Ońtústikte ádette saıaly aǵashtardan negizinen tal egiledi: aq tal, jylaýyq tal, eshki tal, jońǵarlyq tal, laplan taly (aqshilik), naızajapyraqty tal, boz tal, sabaý tal, sary tal, qarakók tal, kógiljim tal... Az-azdap terek (bálzamı terek, aqterek, myrzaterek, kúmisterek, qaraterek, lavr japyraqty terek, torańqy terek) otyrǵyzylady,-dep habarlaıdy QAMSHY.KZ
Al, hosh ısi burqyrap turatyn qaraǵaıdy, boz arshany, at talshyndy, 30-40 metrge deıin bıiktep ósetin, mol kóleńkeli, saıaly alyp emendi tipti de kóre bermeımiz. Bular kórikti, saıaly ǵana emes, aýany tútin, gazdan tazartatyn, shań-topyraqty basatyn, jaqsy qurylys materıaly da bola alatyn qundy aǵashtar. Aýyldyq jerlerde olardyń qalemshe-kóshetteri tabyla bermeıdi, sondyqtan qolǵa túsetini –tal, terek, jıde ǵana. Degenmen, jolyn taýyp, retin keltirip, butaqtarynda on-ondaǵan tıin sekirtip, jupar ısin ańqytyp qaraǵaı da, aspanmen tirestire kókke órletip emen de ósirilse, eldi mekenderdiń kórki de, aýasynyń tazalyǵy da arta túser edi-aý...
Emen demekshi, ol Shymkent qalasynyń saıabaqtary men kóshe boılarynda da kózge tym sırek túsedi. Emen – aǵashtardyń atasy. Bórikbasy on eki qanat úı aýmaǵyndaı, ystyq-sýyqqa tózimdi, jersingen. Ótken ǵasyrdyń jetpisinshi jyldaryna deıin Shymkent qalasynyń qazirgi Keńbaba, ortalyq saıabaqtary men Táýke han, Qazybek bı, Abaı, Dıvaev, Táshenov, Maılyqoja, Túrkistan, Iláev, t.b. dańǵyldary men kósheleriniń boılarynda biryńǵaı emen ǵana ósip, aspandap, jaıqala tutasyp turar edi. Keıinderi baltalanyp ketti. Olar bir ǵasyrdan astam ýaqyt boıy ósip turdy. Jalpy, emen, ásirese, onyń shyryshty túri qolaıly kútim kórsetilse, 1500 jylǵa deıin jasaı beredi. Lıtvada «Qart» dep at qoıylǵan 2000 jastaǵy emen eskiden kele jatqan kári aǵash ekeni baıqalmaı, jaıqalyp ósip tur. Polshada «Leh», «Cheh» jáne «Rýs» dep atalatyn 900 jyldyq úsh emen bar. Shymkenttiń búgingi las aýasy, mı qaınatqan ystyq aptaby, sý-ylǵal tapshylyǵy sıaqty qolaısyz jaǵdaıynyń ózinde bul aǵash túri 4-5 ǵasyr boıy ómir súre alady. Al, qazir biz egip júrgen aǵashtarymyzdyń birqatar túri, tipti, asa qolaıly jaǵdaıdyń ózinde, budan edáýir az jasaıdy. Mine, ǵalymdardyń bul jónindegi esebine qarańyz:
–sur qandyaǵash (Olha seraıa) – 50-70 (eń uzaq degende – 150) jyl ómir súredi, kókterek (osına) - 80 -100 (eń uzaq degende –150) jyl, sheten (rábına) – 80 -100 (300) jyl, bozarsha (týıa, batys týıasy) –100 -115, qara samyrsyn (maıqaraǵaı-pıhta) – 150 -200, shaǵan (ıasen) –150-200 (350), jabaıy alma – 200, kádimgi almurt – 200 (300) jyl ómir súredi. Al, ras, jyltyr shegirshin (vázgladkıı) – 150 (300-400) shamshat (býk) – 400-500, kádimgi qaraǵaı –300-400 (600), jóke (lıpa) men shyrsha (el) –350 - 450 (500), arsha (mojjevelnık) – 600 jylǵa deıin jasaıdy deıdi.
Iá, atalǵan aǵashtardyń kóbi emenmen salystyrýǵa kelmeıdi. Sondyqtan kógaldandyrý máselesinde oǵan múmkindiginshe nazar aýdarylǵany jón bolar edi. «Emen tym kóp butaqty, bórikbasy da tym zor, kósheni búrkep alady, sóıtip, elektr, telefon, radıo jelilerin tartýǵa, qurylys-jóndeý jumystaryn júrgizýde qolaısyzdyq týǵyzady» degen oımen de ony kóp ege bermeıdi. Kóp butaqty bolsa – shyrpyńyz, zor bórikbasty bolsa – otańyz. Emendi ásirese, saıabaqtarǵa, ashyq alańdarǵa, mol egý kerek-aq. Jalpy, durys otyrǵyzylsa, durys kútim jasalsa, onda Shymkent topyraǵynda, onyń ǵana emes, oblystyń barlyq jerinde derlik aǵashtardyń kóptegen túriniń jaıqalyp óseri anyq. Qolǵa túskenin qadaı salmaı, tańdaý, irikteý kerek. Aıtaıyq, kóshe, alań, saıabaqtarǵa qaraǵaıdy da kóp ekken jón. Kádimgi qaraǵaı, sibirlik jáne eýropalyq qaraǵaı, maı qaraǵaı, bal qaraǵaı... Qalamyzǵa kórik, jupar aýa berer edi deseńizshi! Ásirese, Qyrym qaraǵaıyna basa nazar aýdarǵan durys-aq. «Qaraǵaı bizde óspeıdi. Ystyq aýamyzǵa shydas bere almaıdy» dep oılaıtyndar da bar. Qyrym qaraǵaıy munyń bekershilik ekenine dálel. Ol bizde jersinip, óte jaqsy ósýde. Áttegen-aıy, óte az ósirilýde. Qazir Shymkent aýmaǵynda otyrǵyzylǵan qaraǵaılar sany, sirá, 400-500 túpten asa qoımaıdy-aý...
Sondaı-aq, talshyn da (shamshat – býktyń bir túri, kashtan) jaqsy aǵash. Onyń at talshyn jáne jelinetin talshyn delinetin túrleri bar. At talshyn bizdiń aýa raıymyzǵa tózimdi. Qytaıy shaǵan – aılant ta nazar aýdarýǵa turady: jyldam ósedi, ystyqqa shydas, gúlzarlarǵa sán beredi. Joǵaryda uzaq jasaıtyn aǵashtardyń biri arsha delindi ǵoı. Onyń túri kóp: qara arsha (dári arsha), saýyr arsha (qyzyl arsha), tapal arsha, balǵyn arsha (órik arsha), túrkistandyq arsha, t.b. Osylardyń kádimgi arshasyna qolaıly jaǵdaı týǵyzylsa, ǵalymdardyń aıtý-jazýlaryna qaraǵanda, 600 jyldan 800-1000 jylǵa deıin ósip turady eken. Tikendi jáne eýropalyq arshany da egýge bolady.
Shymkent qalasy men oblys eldi mekenderinde úıeńki aǵashy da (aq úıeńki, súıirjapyraqty úıeńki, tatarlyq úıeńki – qarashaǵan, t.b.) kezdesip qalady. Ony birazymyz ósimtal, ystyq pen sýyq, shólge shydamdy sanaımyz, endi birazymyz unata qoımaımyz: qasyndaǵy aǵashtardy ósirmeıdi, soldyryp, jaıpap tastaıdy deımiz. Men agronommyn, biraq orman sharýashylyǵy mamany emespin. Úıeńki týraly kóp bile bermeımin. Biletinim: ol Soltústik Amerıkada ný orman bolyp ósedi. Qantty úıeńki Kanadanyń ulttyq aǵashy sanalady, onyń japyraǵy osy memlekettiń eltańbasy men týynda órnektelgen. Kanadanyń shaıbaly hokeı quramasy «Úıeńki japyraǵy» atalady. Úıeńkiden óte qunarly, tátti qant alynady. Qabyǵyn shekip jiberse, shyryny tamshylaıdy. Aǵash boıynda ol, ásirese, aqpan-naýryz aılarynda mol bolady deıdi. Bul kezde bir túp úıeńkiden 2-4 kılogramm qant daıyndalatyn nárli sý alynady eken. Qant úıeńkisinen Kanada men AQSH-ta jyl saıyn 4 myń tonnanyń arǵy-bergi jaǵynda qant daıyndalady. Bizdiń kásipkerlerimiz, mamandarymyz bul másele boıynsha bir mezgil oılanyp qoısa, artyq bolmas edi-aý.
Sádil KÁDEEV, Shymkent qalasynyń turǵyny.http://okg.kz/
