QR Parlamenti Senatynyń tóraǵasy Qasym-Jomart Toqaev «Qazaqstan» sóziniń aǵylshyn tilinde “QAZAQSTAN” dep durys jazylýy máselesin kóterdi. Bul óte oryndy bastama, tolyq qoldaımyn. Bul bizdiń elimizdiń atynyń halyqaralyq qaýymdastyqta 90 jyl boıy “KAZAKHSTAN” dep jazylyp kelgen qateligin joıady. Muny da táýelsizdiktiń jemisi dep bilgenimiz jón. Óıtkeni táýelsizdiktiń arqasynda biz ulttyq qundylyqtarymyzǵa qol jetkizip olardy álemge tanytyp otyrmyz.
Kezinde “Kazakhstan” degen atty shetelderge biz ózimiz taratqan joqpyz. Bul atty alǵash ret Keńes úkimeti 1924 jyly “kazah” dep qoldanǵan eken jáne álem elderi, ol kezde Qazaqstannyń óziniń shetelderde dıplomatıalyq jáne basqa ókildikteri bolmaǵandyqtan, Máskeý arqyly qazaq halqynyń atyn “kazakh” dep jaza bastaǵan. Osyǵan qarap aǵylshyndar eldiń atyn da “Kazakhstan”, nemister bolsa “Kasachstan” dep ózderiniń tilderine negizinde durys transkrıpsıalaǵan. Ókinishke oraı Keńes Odaǵynyń quramynda bolǵan kezde Qazaqstandyqtar da shetelderde óz eliniń solaı jaza bergen. Olaı etpeýge lajy da joq edi. Al táýelsizdikten keıin múmkin sol qatelikke kóz úırengendikten bolsa kerek, muny túzetýge bir umtylys búginge deıin bolmaǵan edi. Shyntýaıtyna kelsek, qazaqtyń jer-sý ataýlary men tarıhyna qatysty basqa bir qatar esimder shetelderde qate jazylýda jáne jańsaq pikirler de kitaptarda oryn alýda. Mine sondyqtan da Elbasy Nursultan Nazarbaev týysqan eldermen birigip Túrki Akademıasynyń ashylýyna muryndyq bolǵan edi. Elbasy sol arqyly qazaq jáne ózge túrki halyqtarynyń tarıhy men mádenıetin zerttep olardy álem elderine durys tanystyrýdy kózdegen edi.
Negizi orystar tarıh boıynsha qazaqtyń atyn qate jazyp keledi. “Kazah” dep jazýdan buryn qazaqty qyrǵyzdar men shatastyryp oǵan “kırgız”, “kırgız-kazak”, “kırgız-kaısak”, al qyrǵyzdarǵa bolsa “qara qyrǵyz” degen edi. Tipti 1920 jyly qurylǵan “Kenestik Avtonomıalyq Sosıalısik Respýblıkasy”nyń atynyń da “Qyrǵyz Kenestik Avtonomıalyq Sosıalısik Respýblıkasy” bolyp ketkeni tarıhtan belgili. Sóıtip qazaq respýblıkasy, tórt jyl qyrǵyz respýblıkasy atanyp júrdi. 1924 jyly sáýir aıynda Keńestik úkimet quramyna kirgen Alash qaıratkerleriniń arqasynda orystar qazaqtyń atyn qate jazǵandaryn moıyndap memlekettin atyn “Qazaq Kenestik Avtonomıalyq Sosıalısik Respýblıkasy” dep qalpyna keltirdi. Biraq sonda da qazaqqa qazaq deı almaı “kazah” dep ketken. Sóıtip orystar qazaqtyń “qara qyrǵyz” emes “qazaq” ekenin bilgennen deıin qyrǵyzǵa qyrǵyz degen. Biraq ony da “kırgız” dep qate jazǵan. Ol da bertinge deıin aǵylshyn tilinde “kirgiz” dep jazylyp keldi. Qyrǵyzdar táýelsizdik alǵannan keıin naýqań kóterip ony aǵylshyn tilinde “kyrgyz” dep durys jazylýyn qamtamasyz etti.
Qazaqstan da táýelsizdik alǵannan keıin Keńes ýaqtynda orys tilindegi ataýy men Alma-ata dep álemge tanylyp ketken Almatynyn atyn 1993 jyly qalpyna keltirip onyń atynyń aǵylshyn tilinde “Almaty” dep jazylýyn qamtamasyz etti.
Endi Qazaqstannyń da óziniń atyn aǵylshyn tilinde “qazaq” jáne “Qazaqstan” dep durys jazylýyn talap etýi óte oryndy. Bul bastama kesh jasalǵan, biraq eshten kesh jaqsy degendeı keshte jasalsa da oryndy jasalǵan. Bul bastamany kótergen QR Parlamenti Senatynyń tóraǵasy Qasym-Jomart Toqaevtyń eldiń atynyń aǵylshyn tilinde jáne ózge álem tilderinde durys jazylýyna muryndyq bolǵany úshin keleshekte búkil qazaq halqynyń alǵysyna bóleneri sózsiz.
Ábdiýaqap Qara
Mımar Sınan Kórkem Óner Ýnıversıtetiniń
profesory, tarıh ǵylymynyń doktory
