2011 jyldyń jazynda dúrkirep ótken Qarasaz ben Shalkódedegi 80 jyldyq mereıtoıdan Muqaǵalı aqynnyń ózi aıtqandaı, «keler ǵasyrǵa ótip ketken aqynnyń» jyr álemimen júzdesip qaıtqan edik. Qylyshynan qan tamǵan keńestik kezeńniń ózinde de «din apıyn» degen sol dáýirdegi saıasattyń salqyndyǵyna qaramastan:

«Qaımaǵy buzylmaǵan, qaıran dinim,

Qaımaǵyń byt-shyt boldy qaıdan búgin?!

Qubylaǵa bet alyp, qol qýsyryp,

Sájdege jyǵylatyn qaıda kúniń?

Qany aqqan qaıran meniń, musylmanym,

     Qurban bolsyn Qudaıyń úshin janyń!!!» - degen aqıyq aqynnyń batyl aıtqan sózderin de osy saparymyzda talaı adamnyń aýzynan estidik.

Mereıtoıdan alǵan áserdi aıtyp jetkizý múmkin emes, árıne. Ásirese, qaıtar shaqtaǵy aǵylǵan uzyn-sonar kólik tizbeginiń aldy Almatyǵa jetkende sońy Qarasazdan endi shyǵyp kele jatqany halyqtyń ózi uıtqy bolǵan osy toı barysynan habardar etse kerek.  Endi, arada birer jyl ótip ketken mereıtoıǵa qaıta oralýymnyń sebebine toqtalaıyn. Toıǵa kelgen nópirdiń arasynda úlkenmen de, kishimen de sóılesip júrgende  «tirisinde Muqaǵalı aqyn nege baǵalanbady?» degen saýal qaı jerge barsaq ta aldymyzdan kóldeneńdep shyǵa berdi.

-         Asyl dinimiz týraly, onyń mináıim kúıine arasha túsip, sol kezde  jyr

jazsa basqa aqyndarymyz ben jazýshylarymyz qaıda qaldy? Sóıtken aqyndy da bireýler «únemi iship júretin edi» dep jazǵyrdy. Ol zamanda ishpegen adam boldy ma? «Din – ǵylymnyń anasy» degendi aıtqan Muqaǵalıdy men eshbir jamandyqqa qıa almaımyn,- degen Saty aýylynan kelgen jas muǵalimniń júrekjardy sózi meniń qulaǵymda áli kúnge deıin jańǵyryp qalyp qoıdy. Shyndyǵyna kelsek, Muqaǵalı aqynnyń ózi de aýzynan tastamaı ótken Pýshkınniń, Esenın men Bloktyń, orystyń basqa da talaı-talaı belgili aqyndarynyń sońynan osyndaı qaýesettiń órtten beter lap etip órgeni ras qoı. Sirá, uly bolý degen de – uly aǵysqa qarsy júzip, oǵan tótep berý degen shyǵar?..

 Aýyldan mereıtoıǵa ádeıilep kelgen jastarǵa Muqaǵalı týraly estelik aıtýǵa aldynda júreksinsek te, basymyzdan ótken, kózimizben kórgen myna bir oqıǵany áńgimelep bergen edik.

1971 jyly S.M. Kırov atyndaǵy Qazaq Memlekettik Ýnıversıtetiniń jýrnalısıka fakúltetinde oqyp júrgen kezimiz. Almatyda ashyqqanda baryp qaryn toıdyratyn týǵan-týys bylaı tursyn, aǵaıyn-tanys degen atymen joq. Bárimiz túgel derlik aýyldan kelgen, kýrstasymyz, búginde belgili jazýshy, halyqaralyq «Alash» syılyǵynyń ıegeri Qýanysh Jıenbaev aıtqandaı, «qıtaban sharýanyń balalarymyz». Basymyzǵa qıyndyq túskende tanıtyn bir-aq adamymyz bar. Ol – kýratorymyz Abdýlhamıt Marhabaev aǵaıymyz. Bizdiń toptyń jigitteri bilim nárinen sýsyndap, sabaq oqýdy ǵana emes, qyzǵa qyryńdap, qurmetteýdi de sol kisiden úırendik desek ótirik bolmas. Sol Hamań aǵaıymyz bir kúni sabaq ústinde:

       - Muqaǵalı aǵalaryńdy kórgileriń kelse,  Jazýshylar Odaǵynyń qarsysyndaǵy saıabaqqa baryńdar. Kún kósemniń eskertkishiniń túbinde kúnde jyr oqyp otyrady, - dedi bárimizge estirte.

 Osynyń aldynda ǵana M. Maqataevtyń «Armysyzdar, dostar» atty shaǵyn jyr kitabyn taýyp alǵanbyz. Qoldan-qolǵa tıgizbesten oqyp shyqtyq. Ol kezde sabaqtan shyǵysymen Qazaq radıosyna baryp, jýrnalıs aǵalaryma kómektesemin, ári ózimniń de tájirıbemdi ushtaımyn. Kezinde stýdent jastardyń súıip tyńdaıtyn «Gúldáýren» radıojýrnalynyń redaktory ári júrgizýshisimin. Radıonyń qaı habaryn tyńdasań da «Sálemetsizder me, qurmetti radıotyńdaýshylar» dep bastalýshy edi ol kezde. Tipti, jas balalarǵa da «Sálemetsiz be, jas dos!» dep til qatatyn. Muqaǵalı aqynnyń kitabyn qolyma alyp otyryp bir oı keldi. Kóp uzamaı habarymdy «Armysyzdar, radıotyńdaýshy dostar!» dep bastadym. Kúdigim rasqa aınalyp, kelesi «letýchkada-aq» synǵa ushyradym.

- Efırdiń  óz zańdylyǵy bar. Tyńdarmanǵa «Sálemetsizder me» dep ún qatý mádenıettilikti bildiredi.  Osy qalyptasqan zańdylyqty syılaý kerek, – dedi, bir jýrnalıs aǵam. Sol joly meni Muqaǵalıdiń «Armysyzdar, dostar» degen kitaby qutqardy. Ol da bir zaman eken ǵoı. Teleradıo efırinen «Assalaýmaǵaleıkým» dep ún qatýǵa da jasqanatyn kez boldy ǵoı, nesin jasyramyz.

Sonymen, 1975 jyl. Ataqty aqyn Muqaǵalı Maqataevty kórý úshin KazGÝ-diń jýrnalısıka fakúltetiniń bir top túlekteri Saǵıdolla Kóshimbaev, Ermek Ázimbaev, Qýanysh Jıenbaev, Áýez Beısebaev, Álimjan Satybaldıev, Farhat Álıev jáne osy joldardyń avtory bar ustazymyz Á. Marhabaev aıtqan ortalyq saıabaqqa keldik. Mezgil kúz aıy bolsa da, kún jyly, aınala tamyljyp tur.  Qyzǵylt reńkke   engen emen men jańǵaq japyraqtary  jap-jasyl  shyrshalarmen aralasyp, kóz aldyńyzǵa ǵajaıyp tabıǵat kartınasyn ákeledi.

- Áne, qarańdar, Muqaǵalı Esenınniń óleńderin jatqa aıtyp jatyr, - dedi birge kele jatqan Ermek Ázimbaev degen dosymyz óziniń bul aqynnyń shyǵarmalarymen birshama habardar ekendigin tanytyp. Anadaıdan aqynnyń sańqyldap estilgen daýsy, shynymdy aıtsam, basynda álde bir radıodan nemese magnıtafon úntaspasynan oryndalyp jatqandaı áser qaldyrdy. Saıabaqtaǵy jaıma oryndyqqa shalqaıa otyrǵan aqyndy on-on bes adam qorshap alypty. Barlyǵy derlik nemerelerin osynda qydyrtýǵa alyp kelgen almatylyqtar(deni orys aǵaıyndar) dese de bolǵandaı. Aqyn óziniń shyǵarmalaryn, arasynda orystyń uly aqyndarynyń óleńderin óz tilinde oqydy. Ár óleń oqylǵan saıyn, jurt oǵan qurmet kórsetip, qyzý qol shapalaqtap qoıady.

Tanaýlarymyz deldıip, birdeńeden qur qalǵandaı entelep jetken bizderdi kórip, aqyn arqalanyp kaldy. Stýdentter ekenimizdi bilgesin qýanyshyn sezdirip, óziniń sońǵy kúnderdegi shyǵarmashylyǵy týraly oıyn ortaǵa saldy.

- Aǵalaryńdy kópten beri joǵaltyp,  saǵynyp qalǵan shyǵarsyńdar. Bir aı boıy dalaǵa shyqpastan, úıde jatyp «Mosart. Jan azasy» degen poemamdy, basqa da biraz óleńderimdi  jazyp bitirdim. Búgin ǵana jaryq dúnıege shyqtym. Endi osy tolǵaýymdy senderge oqyp bergim kelip otyr, - dedi ol. Aqyn áli sıasy keýip úlgermegen shyǵarmasyn túgelge derlik jattap alǵandaı kórindi bizge.

Bul - 1976 jyly dúnıeden ótken aqynnyń ózi kúndeliginde aıtyp ketkenindeı, «1974 jyldyń 8 qarashasynan 1975 jyldyń 24 qańtary arasynda 4000-nan astam óleń joldaryn týdyryp»  úlgergen kezi. Al ózi dúnıeden óter aldynda «Rekvıem» atty tolǵaý-óleńin jazdy. Tolǵaýdyń pálsapalyq mazmuny, psıhologıalyq tini ózgeshe edi. Aqyn Mosart taǵdyryn tilge tıek ete otyryp, ómir týraly óz janynyń optımısik rýhyn, árbir adamnyń jan dúnıesindegi arman ánin jetkizipti. Shamasy osy shyǵarmanyń eń alǵashqy tyńdarmany biz bolǵan shyǵarmyz dep topshyladyq. Poema oqylyp bitken soń sol jerde júrgen fotografty shaqyryp aldy. Aqshasyn ózi tólep, «osy kúnnen estelik bolsyn» dep, bizderdi qushaǵyna qysyp birneshe ret sýretke túsirdi. Ol sýretter búginde bizdiń eń qymbat qazynamyzǵa aınaldy. Úımizdiń tórinde tur.

- Búgin radıodan birtalaı qalamaqy alyp edim. Ashqursaq júrsińder ǵoı, senderdi anaý «shahtaǵa» aparyp, laǵman  jegizip, qaryndaryńdy bir toıdyryp jibergim kep tur. Júrińder qane, qyrandarym, - dedi aqyn ketýge qımaı qıpaqtap turǵan bizderge qarap. «Esik» qonaqúıiniń tómengi qabatyndaǵy osylaı atalatyn asqanaǵa ol kezde kimder bas suqpaıdy dersiń. Biz kelgende tórde qazaqtyń belgili kompozıtorlary Beken Jamaqaev, Abylaqat Espaev jáne Áset Beıseýov úsheýi otyr eken. Dýyldasqan túrlerine qaraǵanda jaǵdaılary da birshama jaman emes sekildi. Muqań kasadan bárimizge bir-bir duńǵan laǵmany men staqan toly qaımaqty soqtyryp ákeldi de, shekti qolymyzǵa ustatty. Tórdegi aǵalarymyz da «qaı jaǵymyzdan kim kelip jarylqaıdy» dep otyrǵanǵa uqsaıdy. Muqaǵalıdy kórip,  qaýqyldasyp qaldy.

Tańerteńnen sabaqta bop, nár tartpaǵan bizder aqyn ápergen laǵmandy aýzymyzǵa apara bergende tosyn bir qyzyq jaǵdaıǵa tap boldyq. Qolynda portveın sharabynyń úlken shólmegin qysa ustaǵan aqyn Muqaǵalı janymyzǵa keldi.

- Laǵmandaryńdy jemeı turyp, meni jaqsylap tyńdap alyńdar, - dedi ol bizge jaǵalaı kóz tastap. – Qazaqta:  «Ataý kere» degen jaman sóz bar.  Maǵynasyn túsinesińder ǵoı?!.

- Bilemiz!.. - dedik, aqyn aǵanyń shalt minezinen seskenip qalǵan bizder jarysa sóılep.

- Bilseńder, bul sharapty senderge alǵan joqpyn. Ózderiń de sezip otyrǵan shyǵarsyńdar. Dámetpeı-aq qoıyńdar... káne, qoldaryńdaǵy qasyqtaryńdy tosyńdar... – dedi de,  osy sát shólmekten   tamyzyp, bárimizge bir-bir qasyqtan quıyp shyqty.

- Endi, laǵmandaryńa aralastyryńdar. Odan ýlanyp, ólip  qalmassyńdar...

Bárimiz ún-túnsiz aıtqanyn oryndadyq. Aqyn keýdesin kerip, birýaq tereń kúrsindi de, bizge qarady.

- Senderge aıtar jalǵyz ǵana tilegim bar. Osy  jyndy sýǵa sender, úıir bolmaı-aq qoısańdar eken. Bul «ataý kere»... o dúnıege, myna, bizben birge ketsin!..  Jyldar ótedi, zaman ózgeredi. Sol kezde sender erjetip, Muqaǵalı aǵamyz osylaı ótinip edi dep, aıtqanymdy... osy qylyǵymdy esterińe alyp júrersińder, aınalaıyndar!..

Aqyn osyny aıtyp, bir sátke tamaǵyna birdeńe turyp qalǵandaı bógelip, únsiz qaldy. Nege ekeni, budan ári sóılegendi artyq kórdi de, kilt burylyp, adymdaı basyp, tórdegi otyrǵan aǵalar jaqqa qaraı bettedi.

Arada talaı jyldar ótkende órtke qarsy qanatymen sý sepken qarlyǵashtaı bolǵan aqynnyń osy áreketin eske túsirgenimiz, qolǵa qalam alǵanymyz keıingi urpaq úshin bálkim durys ta shyǵar dep oıladyq. Sol kúnderi Muqaǵalı aqynnyń basynan nebir qıyn-qystaý kúnderdiń  ótip jatqanyn túsinbeppiz. Bul - onyń den saýlyǵynyń da syr berip júrgen kezi eken ǵoı. Sondyqtan da, osy oqıǵany eske alý - aqyn árýaǵy aldyndaǵy paryzymyz dep túsindik.

Uly synshy Belınskıı Pýshkın týraly: «Balaýsa jigit shaǵynan-aq álemniń tilsiz sózderin, qupıa syrlaryn uǵymdy tilge aýdara bastady» dep baǵalaǵan eken ǵoı.  Desek te, uly synshy Belınskıı aıtqan osy ǵajaıyp teńeýdiń Muqaǵalıǵa da jarasyp, saı keletinin onyń qalyń oqyrmany jaqsy biledi. Oǵan mysal, sonaý qylyshynan qan tamyp turǵan dáýirdiń ózinde aqıyq aqynnyń qalamynan bir Allany sheksiz súıý men odan ǵana medet tileýge shaqyrǵan jyrlarynyń týyndaýy teginnen tegin qubylys emes edi.

«Alla – aqıqat. Allaǵa senip ótem,

Adaldyq pen aqıqat serik eken.

Adaspaımyn allama senip ótem,

Aramdyqqa baspaımyn – joly bóten!» - deýi.

Nemese:

«Jaratýshy – jalǵyz ıem, qýat ber,

Azabymdy, tozaǵymdy jeńeıin,

Jaratýshy – jalǵyz ıem, shýaq ber,

Ózime de, ózgege de tógeıin» - deýi, bul ómirdiń máńgiligin tereń sezingen adamnyń, jumyr bas pendeniń uly jaratylystyń bir bólshegi ekenin bar bolmysymen uǵynǵan jannyń sózi edi.

Tirisinde Muqaǵalıdyń atyna aıtylǵan, qarsha boraǵan ósekter aqyn ómirden ótkennen soń da tolas tappaǵanyn bilemiz.

         «... Ózimniń esebimde,

         Jasym meniń qyryq bestiń beseýinde.

         Sarqylyp ósegiń de, esebiń de,

Uıyqtap ketsem jarar edi tósegimde...- dep jazyp, sol 45-inde

ómirden ozǵan, sońǵy qoltańbalarynda ózi qaıtys bolar kúndi kórsetken, «Men óleńdi qınalyp jazbaımyn. Qulaǵyma bir sybys keledi. Sony qaǵazǵa túsiremin», degen sózderin artynda qaldyrǵan aqynnyń ımanyn taza ustaǵan dara talant ekenin keler urpaqqa  jetkizý – búginde tiri júrgen bizderdiń basty paryzymyz.

  Qudıarbek  AǴYBAEV,

  QR Mádenıet qaıratkeri