Álıhan Bókeıhannyń búkil sanaly qyzmeti ulttyq jańarý men jańǵyrýǵa qýatty serpin berdi. Alashtyń jańa turpattaǵy memleketshil elıtasyn qalyptastyrǵan sanatker keıingi tolqyn aldyndaǵy paryzyna sarabdaldyqpen keldi. «Alda áli kúndi kóre biletin urpaq keledi!» dep, tekti de kekti óskinniń túptiń túbinde táýelsizdik jolyndaǵy kemel isti jalǵastyraryna ári baıandy eterine nyq senimde boldy. «Joldastaryma jurt hám Otan ıgiligine etken jumystaryna ónim, bereke bersin dep tileımin. Qaıda júrsem de bar kúshimdi Otannyń baǵy hám erki jolynda sarp etpekpin» degen azamattyq ustanymyn ónegeli isimen dáleldep, ultqa qyzmet etý ulaǵatyna aqtyq demi taýsylǵansha adaldyq tanytty.
Qaıratker eń birinshi kezekte «boıynda ata qany sýymaǵan» (Qoshke Kemeńgeruly) urpaqty komýnıstik ıdeologıa aranyna jutylyp ketýden saqtandyryp, rýh tazalyǵyn qasterleýdi amanattady. Dinshe Ádilulyna jazǵanyndaı, «ne balalarǵa sabaq berip, ne jýrnalǵa, gazetke maqala jazyp Alashqa qyzmet qylmasaq, ne qazaq tilinde kitap jazbasaq, ózge jol bizge bógeýli ǵoı!». Mine, «aqylǵa, jan júrekke kisen salǵan» (Maǵjan Jumabaıuly) totalıtarlyq júıe qysymyna alynyp, keńestik senzýranyń jiti baqylaýynda bolǵan Álıhan Bókeıhan ǵalamdyq oı-sana bıigindegi ensıklopedıalyq bilimin el ıgiligine jaratyp, ómir talqysynda jınaqtaǵan tájirıbesimen bólisýdi perzenttik boryshy sanady. Jas urpaqtyń sanasyna Alash ıdeıasyn sińirý muratyndaǵy tabandy da qajyrly qadamdarynan bir taban sheginis jasaǵany joq.
Qazaq topyraǵyndaǵy irgeli ǵylym salalarynyń ornyǵýyna eńbek etken sanatkerdiń bul baǵyttaǵy ıgi isteri, birinshiden, «Alash» partıasy baǵdarlamasy jobasyndaǵy «Ǵylym-bilim úıretý» ári Jalpy qazaq quryltaıynyń (sıeziniń) oqý máselesine qatysty qaýlysyndaǵy «1. Ult mektepterine programma jasaý. 2. Muǵalimder qalaı oqytý tártipterin úıretetin jolbasshy kitaptar jazý. 3. Tárbıe jaıynan kitaptar jazý. 4. Búkil qazaq-qyrǵyzǵa oqý isin qalaı júrgizý týraly joba shyǵarý. 5. «Qazaq» emlesin tekserip, túzetý. 6. Qazaq-qyrǵyz tiline paıdaly kitaptardy tárjimá etý» sıpatyndaǵy kún tártibine ótkir qoıylǵan máselelerdiń ońtaıly sheshim tabýyna uıytqy bolý muratynan týyndady. Ekinshiden, 1921 jyldyń bas kezinde Tashkentte qurylyp, 1922 jyldyń kúzinen Halel Dosmuhameduly tóraǵalyq etken Qazaq bilim komısıasy uıymynyń ulttyq mektepterdi ǵylymı jáne kórkem ádebıettermen qamtamasyz etý jumysyn jandandyrýǵa baǵyttaldy.
Álıhan Haleldiń halyq murasyn jınaýǵa qatysty usynystaryn qoldap, «Qozy-Kórpesh – Baıan sulý» jyrynyń (V.Radlov jazyp alǵan nusqasy) alǵysózin, ǵylymı túsinikterin jazyp, óńdep baspaǵa usyndy (KSRO Halyqtarynyń kindik baspasy, 1924. Máskeý). Ahmet Baıtursynulymen birge «Jıyrma úsh joqtaýdy» (KSRO Halyqtarynyń kindik baspasy (SIN SSSR), 1926. Máskeý) jaryqqa shyǵardy. «Qozy-Kórpesh-Baıan» — bizdiń túrik balasynyń súıgen ertegisinen. Normanǵa «Faýst» qandaı qymbat bolsa, túrik balasyna «Qozy-Kórpesh-Baıan» sondaı» degen estetıkalyq tanym bıiginen baǵalady. Áýbákir (Ábábákir) Dıvaev jıǵan «Beket batyr», «Myrza Edige» kitaptaryna jazǵan resenzıalarynda (syn maqalalarynda) atalǵan jyrlardy mektepte oqytýdyń ádebı-tarıhı sıpattaǵy mańyzyna basa nazar aýdardy.
Álıhan Bókeıhan Máskeý, Tashkent, Orynbor, Qyzylorda qalalarynda jaryq kórgen «Temirqazyq» (1923), «Sáýle» (1923-1924), «Jas qaırat» (1923-1924), «Jas qazaq» (1923-1924), «Qyzyl Qazaqstan» (1921-1929, qazirgi «Aqıqat»), «Áıel teńdigi» (1925-1934, qazirgi «Qazaqstan áıelderi»), «Sholpan» (1922), «Sana» (1923-1924), «Jańa mektep» (1925-1933, qazirgi «Qazaqstan mektebi») jýrnaldary, «Aq jol», «Teńdik», «Kedeı teńdigi», «Qosshy» gazetterindegi oqý-aǵartý salasy men qazaq mektepteriniń jaı-kúıi, muǵalim bilimin jetildirý men oqytý ádisnamasy, shet elderde bilim alyp júrgen shákirtterge járdemdesý, jergilikti bıliktiń halyq aǵartý isindegi jaýapkershiligine qatysty maqalalary, kórkem jáne ǵylymı aýdarmalarymen qazaq halqyn rýhanı kemeldilik bıigine jeteledi.
Orta mektep men joǵary oqý oryndaryna arnalǵan pedagogıkalyq jáne ǵylymı-ádisnamalyq jýrnaldardy jaryqqa shyǵarýdy qolǵa alǵan qyr perzenti zaıyrly bilim berý talaptaryn ótkir kóterip, órkenıet órine umtylatyn elshil jastar oı-órisiniń aryndy bolýyn kózdedi. Olardan ómir tájirıbesin oqytý úderisiniń praktıkalyq máselelerimen baılanysta zerdelegen erekshe bitimdegi bilikti ádisker maman Álıhannyń jańashyl turpattaǵy ustazdyq ulaǵatyn tanımyz.
Ulttyq pedagogıkalyq tálim-tárbıe rýhynda ósip-óngen qazaq balasynyń álemdik aqyl-oı qaınarynan nár alýyn nusqaǵan Alash qaıratkeri: « — Bizdiń qazaqqa qazirgi kezde balasyn oqytatyn mektep, jerin gúldetetin sý, elge qyzmet qylatyn Borgensen men Mıller syqyldy jigit, maı alatyn, jún jýatyn, teri ıleıtin, et satatyn, mal ósiretin, egin salatyn káperatıp kerek», dep utqyr ýaqyttyń talabymen tolyqtaı úılesetin kásibı biliktilikti mamandar daıyndaýdy qazaq qoǵamynyń túıindi máselesi dep bildi. Mektep muǵalimderiniń shákirt tárbıeleýge jaýapkershilikpen qarap, oqýshylardy kásibı sheberlikke baýlýdyń el órkendeýindegi mańyzyna aıryqsha den qoıdy. «Ala arqanǵa shandyǵan synyq arba qazaq eliniń máńgi-baqı enshisine tıgen joq. Qazaq sharýasy da órkendemek. Áıtpese, qazaq eline keńes ókimetiniń ornaǵany ótirik» degen tolǵanysymen qazaq sharýasynyń sharýashylyq tizginin nyq ustaýyna, «shabandylyqtan» (Álıhannyń qalyń eli qazaǵyna taǵatyn kóp kinásiniń biri) arylyp, zaman talabyna beıimdelýine oı saldy. Qazaq qoǵamyndaǵy dástúrli mal sharýashylyǵyn álem elderiniń ozyq úlgisimen damytýdyń mańyzyna jańa bılik nazaryn aýdartyp, sóz ben naqty istiń úılesimde bolýyn eskertti.
Mektep muǵalimderi men joǵary synyp oqytýshylaryna arnalǵan «Jańa mektepti» nege shyǵarý kerek boldy?» maqalasynda «qazaqsha jańadan jazylǵan kitaptar, qazaqsha oqytý, aınaladaǵy jaǵdaıǵa qol artyp oqytý – eńbek mektebi, baýlý mektebi. Jańa program» ekenin zerdelep, jýrnal «maqsuty qysyr pálsapa satý emes, qısyn jyrlaryn jyrlaý emes, qazaq mektebine aralasý, qazaq oqytýshysynyń mekteptegi kúnbe-kúndik jumysyna járdemshi bolý, oqytýshylarmen pikir almastyryp, júkti «áýp-áýp» dep kúsh qosyp birge tartý» bolatynyn uǵyndyrdy. Osynaý kemel de keleli isterde muǵalimderge qoldaý bildirip, járdemshi bolýdy perzenttik paryzy sanady.
Tereń ensıklopedıalyq bilim ıesi Álıhan jahandyq bilim salasynda qalyptasqan keıbir dástúrli oqytý ádis-tásilderine syn kózimen qarap, ulttyq dúnıetanymǵa úılese bermeıtin pedagogıkalyq paıymdardyń qısynsyzdyǵyna óz ýájin aıtyp otyrdy. San ǵasyrlyq rýhanı qundylyqtar turpaıy sosıologızm tezine alynyp, proletkýltshildikpen taza mansuqtalyp jatqan bassyzdyqty tejeý maqsatynda adamzattyq gýmanızm bıigindegi ómirsheń tájirıbelerge ıek artý ǵana qoǵamdyq ilgerileýge jol ashyp otyratynyn parasat bıiginen zerdeledi. Bul rette «ǵumyr syny men tirshilik tezinen oqshaý jatqan túpnegizi dúdámál tájirıbesiz bilimde negiz de, bet te joq, bilim anasy – tájirıbe» degen Bókeıhannyń «Serýen jasap zertteý ádisi» maqalasy qazaq pedagogıkasynyń tarıhynda oqshaý turatyn ózgeshe bitimdegi oı-tolǵam turǵysynan qundy.
HH ǵasyr basyndaǵy qazaqtyń memleketshil tulǵalaryn qalyptastyrǵan Álıhan Bókeıhan eldik isterge uıytqy bolyp, qoǵam isin atqarar jańa turpattaǵy zıaly qaýymnyń kisilik keıpi, azamattyq bolmysy qandaı bolý kerek degen ómirsheń máselege jaýap izdedi. «…Qorqamyn: jalpy jurttyń qarańǵylyǵynan, «basshy bolamyn» dep tonyn aınaldyryp kıip, jurt tilegin óziniń soqyr tıynyna aıyrbastaǵannan!» dep áleýmetti órge jeteler el azamattarynyń ar-ujdan tazalyǵyn, qoǵamǵa adal qyzmet etý paryzyn uǵyndyrdy.
Komýnıstik bılikke tán ámirshil-ákimshil júıeniń shyndyqty burmalap, aqıqattan alshaqtaýyn naqty mysaldarmen dáıektep berdi. Mysaly, «Qazaqtyń sany kóp pe, az ba? Bul ekinshi másele. Tynyshbaıulynyń, joldas Sırıýstyń, Esep mekemesiniń qushaqtap otyrǵan sıpyrlary (sıfrlary) ótirik» ekenin syn tezine salǵanynda, 1926 jyly Keńester Odaǵynda júrgiziletin kezekti sanaqqa jaýapkershilikpen kelý qajettiligine naqty usynystaryn bildirdi.
Iá, Alash kósemi Álıhan Bókeıhandy Qazan tóńkerisinen keıin oryn alǵan ashtyq alapaty, órteńge ósken urpaqtyń turlaýly taǵdyry beı-jaı qaldyrmady. Qazaq dalasyn jaılaǵan ashtyqtan qandastaryn qutqarý isine uıytqy bolyp, Alash muratyndaǵy senimdi izbasar serikterin jumyldyrǵan qaıratker Semeı gýbernıasy ashtarǵa járdem qylý komıteti «Semeı gýbernesiniń úıezderine bólip 20 shaqty qazaqtyń azamattaryn jiberdi. Olardyń kóbinese jınaǵandary aıaqty maldar. Bul maldardy osy tirikúıinshe ashyqqandarǵa jiberý úshin Aqmola hám Qostanaı gýberneleriniń járdemdes bolyp kómek kórsetýleri qajet. Sondyqtan ol jaqqa eki kisi jiberip otyrmyz. Olar bizdiń aıaqty maldan bergen járdemderimizdi eshkimniń qatysyna qaramaı-aq bólip beredi. Hám Semeıden jınalǵan maldardy ashyqqandarǵa aman jetkizip berýge de olar kóz bolatynyn» jetkizdi.
«Aýyldaǵy panasyz balalardy qorǵaý — mindetimiz» atty maqalasymen 1914-1923 jyldardaǵy qıly kezeń shyndyǵyna aqıqat sáýlesin túsirip, totalıtarlyq júıeniń qylmysyn áshkereledi. Keńes qoǵamynyń kókeıkesti máselelerin ótkir kóterip, aıdaı anyq shyndyqty tumshalap jasyrýǵa bolmaıtynyn uǵyndyrdy. «…El ishin apat aýyr qaptady, asharshylyq kirdi; el shybyndaı qyryla bastady… osyndaı surapyl mezgilderde oqý tárbıe jumysy jesir qaldy. Jetim-jesir baısyzdar kóbeıdi. Asharshylyqtan keıin qazaq aýylynda katólek (kotelek – ydys, quty) arqalaǵan jetim bala tolyp ketti. Mundaı balalar orys qalalarynda da kóbeıdi».
Álıhan, birinshiden, Qazaqstanda esepke alynǵan panasyz balalardyń sany 180.000 myń bolatynyn, alaıda ol sanatqa engizilmeı, esebi alynbaı qalǵandary da bar ekenin; ekinshiden, ata-ana meıirin, otbasy shýaǵyn kórmeı ósken kóńili qaıaý, qany qara jetkinshekterdiń psıhologıasyndaǵy aýytqýlardyń qoǵam úshin qanshalyqty qaýipti ekenin eskertedi.
Osyndaı qıampurystar oryn alǵan qatybas qoǵam shylaýynda úısiz-kúısiz kóshe kezgen ash-jalańash, qarasıraq panasyzdardy qamqorlyqtan aıyryp, tálim-tárbıe berýge nemquraıly qaraýǵa bolmaıtynyna bólshevıkter bıliginiń nazaryn aýdartty. Onyń ishinde qazaq ustazdaryna júktelip otyrǵan zildeı aýyrtpalyqty parasat paıymyna salyp, «panasyz balalardyń aýylyndaǵy qamqory – oqytatyn ustazy, oqytýshylary… aýyldaǵy balalarymyzdy qorǵaý – zor mindetimiz» ekenin uǵyndyryp, olarǵa qorǵan bolýdaǵy qoǵam jaýapkershiligine, muǵalim meıirine senim artady. Mine, qaımana eliniń osynaý qıly taǵdyryna kúıingen qaıratker buryn-sońǵy bolmaǵan saıası kataklızmderdi basynan ótkerip jatqan halqyna dem berip, árbir sanaly azamat atqaratyn keleli isterdiń baǵyt-baǵdaryn nusqady, odan shyǵýdyń taǵylymdy joldaryn kórsetti. «Tozǵan egistikke jońyshqa salsań, bıdaı jaqsy ósedi» maqalasynda «Mal baq, egin sal, ádis qyl, amal qyl, sheber bol, mergen bol, eńbekke, bilimge jalyn. Eńbekke, bilimge jalynǵan eýropalyqtar — mine, bes júz jyl bolady – jut, ashtyq joq…
Qazaq kedeıi, sen qashan osy jolǵa túse alasyń?» dep, ashtyqtyń qandy sheńgelinen aman-esen shyqqan elderdiń ómir taǵylymyn alǵa tartty. Ultyn beıqamdyqtan arylýǵa shaqyryp, tary salyp, ony qaýǵa tartyp sýarǵan Qarqaraly oıazy Shubartaý eliniń ıgilikti isterin úlgi etip usyndy. Ózenge toǵan qazyp, egin salǵan eldiń káperatıp (kooperatıv) bolyp is qylyp otyrǵanyn aıtqanda, «egin salatyn jabdyq, jaqsy tuqym berip, ınjener jiberip toǵanyn túzetip, jońyshqa salatyn joldy kórsetip jiberetin Narkomzemniń jer bólimi bolý kerektigin» únemi pysyqtap otyrýy, ásire naýqanshyl bólshevıktik saıası soıqandardyń kezekti ylańynan halqyn saqtandyrýy bolatyn.
Alash kósemi Qazaqstan bıliginiń saıası aǵysynan kúshtep shettetilgenimen, qazaq sharýashylyǵyn qolǵa alý, sharýashylyqty (kooperasıa) damytý, shıkizattan daıyn ónim men buıym alýdyń naqtyly joldaryn baǵamdaý, ult mamandaryn daıyndaý syndy ómirsheń máselelerdiń baǵyt-baǵdary men jaı-kúıin nazardan tys qaldyrǵan emes. Kooperatıv mektepterin ashýdyń ult ómirindegi mańyzyn baǵamdap, qyr tirshiligine qan júrgizetin osynaý isterdegi ustazdar qaýymynyń abyroıly mindetterin oı talqysyna saldy.
Kooperasıa jaıyn tolyq túsiný úshin Smaǵul Sadýaqasulynyń qazaq tilinde jazylǵan «Kooperasıa men qazaq sharýasy», «Salmaqbaı aýylynda kooperasıa qalaısha ashyldy», «Qaryz seriktigi, onyń qara sharýaǵa paıdasy» kitaptaryn oqý kerektigin aıtty. Otarshyldyq dáýirden beri shıkizat ortalyǵy bolyp kelgen qazynaly jer qoınaýyndaǵy baılyqty qazaq ıgiligine jaratyp, óńdeý zaýyttaryn ashý týraly usynystary búginderi de óziniń ózektiligin joıǵan joq.
«Istorıcheskıe sýdby kırgızskogo kraıa ı kúltýrnye ego ýspehı» atty irgeli zertteýimen uly dalanyń myń jyldyq jylnamasyn zerdelep, azattyq úshin arpalysyp ótken Kenesary Qasymuly kóterilisiniń ult-azattyq sıpatyna alǵash tarıhı baǵa bergen Álıhan qazaq tarıhyn oqytý máselesine de ulttanýdyń kúretamyry turǵysynan keldi. «Tarıh kerek» maqalasynda («Qyzyl Qazaqstan», № 10, 1922) «-Aftonomıaly respýblıka bolyp, qaǵazǵa jazǵan tarıhy bolmasa, qazaq halqy basy baqyr qazandaı ergejeıli bolady. Muny eske alyp, ańdy, qazaq azamaty! Kóbinese oqý bilim kamıssarııaty qazaq halqynyń tarıhyn túzýge kirisý kerek» dep rýhanı kemeldiliktiń ózegi ult tarıhyn oqytýda jatqanyn shegelep kórsetti.
«Tarıh – eldiń aınasy, tarıhtan el ótken ýaqyttaǵy minin kóredi. Aına joq bolsa, adam bet-aýzyn kóre almaıdy. Tarıh joq bolsa – el ótken kúnin hám minin kóre almaıdy. Minin kóre almaǵan soń, ómirin ońdaı almaıdy. Ońdamaǵan soń májnún bolyp, qudyqqa qulaıdy», «Tarıh bolsa el ósip ónedi. Tarıh bolmasa, el joǵalady. Bul – haq nárse» degen tolǵanysymen ult jasampazdyǵy ata tarıhynan bastaý alatynyn urpaq sanasyna sińirdi. Ol, túptep kelgende, bálshebekter ókimetin qabyldamaǵan Alash kóseminiń keńestik ultsyzdandyrý saıasatyna degen rýh qarsylyǵy bolatyn.
Álıhan fransýz juldyzshysy Kamıl Flammarıonnyń «Astronomıa álip-bıi» (1924), T.Týtkovskııdiń «Jerdiń qysqasha tarıhy» (1926) D.Graveniń «Dúnıeniń qurylysy» (1926) ǵylymı eńbekterin qazaqshalap basyp shyǵardy. Sonymen qatar qazaq tiline aýdarylǵan ǵylymı kitaptarǵa syn pikir jazyp otyrdy. Máselen, A.Baıtasulynyń Iý.Vagnerden aýdarǵan kitabyna («Eńbekshi qazaq». 1925.08.05), M.Áýezulynyń ǵylymı aýdarmasyna qatysty «Jerdiń jaratylysy jaıynda áńgimeler» («Eńbekshi qazaq». 1925.28.02), Eshmaǵambetulynyń M.Tomskııden jasaǵan aýdarmasyna («Eńbekshi qazaq». 1925.14.05), M.Jumabaıulynyń «Saýatty bol!» kitaptarynyń («Jańa mektep».1926.№5) basty jetistikterimen qatar negizgi kemshilikterine ádil syn kózqarasyn bildirdi.
Álıhan «jańa dáýirdiń jańa qalam qaharmandary shyǵýly, jańa salt-sananyń jyryn jyrlaıtyn jańa kitaptar jazýly, mektepter bútindeı jańarýly» ekenin aıtqanda, taptyq tanymǵa shyrmalyp qalmaı, ulttyq jáne adamzattyq oı-óris bıiginde bolýǵa shaqyrdy, ásire tapshyldyqqa syn kózimen qarady. Máselen, «Ana men bala» kitabyna (Mananıkın, M.Shombaluly, Aqqaǵaz Dosjanqyzy, Ermek kelini Raqıa, Sara Esqyzy) jazǵan synynda «Saýlyq komısarıaty «kedeıge kitap jazyp bastyq» dep kókiregin soǵar. Ol soqyrlyq. Kitabyń taptiki emes, eldiki» dep eskertti.
Qoryta aıtqanda, Máskeýden attap shyǵa almaı úıqamaǵynda otyrǵan 1922-1937 jyldary Álıhan Qazaq elin adamzat órkenıetiniń tórine shyǵarýdy maqsat etken «Alash» baǵdarlamasyndaǵy jappaı oqý-aǵartý isin endi keńes ókimeti dáýirinde tıanaqty júzege asyrýǵa basshylyq etýimen qatar, oǵan óziniń qomaqty úlesin de qosa bildi. Qazaq halqynyń rýhanı kemeldenýine qajetti keleli máselelerdi sheshýdiń praktıkalyq joldaryn nusqady. Iá, «Alash» baǵdarlamasy – japondardy artta qalǵan feodaldyq segýndar elinen nebary 21 jyldyń ishinde (1868-1889 jyldar aralyǵynda) álemniń eń damyǵan qýatty memleketiniń birine aınaldyrǵan «Meıdı ısın» (nemese «Meıdzı jańǵyrýy») baǵdarlamasynyń qazaqsha balamasy bolatyn.
Saǵymbaı JUMAǴUL,
fılologıa ǵylymdarynyń doktory,
L.N.Gýmılev atyndaǵy EUÝ qazaq ádebıeti kafedrasynyń profesory
