanshama ánge qosyp aıtsaq ta, umytyp ketetinimiz ótirik pe?..
Tirlikte bir-birimizdiń qadirimizdi bile bermeıtinimiz, ólgennen keıin ókinip jatatynymyz qalaı?..
Únemi — Taq pen Baqtyń ornyn aýystyryp alyp júretinimiz-aı osy?!..
Adamzat álmısaqtan beri kúrmeýi qıyn kúrdeli osynaý suraqtyń jaýabyn taba almaı keledi. Álde tapqysy kelmeı me eken?..
Az kún bolsa da qolynda azdy-kópti bıligi barlar tarapynan soǵan álde-qashan laıyq ekenin bile tura kózi tirisinde — ataq-dańq, mansap-dáreje ataýlyny kózderi qıyp, qıǵysy kelmegen, tirnektep júrip tyndyryp jatqan ult jolyndaǵy ulan-ǵaıyr eńbekterin bile turyp, bilgisi kelmegen, bir ǵajaby, Ol bul dúnıeden oza sala, dál osy sátti kópten beri asyǵa kútip júrgendeı-aq, tipti, topyraǵy sýymaı jatyp-aq, tirliginde jasamaǵan jaqsylyq ataýlyny aıamaı, úıip-tógip bere salyp, marqumdy jer-kókke syıǵyzbaı áspettep, ardaqtap jatatynymyzdyń syryn bilemiz be osy?..
Ómirdiń ózindeı suraq kóp, al, oǵan jibi túzý jaýap joq!
Osyndaı suraǵy kóp ómirden beımezgil ozǵan jany taza jannyń biri — profesor Marat Barmanqulov edi...
Tirliginde "Men!.." dep keýde soqpaı-aq — Marat Barmanqulovtyń qarapaıym, qarabaıyr kún keshkenin kim bilmeıdi.
Iá, profesor Marat Barmanqulov — ıirimi men aılasy kóp zamannyń perzenti edi.
Kúndelikti tirlikte adamdardyń bir-birine jasap jatqan neshe túrli quryq boılamas qýlyq—sumdyqtaryn, aıla-sharǵylaryn, oılaǵanda tóbe shashyń tik turatyn olardyń alýan túrli qatigezdikterin, pendelerdiń biriniń-biri aıaǵynan shalyp, betińe qarap ótirik kúlip, aınala bere saǵan tereń ǵylyp or qaza bastaıtynyn… osy sıaqty tolyp jatqan sumdyqtardyń alýan-alýan túrlerin kózimen kórip, qulaǵymen estip, tula boıymen shamyrqana sezinip júrip, ádiletsizdiktiń otyna kúıip ketken sıaqty kórinedi maǵan Marat Barmanqulov!..
Qazaq jýrnalısıkasynyń, onyń ishinde — teleradıo tarmaǵynyń irge tasyn qalaýshy, osy salanyń tamasha bilgiri, bilimdisi bireý bolsa, sonyń biregeıi — profesor Marat Barmanqulov edi. Mákeńniń budan basqa da bylaıǵy jurt bile bermeıtin qyrlary kóp bolatyn...
1992 —1999 jyldary Qazaq teledıdarynyń birinshi jáne ekinshi arnalarynan ár aptanyń belgili bir kúnderinde qatar berilip kelgen "Túrik danalary" atty avtorlyq telebaǵdarlamanyń basynan-aıaǵyna deıingi turaqty ǵylymı jetekshisi bolǵan da — osy profesor Marat Barmanqulov edi.
Bul telebaǵdarlamanyń 40-tan astam habary — sóz joq, Mákeńniń ǵylymı jetekshiligi, aqyl-keńesi, bilimi men biliktiligi nátıjesinde ǵana tolyqqandy dúnıe bolǵanyn, búginderi bireý bilse, bireý bilmeıdi.
Tomırıs, Zarına, Ishpaqaı, Anaharsıs, Mete han, Atılla, Kúltegin, Bilge qaǵan, Qorqyt ata, Ertuǵyryl bek, Osman Ǵazy, Qoja Aqymet Iasaýı, Ámir Temir,Has Hajyp Júsip Balasaǵun, Babyr shah, Qadyrǵalı Jalaırı, Muhammed Haıdar Dýlatı, Maǵjan Jumabaı, Mustafa Shoqaı,Mustfa Kemal Atatúrk, t.b. sıaqty tolyp jatqan bárimizge ortaq, túrik halyqtarynyń uly tulǵalary týraly habarlardyń kópshiligine prof. M.Barmanqulovtyń ózi de qatysyp, tyń oılar aıtqany jurt esinde bolar deımin…
1998 jyly qyrkúıek aıynda sol kezdegi Túrkıa respýblıkasynyń Qazaqstandaǵy tótenshe jáne ókiletti elshisi Qurtylysh Tashkent, mádenıet jónindegi keńesshi Aladdın Qoryqmaz ekeýi Osman ımperıasynyń 700 jyldyǵyna oraı biz tórt adamdy: profesor Marat Barmanqulov, elshilik qyzmetkeri Gúlshat Qýanyshbaı, kómekshi rejıser Araılym Jumashqyzy jáne osy joldardyń avtoryn arnaıy telehabar túsirýge 20 kúnge Túrkıaǵa is-saparǵa jibergen bolatyn.
Álemniń basqa memleketterinde jıi bolyp júrgen Marat aǵaǵa qandas Túrkıaǵa barýdyń mańyzy erekshe edi. Sondyqtan da bolar, Mákeń osy sapardaǵy telehabardy ózi operator bolyp túsirýge qýana kelisim berýi — bir jaǵynan úlken júrekti azamattyń qanshalyqty qarapaıym adam bolǵanyn kórsetse kerek.
Túrkıanyń: Ystanbul, Ankara, Edirne, Bursa, Konıa, Sógiti, Ialova, İzmir, t.b. kóptegen úlkendi-kishili qalalary men koılerinde (aýyldarynda) bolyp, Túrkıanyń batysynan shyǵysyna, soltústiginen ońtústigine deıingi aralyqtardy jeńil avtokólikpen asyqpaı erkin aralap, kóp nárseni kózben kórip, qolmen ustaǵandaı bolǵan edik...
Osy sapar jolbasshymyz bolǵan "Túrkıa Dıanet" vakpiniń jaýapty qyzmetkerleri: Mehmet Shúkir jáne Álı(ákesiniń aty esimde joq) degen tamasha eki jigittiń qalytqysyz qyzmet kórsetýiniń arqasynda Túrkıanyń Osman ımperıasy tarıhyna baılanysty nebir ǵajaıyp oryndarda bolǵanymyzda — profesor Marat Barmanqulov dem alý degendi múldem esinen shyǵaryp, kúni-túni kamerasyn arqalap, qala kezip, mura-jaılardy aralap, meshitterdiń bıik munaralaryna shyǵyp, molalar basyndaǵy mármár tastardaǵy jazýlardy zerttep,eki beti alaburtyp, shyraıy kirip, bir tynym tappaǵany búgingideı kóz aldymda…
Osman ımperıasynyń negizin qalaýshy Osman Ǵazynyń súıegi jatqan, ımperıanyń alǵashqy astanasy Bursa qalasyndaǵy jerlesimiz Aqsaq Temir ózi topyraq pen boıaýdy qazirgi qazaq jerinen — Túrkistannan arnaıy aldyryp, tez arada saldyrǵan Jasyl meshittegi Marat Barmanqulovtyń osyndaǵy jergilikti aǵaıyndar aldyndaǵy óz ultyna degen sheksiz maqtanyshynyń ózi nege turady.
Sonymen: Sógitidegi (biz "sámbi tal" deıtin sulý aǵashty mundaǵylar osylaı ataıdy) Osman Ǵazynyń ákesi Ertuǵyryl bektiń zıraty jatqan jerdegi, Konıa qalasynyń shetindegi ataqty Seljúk ýnıversıteti saıabaǵyndaǵy — barsha túrik halyqtarynyń ortaq uly tulǵalaryna ornatylǵan mármár eskertkishterdi kórip turyp, Marat Bamanqulov:
— Shirkin-aı, osyndaı eskertkishter bizdiń Almatydaǵy Ál-Farabı atyndaǵy memlekettik ulttyq ýnıversıtetimizdiń aýlasynda tursa, qandaı ǵajap bolar edi! Jas urpaq tárbıesi degen osy emes pe?!. — degen qulaqqa jaǵymdy qońyr daýysy sol kúıinde esimde qalyp qoıypty.
Túrkıanyń astanasy Ankara qalasynyń ortalyǵyndaǵy "Ankara" qonaq úıiniń (týra Almatydaǵydaı) bir zalynda ár aptanyń seısenbi kúnderi keshki segizden bastap, osy qalada turatyn oqymysty zıaly ataýly jınalyp, tań atqansha alýan salada pikir alsyp, emin-erkin,ashaq-jarqyn jaǵdaıda bir sher tarqytasyn qasıetti oryn bar eken. Osynda bolǵanymyzda da qurmetti profesor Marat Barmanqulovtyń Túrkıaǵa tanmal ári syıly oqymysty-ǵalymdar aldynda óziniń biliktiliginiń arqasynda zor qurmetke ıe bolǵanyn — biz óz kózimizben kórgenbiz.
Azamatymyzdyń sol jerdiń zıalylary aldyndaǵy sózge sheshendigi, tereń bilimdiligi, qarapaıymdylyǵy — shynynda da maqtanýǵa turatyndaı edi. Aýdarmashymyz Gúlshat Qýanyshbaı qaryndastyń qansha sharshasa da, Mákeńe qaltqysyz qyzmet etkeniniń ózi nege turady...
Ankaradaǵy TRT teledıdaryndaǵy jarty saǵattyq tikeleı telesuhbatta da profesor Marat Barmanqulov óz salasynyń bilgiri retinde aıshyqtala kóringeni búgingideı kóz aldymda.
Túrkıa Respýblıkasynyń astanasy Ankara qalasynyń Keshýrın aýdanynda uly túrikshil shaıyr Maǵjanǵa ornatylǵan eskertkish pen onyń esimindegi gúl-báısheshekke oranǵan gúlzar baqtaǵy Marat aǵanyń tebirenisinde shek bolmaǵan edi. Maǵjanǵa Almatyda áli kúnge deıin, baqty qoıyp, kishkentaı músinniń de joq ekenin aıtyp, qatty qamyqqan edi asyl azamat!..
Sol kezdegi Qazaqstannyń Túrkıadaǵy elshisi, beldi de bedeldi azamat — Baltash Tursynbaev pen onyń keńesshisi, úlken ǵalym Borıs Japarovtyń qabyldaýynda bolǵanymyz óz aldyna bir áńgime.
Qazaqstannyń Túrkistan qalasyndaǵy Qoja Ahmet Iasaýı atyndaǵy qazaq-túrik ýnıversıtetiniń teń tóraǵasy, túrik halyqtarynyń: qazaq, ózbek, tatar, gagaýz, saqa, shývash, túrkimen, qyrǵyz, t.b. tilderinde óziniń ana tilindeı erkin sóıleıtin, úlken júrekti azamat Namyq Kemal Zeıbek,óz ultyn janyndaı súıetin ashyq-jarqyn, aq kóńil azamat, Túrkıadaǵy eń bedeldi ári qarjyly uıym — "Yhlas" holdıniginiń prezıdenti Nevzat Ialshyntash, Túrkıanyń Memleket mınıstrimen, mádenıet mınıstri Estemıhan, Ankaranyń Keshýrın aýdanynyń Alyparslan Túrkesh jetekshilik etetin MHP partıasynan saılanǵan, osy aýdannyń ákimimen, búginderi Germanıanyń Kólin qalasynda turatyn, jasy seksennen asqan, profesor Baımyrza Haıtpen jáne t.b. bolǵan kezdesýlerde prof. Marat Barmanqulov ózin naǵyz ǵalym,zıaly ıntellekt retinde ózgelerden shoqtyǵy bıik turdy.
Marat Barmanqulov sol jolǵy Túrkıa saparynda ózi baıqaǵan túrik halyqtaryna ortaq tarıhı eskertkishter, ǵylymı eńbekter haqynda keleli oılar qorytyp, ózi kóz jumar aldynda ǵana jaryq kórgen súbeli eńbegi "Hrýstalnye mechty Túrkov" atty jýan kitbynda bul sapar haqynda da jan-jaqtyly oılar aıtqany oqyrman esinde bolar?..
Asyly, profesor Marat Barmanqulov Túrkıa saparynan keıin túrik halyqtarynyń ortaq tarıhy máselelerine tolyǵymen oıysqan edi. Qatal taǵdyr uly júrekti oılaǵan maqsatyna jetkizbegeni qandaı ókinishti edi deseńizshi!..
M.Barmanqulovtyń buǵan deıin jazǵan: "Aqqý-qazdardyń urpaǵy", "Han Ivan","Túrik álemi", "Altyn ana" sıaqty kitaptary túrik dúnıesi tarıhynan óziniń laıyqty ornyn alatyn súbeli de súıekti eńbekter. Marat aǵamyzdyń bul dúnıeleri orys tilinde jazylǵandyqtan, qazaq oqyrmandarynyń barlyǵy birdeı — onyń túrik halyqtary tarıhy salasyndaǵy jáne onyń ózi erekshe maqtanysh sezimmen aıtatyn — qazaq tarıhy salasyndaǵy tolyp jatqan eńbekteri men izdenisteri jaıly jaqsy bile bermeıtini de ras.
Belgili qazaq ǵalymy, qazaq fantasıkasynyń irgesin qalaýshylardyń biri, ýnıversıtettegi oqytýshy-ustaz Abdýl-Hamıt Marhabaevtyń sońǵy ýaqyttary marqum Marat Barmanqulov eńbekterin qazaq tilinde sóılete bastaýy — bolashaqtaǵy uly kóshtiń basynda turǵany daýsyz.
Marat Barmanqulovtyń biz tilge tıek etken, sońǵy salmaqty kitabyn A.Marhabaev "Túrik sarbazy jaıly shyndyq" degen tamasha qazaqsha atpen "Qazaq Ýnıversıteti" gazetinde jarıalaı bastaýy — osy oıymyzdyń jarqyn dáleli bolsa kerek. Aýdarma úzindilerinen baıqaǵanymyz — aýdarmashynyń Barmanqulov stılin saqtaı otyryp, qazaqtyń sheber tilimen shırshyq attyra baıandaýynda jatqanyn alǵys sezimmen aıta ketken abzal.
Mákeńniń jaqsy kóretin inisi ári dosy, áriptesi, Telejýrnalıstıka kafedrasynyń oqytýshysy, telejýrnalıst Ámir Moldabek ekeýimizdiń talaı ret efırden ótken "Dara tulǵalar" atty aıdardyń alǵashqy telehabaryn — Marat Barmanqulovtyń 60 jyldyǵyna oraı túsirgenimiz keshe ǵana sıaqty edi. Zymyrap ótip bara jatqan ýaqyt-aı deseńizshi…
Mine, osy telehabarda meniń qoıǵan bir suraǵyma asyl azamattyń :
— Meniń ómirde eshqandaı jaýym joq. Ózim eshkimniń ala jibin attaǵan jan emespin. Al, maǵan jaý bolǵysy keletinder tabylyp jatsa, olardyń óz erki, jaýyǵa bersin. Men olarǵa mán bermeımin. Túptiń túbi ózderi sharshap qoıady…—degen jaýabynan kókiregi oıaý, kózi ashyq adam kóp nárseni ańǵarar edi...
Mine, osylaı oılap, osylaı ómir súrgen, jany taza, o bastan tekti urpaq ókili bolǵan Marat Barmanqulovqa tiri kezinde tisin basyp, tyrnaq astynan kir izdegen, týrasyn aıtqanda – bále qýǵan jandardyń da bolǵanyna budan keıin bir túrli sengiń kelmeıdi eken…
Biraq, senýge týra keledi. Bul — ómirdiń qatal zańy!
… Oǵan orta mektepti úzdik bitirip tursa da — altyn medaldiń berilmeı qoıǵany, kandıdattyq, doktorlyq ǵylymı dısertasıalaryn qorǵatpaý úshin bireýlerdiń aıaǵynan shalǵandary, 1986 jylǵy Almatydaǵy áıgili Jeltoqsanda "senimsizder" qatarynan tabylǵany, qazaqtardy qaralap nebir sumdyq maqalalar jazatyn orys tildilerge onsha tıise bermeı, jurt qazaqsha oılap, oryssha jazatyn profesor Marat Barmanqulovqa "orys tildisiń" dep, jatyp kep tıisetinderi — qansha temirden jaratyldy dese de, M.Barmanqulov júregine óziniń aýyr salmaǵyn, jaryqshaq-syzatyn túsirmeı qoıǵan joq edi…
— Áıtpese, temirdeı tegeýrindi, tula boıy toly býyrqanǵan kúsh, únemi eki betiniń qany tamyp, asyǵyp júretin, ómirge qushtar, jan balasyn alalap bólmeıtin, jaratylysynan asqan qarapaıym, úlken júrekti osy bir azamattyń aıaq-astynan kóz jumatyndaı reti joq edi…—deıdi menimen bolǵan bir áńgimesinde Mákeńmen ýnıversıtette qatarlas qyzmet istegen, ony óte jaqsy syılaıtyn, Túrkıanyń Halyqaralyq Huseıin Nıhal Atsyz atyndaǵy syılyǵynyń laýreaty, belgili túriktanýshy, oqytýshy-ǵalym Fadlı Álı.
— Mákeńniń… Marat Barmanqulovtyń asyl beınesin máńgi jadymyzda saqtaý úshin, biz kezinde ózi basqarǵan Telejýrnalıstıka kafedrasynyń telestýdıasyna onyń esimin berdik. Profesor Marat Barmanqulov — qandaı qurmetke de laıyqty azamat edi ǵoı! Amal ne, ortamyzdan erte ketti asyl azamat!.. — deıdi M.Barmanqulovtyń bir kezdegi shákirti, qazirgi izin qýýshy, Aqymet Baıtursynuly atyndaǵy "Alash" syılyǵynyń laýreaty, Jýrnalısıka fakúltetiniń dekany, ǵylym doktory, profesor Namazaly Omashuly.
Iá, asyl azamat, bilikti ǵalym, ǵulama ustaz, tamasha dos, syıly aǵaıyn, jaqsy áke, súıikti jar, kezinde Alash arystarynyń biri bolǵan Halyq Tankındeı tekti áke urpaǵy — túptiń-túbi bárimiz baratyn jaqqa ketken profesor Marat Káribaıuly Barmanqulov (Tankın) óz zamanynyń, anyǵyn aıtqanda, qazaq degen óz ultynyń tóltýma uly bolǵany daýsyz edi. Qaıteıik…
Jumash KENEBAI
