Bizdiń anyqtama:

 Qýandyq Shamahaıuly - QR mádenıet qaıratkeri, fılologıa ǵylymynyń kandıdaty, ádebıettaný salasynyń dosenti,  Madrıdtegi halyqaralyq jýrnalıser uıymynyń múshesi, halyqaralyq jýrnalıs. 

Qýandyq aǵa,  Qamshy.kz saıtynda jarıalanǵan materıalda nege bizde halyqaralyq jýrnalıser joq degen suraqqa biraz jaýap izdegen edik.  Halyqaralyq jýrnalıs retinde sizdiń áleýmettik jeli arqyly atalǵan máselege qatysty pikir bildirip, oı aıtyp jatqanyńyz qýantady. Osy sátti paıdalanyp kásibı maman retinde ózińizdiń tájirbıeńiz ben keńesterińizdi, usynystaryńyzdy bilý úshin kókeıde júrgen suraqtardy qoıyp, pikir almassaq dep edik. 

Halyqaralyq jýrnalısıka jáne aqparattyq soǵys

Qazir  halyqaralyq jýrnalıs dep qandaı jýrnalısi aıta alamyz? Qalam ustaǵandardy bul topqa jatqyzý úshin qandaı talaptar qoıylady?

Bul suraqqa jaýap tabý óte ońaı. Ol úshin Halyqaralyq jýrnalıser odaǵynyń jalpy prınsıpterimen tanyssańyz jetkilikti. Onda bylaı delinedi: «Shyndyqty qasterleı otyryp, ony bilgisi kelgen jurtshylyqtyń aqparat alý quqyǵyn qurmetteý, qajet málimettiń bárin zańdylyqqa saı jınap, ádil synaı bilý, baspasóz erkindigin árdaıym negizge alý; túpkilikti kózi anyq derekterdi ǵana basshylyqqa alyp, shynaıy aqparat taratý; ózekti jańalyqty jasyrýǵa, derek-dáıekterdi burmalaýǵa jol bermeý» t.s.s.

Sondaı-aq, is qyzmetinde tek adal tásilderi ǵana qoldanýdy, úkimet orny men laýazymdy tulǵalardyń yqpalynan tys bolýdy talap etedi. Árıne, halyqaralyq jýrnalıs bolý úshin baspasóz bostandyǵyn qamtamasyz etýge óz úlesin qosýmen qatar álem elderindegi áriptesterimen saıası-ekonomıkalyq, áleýmettik-mádenı aqparat almasatyn, kásibı biliktiligi men jazý sheberligi arqyly tanylyp, moıyndalǵan bolýǵa tıis. Onyń syrtynda taǵy bir mańyzdy faktor bar. Eń áýeli sizdiń elińiz álemdegi negizgi eki iri uıymnyń birine múshelikke ótken bolýy kerek. Qazirgi tańda álemde halyqaralyq jýrnalıserdiń eki uıymy bar. Biri – Brúseldegi halyqaralyq jýrnalıser odaǵy, ekinshisi – Madrıdtegi halyqaralyq jýrnalıser uıymy. Álem elderiniń jýrnalıser odaqtary osy ekeýiniń birine mindetti túrde múshelikke ótken bolýy tıis. Sonda ǵana sizdi usynyp, «halyqaralyq jýrnalıs» degen kýálik pen mártebe beriledi.

Jalpy, jýrnalıserdiń ózge de halyqaralyq uıymdary barshylyq. Mysaly, AQSH-ta Bas redaktorlardyń, Dýbaıda halyqaralyq baspasóz klýbtarynyń degendeı halyqaralyq odaqtar qurylyp qyzmetterin júrgizip jatyr.

Árıne, ýnıversıtetterde ashylǵan arnaıy  klassıfaktor boıynsha  halyqaralyq jýrnalısıka mamandyǵyn oqyp shyǵýǵa bolatyn shyǵar. Biraq, dıplom alýmen halyqaralyq jýrnalıs bolyp ketýdiń ózi ekitalaı. Qazirgi tańdaǵy bizdiń joǵary bilimniń deńgeıiniń ózi qalaı edi, tipti, dıplomdarymyzdyń ózin álemniń qaı eli moıyndap jatyr?

Eń bastysy álemdik standartqa saı bilikti, talantty ári kásibı mamandyǵyna adal bolýy kerek qoı.   

Bizdiń qazaq tildi BAQ-tardyń ishinde halyqaralyq jańalyqtardy  «Azattyq» saıtynan ǵana oqyp jatamyz. Qalǵan BAQ-tyń barlyǵy aýdarma men kóshirme desem artyq aıtpaǵandyq bolar. Jalpy, Qazaqstanda halyqaralyq jýrnalısıka bar ma? Bolsa qaı deńgeıde?

Qazirgi kúngi «aqparattyq soǵys» álem­niń astań-kesteńin shyǵarýǵa qabiletti asa utqyr quralǵa aınaldy. Bul ózi búgin ǵana aıaq astynan paıda bolǵan dúnıe emes. HH ǵasyrdyń ekinshi jartysynda bastalǵan  komýnıstik tártipti ustanǵandar men lıberaldyq  kózqarasty negizge alǵan elder bolyp ekige qaq jarylǵan júıearalyq «qyrǵı-qabaq» soǵys 1991 jyly lıberaldyqtardyń jeńisimen aıaqtalǵan edi. 

 Ony salys­tyramaly túrde ǵana aıaqtaldy degenimiz bolmasa, negizi, qazir de jalǵasyp jatyr. Sosıalısik lager 60 jylǵa jýyq ómir súrgende «SSSR» taraby ózin batys álemine jaǵymdy jaǵynan tanyta almady. Sebebi, keńestik-sosıalıstik úgit-nasıhat mashınasynyń qyzmet tásili tym qarabaıyr ári anaıy edi. Olar kóbinese, óz azamattarynyń «mıyn tazalaýǵa» tyrysyp, bar ónerlerin soǵan saldy. Sonyń saldarynan bolsa kerek, fashızmdi jeńýge Keńes odaǵynyń basty ról atqarǵanyn ózderinen ózge elderdiń kóbisine aıtarlyqtaı sendire de alǵan joq.  

Aıtalyq, anglo-saksondyq álemde dúnıejúzilik ekinshi soǵystyń jeńimpazy retinde AQSH pen Uly Brıtanıa ǵana tanylady. Keńes odaǵyna búırekteri burǵan elderdiń ózi sosıalısik nasıhatqa asa qatty ılanǵandary shamaly. Mysaly, AQSH pen Eýropanyń birqatar elderinde 1940-shy jyldardyń sońynda amerıkalyq bılik óristetken komýnızmge qarsy tegeýrindi áreketterge Keńes odaǵy is júzinde qarsy qoıatyndaı eshteńesi bolmaı dármensizdik tanytty. Onyń syrtynda Keńes odaǵyn jaqtaýshy bolyp kelgen Fransıa, Italıa, Grekıa úkimeti tarapynan da qoldaý taba almaı sosıalısik lager oqshaýlandy. 

«Amerıka daýsy», «Azat Eýropa» radıostansıalarynyń aqparattaryna tosqaýyl qoıý úshin tolqyn ydyratqysh qurylǵylar ornatyp, «habar tun­shyqtyrý» áreketteri komýnıstik álemde ıadrolyq qarý tasymaldaıtyn zymyrannan da artyq ról atqarǵandyǵy týraly áńgime qazirgi kúni tarıhqa aınaldy. Ol tusta Keńes odaǵy bastaǵan komýnıstik júıe baspasózdi ıdeologıalyq úgit-nasıhattyń basty quralyna aınaldy­ryp aıryqsha damytýǵa kúsh salsa, batystyqtar radıostansıalaryn alǵa shyǵardy. Keńes odaǵy bir ǵana jýrnal­dyń aılyq taralymyn 12 mıllıon danaǵa jetkizse, Batys álemi oǵan qarsy radıostansıalar arqyly tolassyz shabýyldap jatty.

Sol tustaǵy televızıalyq «secam» júıesi komýnıstik álemge, al, «ntsecam» júıesi batystyqtarǵa tıesili boldy. Osy sebepten, Batys elderinen ákelingen teledıdardyń júıesin aýystyrmasa nemese arnaıy adaptry bolmasa ony Qazaqstanda nemese Bolgarıada kórý, tipti de, múmkin emes edi. Radıonyń qysqa tolqyndyq «FM» túri batystyq standart, orta jáne uzyn tolqyndaǵy «LM», «WM» — komýnıstik júıeniki bolyp qalyptasqan bolatyn.

Sizderdiń ata-ájelerińizge  málim «VEF» tranzıstory qysqa tolqyndy ustamaıtyn. Radıonyń tolqyndary, televızıanyń júıe­sine deıin eki tarapqa bólinýi – qyrǵı-qabaq soǵystyń eleýli bir saldary bolatyn. Bul neni kórsetedi?

Árıne, bul eki túrli álemde ańdysýmen ótken elderdiń árbiri óz azamattarynyń sanasyn kelesi jaqtyń aqparatymen «ýlandyrmaý» úshin tabıǵat jaratqan tolqynnyń ózin menshiktep alýdan týǵan tarıhı shyndyq edi. Qysqasy, aınalyp kelgende, qyrǵı-qabaq soǵystyń da eń basty quraly – aqparat boldy. Eki júıe arasynda ǵana mundaı arpalys órbýmen shektele qoıǵan joq. Bir júıede bola tura kórshiles elderdiń ózi árqaısy bir-biriniń mádenı yqpalynyń ekspansıasynan azamattaryn, ultyn qorǵaýdyń qamymen jantalasty. Aıtalyq, Fransıa óz azamattarynyń ásire  amerıkalanýynan saqtanyp, ulttyq televızıasyn «mesecam» júıesine aýystyrsa,  Soltústik Koreıa Japonıanyń aqparattyq yqpalynan qorǵaný úshin «ntsc 4.43» degen telejúıeni ishki kórsetilimderine qoldanǵan. Maqsaty, tek syrttan keletin aqparatty jabýdy ǵana kózdedi.

Jalpy, belgili bir memleket ulttyq ereksheligi men bolmysyn, múddesin, ishki saıasatyn qorǵaý úshin eń aldymen aqparattyq saqtyqqa kóshetindigin osydan ańǵarýǵa bolady. Qarapaıym túrde beınelep aıtsaq, aqparattan turatyn burshaqty jańbyrdyń ańǵal jurttyń tas tóbesin oıyp ketýinen qorǵap, qalqan jasaǵan ispetti áreket. Qazirgi tańda da biz talqylap otyrǵan halyqaralyq jýrnalısıkanyń da basty qarý-jaraǵy – aqparat .

Óz yqpalyn arttyryp, álemdi aýzyna qaratqysy kelgen kez kelgen ımperıa aqparat quraldaryn paıdalana otyryp, syrtqy nasıhatqa asa den qoıady. Shyǵystaǵy kórshimiz Qytaı eli buryn da, qazir de ózderiniń «mádenıet arqyly dostasý» saıasatynan aınyǵan joq, aqparattyq ekspansıasymen aınalasynyń úreıin ushyrýmen keledi. Ejelden ózderin álemniń ortalyǵy («júń-go van-sýı») sanaıtyn olarda qazir Konfýsııdiń ornyn televızıa men kıno basqan.

Búgingi tańda Qytaıdyń ortalyq televızıasy 13 arna arqyly ishki aqparattaryn birneshe tilde taratady. Olar Shyńjańǵa arnaǵan 13-arnasyn uıǵyrsha emes, táýlik boıy qazaq tilinde taratyp otyr. Onyń sebebi ne? Árıne, onysy, bir oqpen eki qoıan atýdyń amaly. Orta Azıadaǵy túrki tildi ulttarmen birge Qazaqstanǵa osy telebaǵdarlamanyń taratylýyna keń múmkindik  bar. Taǵy bir jaqyn kórshisi Monǵolıaǵa da  olar aq­parattyq yqpalyn arttyrýǵa baryn salyp jatyr.

Mundaı úrdisten Batys Eýropa elderi de shet qalyp jatqan joq. BBC – Ulybrıtanıa memleketi tarapynan qarjylandyrylatyn telekompanıa. Sondyqtan,  Brıtan eliniń syrtqy nasıhaty men yqpalyn arttyrýdy kózdeıtin quraly ekendigi aıdan anyq. Sol sekildi «Doıche Velle» de Germanıanyń syrtqy nasıhatynyń basty quraly. Al, ishki jaǵdaıynda olardyń eshbiri shetel baǵdarlamalarymen óz kórermenderin bas-kózsiz tópelep otyrǵan joq.

Qazaq qoǵamyn eldegi jaǵdaıdan góri muhıttyń arǵy jaǵyndaǵy sýnamı qatty «tolǵandyrady»

-Osy oraıda Qazaqstannyń aqparat soǵysyndaǵy qam-qareketi týraly da aıta otyrsańyz.

Sońǵy jyldardaǵy málimetke júginsek, elimizde is júzinde 2697 BAQ jumysyn júrgizip otyrǵan kórinedi. Ondaǵy qazaqtildi BAQ úlesi jalpy sanynyń nebary 19,1%-yn quraıdy, orystildi – 33,4%, qazaq jáne orys tilderindegisi  35%, 12,5% – qazaq, orys jáne basqa da tilderde eken. Barlyq 2427 baspadan 1619 gazet esepteledi, onyń ishinde memlekettik – 328, jáne 1291-i – memlekettik emes. Qazaq tilinde basylatyn – 437 gazet, orys jáne basqa tilderde – 587, qazaqsha jáne oryssha – 479, qazaq, orys jáne basqa tilderde – 116. Jýrnaldardyń jalpy sany – 808, 172 jýrnal – memlekettik, 636 – memlekettik emes. Shyǵarylatyn jýrnaldardyń jalpy sany orys tilinde – 304, qazaq jáne orys tilderinde – 237, qazaq, orys jáne basqa tilderde – 162, qazaq tilinde – 105.    

Elde 259 elektrondyq BAQ áreket etedi, onyń ishindegi – 52 (memlekettik – 11, mem­lekettik emes – 41, efırge qazaq jáne orys tilderinde shyǵady), radıokompanıalar – 49  (memlekettik – 5, memlekettik emes – 44,  efırge qazaq  jáne orys tilderinde shyǵady), kabeldi televızıa operatorlary– 152, spýtnıktik habar taratý operatorlary – 6 (memlekettik – 1, memlekettik emes – 5). Aqparattyq agenttikterdiń jalpy sany – 11, onyń 10-y memlekettik emes, bireýi memlekettik.

Qazirgi qazaq kórer­menderi men tyńdarmandardyń tu­tynyp aqparattarynyń kóp bóligi sheteldik kózderden alynyp otyr. Olar ID TV kabeldik júıesine tapsyrys berip, qalaǵan baǵdarlamasyn kórip, jat mádenıet ekspansıasyn esh bógetsiz qabyldaı alady. Aqparat qu­raldarynyń ózge túrlerine de bizde esh tosqaýyl jasalmaıdy. Kabeldik televızıa júıelerine kimniń ıelik etetini, oǵan jasalatyn baqylaý bar ma, ol jaǵy ázirshe beımálim.

Ár otbasy aı saıyn kimge ne úshin tólemaqy usynyp otyrǵanyn bilýge tolyqtaı qaqyly. Biraq, Qazaqstanda kóp jaǵdaıda «kom­mersıalyq qupıa» degen jeleýmen aýyzdy jaýyp tastaý  qatty etek jaıǵan. Muhıttyń arǵy jaǵyndaǵy bir qala kóshesinde bolǵan jarylys, Qytaıdaǵy jer dúmpýi, aral mańyndaǵy elderde bolǵan sýnamı ózimiz turatyn kósheniń mańynda bolǵan jol kólik aptynan beter bizdi qatty dúrliktiredi.

Qazaqstan azamattary el ishindegi qoǵam qaıratkerleri men saıasatkerlerden góri kórshi Reseıdegi saıası tulǵalardy bes qoldyń salasyndaı jetik biledi. Syrtqy aqparattyń yqpaly búgingi kúni el azamattarynyń sanasyn ábden tumshalap alǵan. İshinara ýlap ta jatyr. Jastarymyzdyń aldy Sırıaǵa baryp, soǵysqa qatysyp júr­gen jaılary bar. Osylaısha, biz aza­mattarymyzdyń sanasyn esh súzgisiz qal­dyryp, aqparattyq tasqyn men alapat daýyldyń aldynda esh qorǵansyz qaldyrdyq.

Ideologıalyq qyrǵı-qabaq soǵys aıaq­talǵanda jeńilis taýyp, lıberalızmge moıynsynǵandardyń jýan ortasynda biz de barmyz. Biraq, odan sabaq alyp, aq­­parattyq soǵysqa tótep berý úshin halyqaralyq jýrnalısıkanyń qyry men syryna qanyǵýǵa tyrysyp jatqanymyz shamaly.

Qyrǵı-qabaq soǵys aıaqtalǵanymen aınalamyzda aq­parattyq ekspansıa, neokolonızm úshin taıtalas tolastamaq turmaq, barǵan saıyn órship barady. Qazirgi tańda qazaqtyń sanasyn jaýlap ıelik etýge fashızm, lıberalızm, neokommýnızm, panıslamızm bári múddeli. Biz de óz kezegimizde jylt etkenniń bárin shetten izdeımiz, «bireýdiń qańsyǵyn tańsyq» kóremiz. Shetten aǵylyp kelip jatqan aqparattyq, jarnamalyq nasıhatty eshbir súzgisiz qabyldaıtynymyz da sondyqtan.

Sonymen qatar, baspasóz bostandyǵyn óz múddesine laıyqtaýdy kózdeıtin kúshter BAQ derbestigin barynsha shektep, ony olıgarhıalyq toptarǵa, saıası-qarjylyq kompanıalarǵa telmirtip qoıýǵa yntaly.

Qazir Qazaqstanda Reseı tarapynan aǵylyp jatqan medıa ónimder aqparattyq tanymnan buryn yqpal etý úgit-nasıhattyq sıpaty basym bolyp jatyr.

Tehnologıanyń qaryshtap damýynyń nátıjesinde adamzat tarıhynda almasqan barlyq aqparatqa teń keletin málimetti sońǵy bes jyldyń ishinde alyp úlgergen ekenbiz. Eger, aqparat kereǵar mazmundaǵy nasıhat sıpattaǵy qalpynda «qulaqtan kirip, boıdy alǵan»  bolsa, ózin­dik oısyz, qundylyqtan ada, kózqarasy tıanaqsyz máńgúrttikke aınaldyrýǵa osy­nyń ózi-aq molynan jetedi.

Eń aldymen, aqparat salasyndaǵy shetel ınves­tısıasyna baqylaý jasaýmen qatar, jat dinı aǵymdardy, túrli azyq-túlik ónimderin nasıhattaıtyn san alýan jobalardyń da astaryna tereń úńilýge týra keledi. Reseılik, qytaılyq, amerıkalyq, ózbekstandyq jáne ózge de kimdiki ekeni beımálim televızıa arnalarynyń taralýyna, aǵylshyn, orys, qytaı, german tilderinde baǵdarlama taratatyn radıo stansıalardy da nazardan tys qaldyrýǵa bolmaıdy.

Búgingi kúni olar habarlaryn shetten taratsa, erteńgi kúni el ishine enip te qyzmetin júrgize bas­taýy ǵajap emes.  Bul – birinshiden. Al, ekinshiden, syrtqy aqparat ekspansıasy men nasıhatynan tys ishki manıpýlásıa, aqparattyq adastyrýshylyq, jalǵan aqparat taratý, azǵana toptyń múddesine qyzmet etetin BAQ ataýly bolmaýyn, meı­linshe, kóptiń ortaq menshigi basymdyq beretin nysan retinde uıymdastyrylǵany abzal.

Aqparat quraly qojaıyndiki bolǵanymen baspasóz erkindigi ár­daıym halyqtiki bolyp qala beredi.  Any­ǵyna kelgende, aqparat taratýǵa qoldanylatyn tehnıkalyq quraldar, ǵımarat, keńselerdi menshikteýge bolady, al, aqparattyń dál ózin jáne onyń taraıtyn áýe tolqynyna eshkim ıelik etpeýi kerek. Atalmysh ara jikti ajyratyp, úılestirý úshin eldegi barlyq aqparattyq quraldar aksıonerlik qoǵam túrinde uıymdastyrylǵany durys bolmaq.

Sheteldik nasıhat turpatyndaǵy baǵdarlamalar men jarıalanymdardyń aqparattaryna qoıylatyn baqylaýdy kúsheıtkenimiz bolmasa, el ishinde taraıtyn aqparattarǵa meılinshe erkindik berilgeni jón. 

Al, jaǵdaıymyz álemdik standarttyń ólshemderine barlyq jaǵynan tolyqtaı saı kelmeı turǵan kezde bizdegi  halyqaralyq jýrnalısıka týraly aıtýǵa sál erterek sekildi kórinedi.  

Qazaq jýrnalıseri kimdi úlgi tutýy tıis?

«Qazaqstanda halyqaralyq jýrnalıs joq» degen syńaıda materıal jazǵan edik, ony oqyrmandar árqıly qabyldady. Halyq bilmeı jatqan halyqaralyq jýrnalıser kimder, qazaq tildi ondaı mamandarymyz bar bolsa, qazir qaıda júr?

Halyqaralyq jýrnalısıkanyń talaptaryna saı keletin jekelegen jýrnalıserdiń baryn joqqa shyǵarýǵa bolmas. «Azattyq», VSS (Dáýlet Jumadil), «Amerıka daýsy» (Bıgeldi Ǵabdýllın)  radıolarynyń  qazaq bóliminderinde jumys istegen sanaýly jýrnalıserdi solardyń qataryna jatqyzýǵa bolar, bálkim. «Azattyqta» buryn qyzmet istegen, qazir de eńbek etip júrgen shyǵarmashylyq ujymdy halyqaralyq jýrnalısıka talaptaryna saı keledi dep sanaýǵa bolatyn shyǵar.

Eń bergisin aıtqanda, ondaǵy jýrnalıserdiń syńarjaqtyqqa jol bermeıtinderin, oqıǵaǵa meılinshe beıtarap qarap, aqparattyq túrli kózderinen silteme jasap, pikiralýandyǵyn ustanatynyn, sýbektıvtik jeke kózqarasyn maqalalaryna tyqpalaı bermeıtindigin jazbalarynan ańǵarýǵa bolady. Osynyń ózi olardyń halyqaralyq jýrnalısıkaǵa beıimdelgenin kórsetedi.

Bul turǵydan kelgende, qazaq baspasózi tarıhynda tuńǵysh halyqaralyq jýrnalıs retinde Hasan Qalıbekuly Oraltaıdy erekshe atap ótýge tıispiz. Ol kisi óziniń sanaly ómirin bólshevızmmen, komýnıstik otarlyqpen kúreske arnady. Tek shyndyqty jazýdy ǵumyrlyq maqsaty etip alǵa qoıdy.

Búgingi kúni 30 jyldyǵy atalyp otyrǵan 1986 jylǵy Jeltoqsan kóterilisi jaıynda búkilálemge alǵash ret dabyl qaǵyp, qazaq jastaryna jabylǵan aýyr da qasiretti saıası jalaǵa qasqaıyp qarsy turǵyn jalǵyz tarıhı tulǵa da osy Hasan aǵamyz boldy.

Aldymen ózimen qyzmettes jýrnalıserin jınaǵan Hasan aǵa orys komýnıseri qazaq halqyn negizsiz jábirlep qana qoımaı ádildik úshin beıbit túrde órkenıetti kúreske shyǵyp, alańǵa jınalǵan jastarǵa «maskúnemder, nashaqorlar, qaraqshy-buzaqylar» dep jala jaýyp jatqanyn málimdeı kele álemdik qaýymdastyqqa shynaıy jaǵdaıdy túsindirip, naqty aqparat berýge atsalysýlaryn ótingen.

Qazaqtarǵa jasalǵan sovettik ozbyrlyqty áshkereleýge, oǵan qarsylyq tanytyp, almatylyq qandastarǵa qoldaý kórsetý úshin álemniń túrli elderindegi qazaq dıasporasy ókilderi men túrki tekti baýyrlastardyń yntymaqtasa otyryp, ár iri qaladaǵy sovet elshilikteri aldynda narazylyq jıyndarynyń uıymdastyrylýyn qalady. Jeltoqsandaǵy bas kóterýdi Qazaq jerinde bastalǵan jańasha betburystyń nyshany dep bilgen  Hasan Oraltaı sol kúni-aq Batys elderi radıolary men televızıa arnalarynyń basty jańalyqtaryn Almatydaǵy narazylyq jıynyna qaraı burylýyna yqpal ete aldy. Sovet eliniń qolshoqparyna aınalǵan keıbir kúshterdiń qazaq jastaryna kúıe etip jaǵylǵan, oqıǵanyń óńi aınaldyrylyp, qasaqana burmalanǵan máskeýlik jalany byqsytýlaryna qaramastan batystyq aqparat quraldary oqıǵanyń mán-jaıynan jurtshylyqty habardar ete aldy.

Senzýra torlaǵan sovet qoǵamynan shynaıy aqparattyń alynýy, oqıǵaǵa durys baǵa berilýi múmkin emestigi málimdeldi, Almatydaǵy alańǵa shyqqandardyń áreketteri zańdy, talaptarynyń aqylǵa qonymdy ekendigi tutastaı bolmasa da, áýpirimdep álemge jetip jatty. Hasan Oraltaı jeltoqsan oqıǵasy jóninde tam-tumdap alynǵan árbir derekti sheberlikpen paıdalanyp, maqala ázirlep kún saıyn radıoefır arqyly ózi oqyp, ony aǵymdaǵy istiń quramdas bóligine aınaldyrdy. Biraq, munymen shektelip qalǵan joq. Kóptegen elderdegi áriptesterine, jýrnalısik uıymdarǵa, ǵalymdarǵa, zıalylarǵa hat jazdy, Qazaqstanda bolǵan oqıǵanyń astaryn álem jurtshylyǵyna durys túsindirilýin, sovettik ozbyrlardyń japqan jalasynyń jalǵan ekendigin uqtyrylýyn surady.

Osylaısha, Jeltoqsan aqıqatyn ashyp, shyndyqty álem halyqtaryna jetkizý úshin tynymsyz eńbek etip, shyryldaǵan jan Múnhende jalǵyz Hasan aǵa ǵana boldy. «Azattyq» redaksıasynda birqatar qazaq jýrnalıseri qyzmet etetin. Alaıda, olardyń eshbiri selt etpegeni tańdanys týdyrady. Sóıte tura Qazaqstan táýelsizdik alǵannan keıin «jaý ketken soń qylyshyn tasqa shapqandaı» 1986 jyly jeltoqsan kóteriliske ún qosyp, kóp is tyndyrǵandaı túrli estelikter aıtyp júrgen.

Al, Hasan aǵamyz jumysynan aqy-pulsyz ruqsat alyp, óz qarajatymen Túrkıaǵa barǵan. Ondaǵy maqsaty – qazaqtar kóp shoǵyrlanǵan qalalarǵa baryp, jeltoqsan kótirilisine qatysýshylardy qaralaýshylarǵa qarsylyq bildirýge, sovet elshilikteri men ókildikteri aldyna baryp narazylyq jıyndaryn uıymdastyrýǵa uıytqy bolý edi. Sol arqyly álem baspasóziniń nazaryn oqıǵaǵa aýdarý, dúnıejúzi halyqtarynyń qazaq jastaryn durys túsinýlerine yqpal jasaýdy kózdedi. Ystanbul, İzmir qalalaryndaǵy qazaq dıasporasynyń ıgi jaqsylaryn jınap, qazaq degen atpen túrli qor quryp belsendilik tanytyp júrgen azamattarǵa «tym bolmasa, ulttyq kıimderińdi kıip, baspasóz redaksıalaryna, elshilik ǵımarattaryna baryp», qazaq elinde bolǵan jeltoqsan oqıǵasyna alańdaýshylyq bildirýlerin surap, apta boıy jalynýmen bolsa da nátıje shyqpaǵan. Olardyń bir bóligi  «biz saıasatqa aralaspaımyz» dese, ishinara «orystyń qazaǵy úshin basymyzdy bálege tige almaımyz» dep sandalǵandardyń kezdeskenin de Hasan Oraltaı qynjyla jazdy.

Mine, naǵyz halyqaralyq jýrnalısiń keıingi býynǵa kórsetken úlgi-ónegesi. Biz osyndaı tarıhı tulǵalardy «halyqaralyq jýrnalıs» dep maqtan tutýymyzǵa bolady.

Aqparattyq saıasatqa reforma kerek

1993 jyly Madrıdtegi Halyqaralyq jýrnalıser uıymyna múshe bolyp,  BUU men Iýnesko moıyndaǵan halyqaralyq jýrnalısiń birisiz. AQSH memlekettik departamentiniń shaqyrtýymen Vashıngtonda, Restonda, Arlıngtonda, Nú-Orleanda, Kolýmbıa-Mıssýrıde, Atlantada, Nú-Iorkte bolyp, birneshe jetekshi ýnıversıtet mamandarymen tájirıbe almasqan ekensiz. Batyspen salystyrar bolsaq  bizdiń halyqaralyq jýrnalıserdi daıyndaýdaǵy basty kemshiligimiz nede?

Bizdi Batys órkenıetimen salystyrar bolsaq, dál osy jýrnalıs mamandaryn daıarlaý jaǵynan bir ǵasyrǵa artta qalyp júrmiz. Ashshy bolsa da shyndyq osy. Nú-Iorktaǵy Kolýmbıa ýnıversıtetiniń jýrnalızm fakúltetindegi  áriptesterimizdiń ortasynda bolǵanymyzda bakalavrlyq bilim alýǵa kelgen stýdentke alǵashqy sabaqty qalaı suraq qoıýdy úıretýden bastaıtynyn kórgenbiz. Bul kezdeısoqtyq emes. Ásire qyzyl sózdi emes ómirlik mándi derekti pir tutatyn amerıkan jýrnalızmi suraq durys qoıylǵanda ǵana tilshi aqparat taba alady degen qaǵıdany qatań ustanady.

Ýnıversıtet ustazdary men ǵalymdary aqparat quraldarynyń ózekti problemalaryn «Kolýmbıa ýnıversıtetiniń jýrnalızm sholýy» dep atalatyn aı saıynǵy jýrnalda turaqty talqylap, pikirlesedi.

Bizdegiden ózgesheligi til týraly ǵylymdy ǵana táptishtep oqyta bermeıdi. Kerisinshe, jýrnalısıkanyń kásibı pánderine erekshe den qoıady. Mysaly, ondaı pánder redaktorlaý isi, jazý sheberlik, gazet jáne elektrondy aqparat quraldaryna jańalyqtar ázirlep jazý, redaktorlaý negizderi degen ataýlarǵa ıe. Kompútermen jumys, ınternet saıt, mýltı medıa jýrnalısıka sekildi bizde áli qolǵa alynbaǵan, alynsa da kózboıaýshylyqqa aınalǵan pánder olarda ejelden kele jatqan dástúrli sabaqtarǵa aınalyp úlgergen.

Kolýmbıa ýnıversıtetiniń profesory Jonnet Abelestiń «Stýdent oqýǵa túsken kezden bastap belgili bir taqyrypty tańdap zertteıdi. Bitirerde sol boıynsha dıplomdyq jumys jazady», -degeni esimde. Bizde dıplom jazý degen sońǵy kezde «kopırovat, vstavıt» bolyp ketkeni belgili ǵoı.

Ýnıversıtettiń magıstratýra bóliminiń profesory Anna Nılsonnyń «Jýrnalıs belgili bir laýazym ıesine nemese qarjy toptaryna qyzmet etýge tıis emes, qandaı jaǵdaıda da óz kásibı etıkasyna adal bolyp qoǵamǵa kyzmet etýge mindeggi» degendi ol erekshe atap aıtqany jadymda saqtalypty.

Ondaǵy bir erekshe atap aıtar jaıt, sabaq beretin oqytýshylar men profesorlardyń jumysyna stýdentter baǵa berip otyrady. Ýnıversıtet basshylary stýdentterdiń pikirimen is júzinde sanasady. Jalpy, amerıkalyqtarda kózboıaýshylyq, formalızm degen atymen bolmaıdy. Amerıkalyqtardyń árbir jumysqa degen muqıattylyqtaryna eriksiz tańdanasyń.

Qazirgi tańda Qazaqstannyń jýrnalısıkasynyń tasy órge domalap turmaǵany belgili jaıt. Jas mamandardy ázirleýde de olqy tustarymyz jeterlik. Oqýlyqtar, oqý quraly, jabdyqtar, tehnıkalyq materıaldardyń jetispeýi saldarynan jáne ǵylymı mamandardyń jetispeýshiliginen memlekettik tapsyryspen stýdentger qataryna qosylǵan grant ıeleri tarapynan ártúrli alańdaýshylyqtardyń týyndap otyrǵany da ras. Olaı bolsa, jýrnalısıka mamandyǵyn  oqytýdaǵy Batys órkenıetiniń  dástúrli jáne jańasha tyń joldarymen, álemdik úrdispen etene jaqyn tanysýdyń mańyzy aıtarlyqtaı. Ol úshin aǵylshyn tilin jappaı meńgerýimizge týra keledi.

BAQ pen úkimet arasyndaǵy qarym-qatynastardyń jalpy sıpaty men memlekettiń baspasóz jónindegi saıasatyna da shynaıy reforma kerek. Jýrnalıserdi    zańdyq    turǵydan     qorǵaý    joldaryn da jetildire tússek, qanekı. Jýrnalıserdiń kásibı biliktilikterin jetildirý, qaıta daıarlaý, praktıkadaǵy BAQ qyzmetkerlerin oqytý isi qolǵa alynyp, «Bolashaq» baǵdarlamasy arqyly Batys elderine jiberip jatqany kóńilge úlken úmit uıalatady.

Halyqaralyq jýrnalıs mamandyǵyn saıasattaný nemese halyqaralyq qatynastar fakúltetinde oqytqan durys dep júrgender bar. Siz osy pikirmen kelisesiz be?

Qazirgi stýdent degenimiz ústelden bas kótermeı otyryp, kitap oqı beretin nemese ustazdyń oqyǵan dárisinen belgilep alǵan azyn-aýlaq málimetti jattap alyp onysyn semınar sabaǵynda aına-qatesiz aıtyp beretin «sovettik zamannyń» túlegi emes. Ol dáýir áldeqashan kelmeske ketti.   Aıtalyq, bıznes, qarjy mamandyǵy boıynsha bilim alyp jatqan stýdentti mysalǵa alaıyq. Ol álde bir elde aqsha saıasaty ózgergeni jaıynda aqparattyń telearna arqyly habarlanǵanyn qulaǵy shaldy delik. Tolyq aqparatqa qol jetkizý úshin ol qandaı áreket jasaıdy?

1. Google, Wikipedia boıynsha túrli aqparat kózderiniń derekterimen tanysady

2. Youtube-ten aqparatqa qatysty Podcast-terdi kórip tyńdaıdy. Onda kásibı mamandar men sala ǵalymdarynyń suhbattary, beıne dáristeri de kezdesedi.  

3. Twitter arqyly óz ustazdarymen nemese álemniń ózge irgeli oqý oryndarynyń mamandarymen baılanysqa shyǵyp suraq qoıýlaryna bolady. Aıtalyq, Garvard, Oksford ýnıversıtetteri profesorlarynyń báriniń Twitter paraqshalary bar. Stýdentter óz salalary boıynsha tirkele alady.

4. Facebook nemese ózge forým saıttar arqyly arnaıy taqyrypqa saı talqylaý uıymdastyra alady. Munyń paıdaly jaǵy kóptiń pikirimen tanysyp, olarmen tikeleı qarym-qatynas jasaýǵa bolatyndyǵynda.

 Sóz sońynda aıtarym, belgili deńgeıde jan-jaqty aqparatqa qanyǵyp, túrli málimet alǵan soń stýdent óz tujyrymy men paıymyn blogine nemese paraqshasyna jazyp, óz kózqarasyn jalpaq jurtqa jetkize alady. Sonymen qatar google group-ti paıdalana otyryp, árkim ózimen múddeles, pikirles jandardy taýyp birige alady.

Olaı bolsa, jańa zaman oıshyly Den Sáo Pın aıtqandaı «mysyqtyń túsi aq pa, qara ma bári bir, tek tyshqan aýlasa boldy» demekshi, qaı fakúltette bolǵanyna qaramastan laıyqty bilim alyp shyqsa boldy.

Óńirlik basylymdarda qyzmet etken jýrnalıssiz. Aımaqtyq jýrnalısıkanyń qazirgi jaǵdaıyn qalaı baǵalaısyz?

Qazirgi aımaqtyq jýrnalısıkanyń hali múshkil. Memlekettik tapsyrysqa, tenderge telmirgen baspasózdiń jaıyn aıtyp, qara bultty úıire bergennen ne paıda? Jalpy, qoǵamdyq ınstıtýttardyń bári jappaı demokratıalanǵan, táýelsiz jalpyulttyq baspasóz ómirge kelgen tusta ǵana bul jaıynda keń óristi, salıqaly áńgime qurýǵa bolady. Qazir erte. «Mezgilsiz shaqyrǵan taýyqtyń basy shabylady» degen sóz bar. Sondyqtan, ázirshe, áliptiń  artyn baǵa turaıyq.

L.Gýmılev atyndaǵy EUÝ jýrnalısıka jáne saıasattaný fakúltetiniń dekany Qaırat Saqpen aralaryńyzda kelispeýshilik bar sekildi. Ony keıbir jazbalaryńyzdan ańǵaryp ta qalamyz. Osy máselege qatysty jaıttardy ashyp aıta alasyz ba?

Onyńyz ras. Jasyratyn nesi bar? Adamı turǵydan aman-sálemimiz túzý. Biraq, kelispeýshilik bar. Onyń jasy menen kishi bolǵanymen kózqarasy, jumys isteý tásili tym dástúrshil me, qalaı ekenin bilmeımin, óte kóne ári qarabaıyr sekildi kórine beredi. Bálkim, men qatelesetin de shyǵarmyn. Ózin Alash pýblısısıkasynyń zertteýshisi sanaıdy. Biraq, isi alashtyq qundylyqqa sáıkes kelmeıdi, tipti kereǵar.  

JOO ataýlynyń bárinde laýazymdyq qyzmet konkýrstyq negizde taǵaıyndalatyn arnaıy zań bar. 2009 jyly Qaırat ekeýimiz kafedra meńgerýshiligine básekelesip konkýrsqa tústik. Ol jeńdi. Ýnıversıtet basshylyǵy ony menen artyq bilimdi ári aqyldy dep tanyǵan bolýy kerek. Oǵan da talas joq, men óz erkimmen jumystan kettim.

Ótken kóktemde Eýrazıa ýnıversıteti profesorlyq jáne dosenttik bos oryndarǵa konkýrs jarıalady. Men ádeıi qujat tapsyrdym. Ondaǵy maqsatym konkýrstyń qanshalyqty ádil ótetindigin bilý edi. Syrt kózge ǵana konkýrs bop kórinetin keremet bir spektakldi tamasha oınap shyǵady eken, álgi komısıa degenderi.

Men qujat tapsyrǵan dosenttik orynǵa jýrfaktyń ishinen bir áriptesimiz de tústi. Mende BǴM JAK attestasıasynan ótken ǵylymı ataǵym bar, al, álgi áriptesimde ol joq. Onyń syrtynda jarıalatqan ǵylymı eńbekter men ózge de kórsetkishter jaǵynan men álde qaıda oza shaýyp turmyn.

Biraq, oǵan pysqyryp ta qaramaıdy eken. Ol jerde dekan retinde Qaırat Saqtyń pikiri ústemdik etti. Qaırekeń «Bilim týraly» QR zańynyń 4-baby 28-tarmaǵyn jáne Úkimettiń 2012 jylǵy 17 aqpanyndaǵy №230 Qaýlysyn óreskel túrde buzyp, ar-uıatty da belden basyp, meni ótkizdirmeı tastady. Biraq, álgi jeńimpaz dosenttiń ózi oqý jyly bastala salysymen kafedradaǵy qyzmetin tastap ketti.

Zańda kórsetilgen ereje boıynsha men aldymen ýnıversıtet basshylyǵyna mundaı soraqylyqty habarlap, sheshim ózgermese, ony sot arqyly májbúrleýge tolyqtaı quqym bar. Biraq, EUÝ oqý isi jónindegi prorektori Á. Moldajanova degen hanym meni qabyldaýǵa áli kúnge deıin ýaqyt tappaı qatty qınalyp júr. Durysy, dekanynyń bylyǵynan uıalyp meniń betime qaraýdan ımenetin shyǵar, ne degenmen qazaq qyzy ǵoı, ar-uıaty moldaý bolsa kerek. Al, álgi rektor Erlan Sydyqovqa kirý degen qol jetpes arman. Ol qabyldaı qoımaıdy, qoly múlde bosamaıdy. Odan góri Elbasynyń qabyldaýyna jazylsań, nátıjeli bolýy ábden múmkin.

Qaırat Saqtyń qandaı ǵalym ekenine men baǵa bergim joq, aıtyp aýyz aýyrtqym da kelmeıdi. Al, ustaz retinde sonshalyqty danyshpan dárisker emes ekendigin myna bir derek aıǵaqtaıdy:  Ana joly L.N. Gýmılev atyndaǵy EUÝ-de Akredıtteý jáne reıtıń táýelsiz agenttiginiń (ARTA) sarapshylar toby bilim berý baǵdarlamalaryn mamandandyrylǵan akredıtteý boıynsha arnaıy komısıa jumys istegen. Olar  ýnıversıtet stýdentteri arasynda oqytýshylardyń sabaq berý ádistemesi, sabaq berýdiń ınovasıalyq tásilderin meńgerýi sekildi saýaldar boıynsha jasyryn anketa júrgizdi. Osy jasyryn anketanyń qorytyndysy boıynsha eń tómengi 10 bal alǵan oqytýshylardyń arasynda dekan basymen bildeı profesor aty bar  Qaırat Ómirbaıuly Saq tur.

Bul neni kórsetedi? Qaırat Saqty stýdentter moıyndamaıdy, oqytýshy retinde ol talapqa saı kelmeıdi degen sóz. Ar-uıaty bar oqytýshy mynadaı kórsetkishten keıin ýnıversıtetpen qosh aıtysýy kerek qoı. «Óziń dıýanasyń, kimge pir bolasyń» demekshi, ózi sabaǵyn durystap bere almasa, ózgege qalaı aqyl úıretip, ádistemelik keńes berip, basshylyq jasaıdy?!

Qazirdiń ózinde stýdentterge laıyqty dáris berip júrgen bilikti mamandar jýrfaktan ketip jatyr. Sonda áli kúnge deıin qyzmet etip jatqan profesor áriptesterdiń kóbisimen aralasyp turamyn. Olar dekandarynyń isine kóńilderi tolmaıdy, ókpeleri qara qazandaı. Al, meniń Qaırat Saqta «uzynda óshim, qysqada kegim joq». Eń bastysy, qaı iste bolsyn, ádildiktiń saltanat qurǵany ǵana abzal.

-Aǵa, suhbatyńyzǵa kóp raqmet. 

Suhbattasqan: Aıjan Qalıeva