Túrik oıshyly, ıslam ǵalym, fılosof F. Gúlen Sırıa, Taıaý Shyǵys, Túrkıanyń ońtústik shyǵys Anadoly aımaǵy, Kúrt jáne DAESH máseleleri jaıly REGNÝM tilshisiniń regnum.ru suraqtaryna jaýap berdi.
Suraq: - Túrkıanyń Sırıa men Taıaý shyǵys saıasatyna qalaı qaraısyz? Túrıa-Reseı qatynastary turǵysynan aımaqtyń bolashaǵyn qalaı boljaısyz?
Taıaý Shyǵys pen Túrkıadaǵy oqıǵalarǵa qarasaq, III Dúnıejúzilik soǵys tutana ma dep alańdaımyn. Óıtkeni barlyq nárseni paıda men múdde turǵysynan baǵalaıtyn ári sol paıdalardy ózara bólise almaıtyn álemde ortaq máselede kelisý óte qıyn.
Sırıada bastapqyda demokratıa lebi esip, negizgi adam quqy men erkindigin izdegen bir qozǵalys bastaldy. Alaıda, Sırıa shyndyqtar men halyqaralyq kelisimderge kóz jumyp, syrtqy kúshterdiń aralasýymen, ókinishtisi, tuıyqqa tireldi.
Problemany óz ornynda sheshpegendikten, ol ulǵaıyp, jaraǵa aınaldy. Sóıtip halqynyń sany jıyrma mıllıon eldegi problema qazir búkil álemniń problemasyna aınaldy. Áıel, bala-shaǵa bosqyndardyń, álsiz, dármensiz adamdar tap bolǵan jaıttardy, joldarda kezdesken qıyndyqtar men Evropa bosaǵasyndaǵy jaǵdaıdy kórip otyrsyzdar.
Ýaqytynda marqum sheıit Sáııd Ramazan ál-Býtıdyń aıtqanyn rastady. Marqum Býtı baıypty sýnnı ǵalym retinde Sırıadaǵy demokratıanyń keń ýaqytta jasalýyn jón kórgen bolatyn. Bılikti birden ózgertý úshin jasalatyn ister eldi ishki azamattyq soǵysqa ıtermeleıdi dep qaýiptenetin. Álimshe men de qalymdy surap kelgen túrik úkimetiniń yqpaldy adamdaryna dál soǵan uqsas keńester aıttym. Tipti marqum ál-Býtıdyń da osyndaı kózqarasta ekenin bildirdim. Tipti ol jibergen hattyń bir kóshirmesin de basshylarǵa berip jiberdim.
«Sırıa máselesinde bizdiń keńesterimizge qulaq aspady»
Túrkıany basqarǵandar bir ýaqyttar Asadpen jaqsy qarym-qatynasta boldy. Osyny paıdalanyp, Asadty qoldap, keń ýaqytqa sala otyryp, qajet bolsa, Asadtyń demokratıalyq joldarmen tańdalýyna qoldaý retinde satylaı ótýge barý kerek edi. Sırıa Túrkıamen óte tyǵyz saýda, saıası ári áleýmettik qatynastarymen orta jáne uzaq merzimde anaǵurlym jaıly ári demokratıalyq elge áıteýir baıyppen ári beıbit túrde aınalar edi. Alaıda, bir ýaǵyzshydan syrtqy saıasatty úırenemiz be dep bul keńesterge mán bermedi.
«Sırıada opozısıalyq toptarǵa qarý men basqa da ártúrli qoldaý berilgende, másele asqynyp jaraǵa aınaldy»
Ol problemalardy ýaqytynda máseleni obektıvti túrde qolǵa alǵan adamdarmen aqyldasqanda sheshýge bolar edi. Biraq shalalyqqa urynyp, baıyppen is jasaı almaǵandyqtan, ony eńsere almaı túrli keleńsizdikterge túrtki boldy. Opozısıalyq toptarǵa qarý men basqa da túrli qoldaý berilgende másele asqynyp, jaraǵa aınaldy ári negizgi keń ýaqytqa sala otyryp iske asyrýǵa bolatyn demokratıalyq damýdyń joly kesildi. Bunyń kesirin ótkinshi lagerlerde ómir súrýge májbúr bolǵan, Evropanyń tabaldyryǵynda múshkil haldegi jazsyqsyz Sırıa halqy tartýda. Osy jaǵdaıdan keıin qysqa merzimde jasalýy qajet is óte keremet bolmasa da aqqan qandy toqtata alatyndaı ári zıan shekken mıllıondaǵan jazyqsyz adamnyń sál de bolsa kóńilin demeıtin saıası formýlalar tabýǵa tyrysý. Ol úshin adamı ári ar-ujdanǵa qozǵaý salatyn isterdi qolǵa alyp, halyqaralyq qaýymdastyqtyń tyǵyz dıplomatıalyq talpynys kórsetýi kerek. AQSH-tyń ról oınaǵanyndaı, Reseı de bir tepe-teńdikti ustap turǵan kúsh retinde ról oınaıtyn bolady. Bul elderdiń osy máselede bir ústeldiń aınalasyna otyryp, dıalogqa barýy óte mańyzdy. 3-dúnıejúzilik soǵysqa jol beretin bolsa, álemniń jartysy demde-aq joq bolady. Alla saqtasyn, Bertrand Rýssel bylaı deıdi: «1-dúnıejúzilik soǵysta mynaý boldy. 2-dúnıejúzilik soǵysta anaý boldy. Eger 3-dúnıejúzilik soǵys tutansa, ólgender qabir qushady, al óltirgenderdiń ózi ońbaı, jan saqtaý bólimine túsedi». Osy sebepti sońyna deıin dıplomatıaǵa júgingen jón.
Suraq: - Túrkıa saıasatynyń baǵytynan taıǵany aıtylady. Myńdaǵan adam saıasatkerlerdiń yqpalymen túrmege toǵytylyp, Kúrt azamattar ádiletsiz túrde qysymǵa ushyraýda. Bular jaıly ne aıtasyz? Kúrt aımaǵynyń máselesin qalaı sheshý kerek dep oılaısyz?
«Beıbitshilik úrdisi» dep atalatyn, biraq keıpi belgisiz úrdis»
Sırıa men Irakta da meıli kúrt meıli ózge de etnıkalyq ári dinı toptar úshin mádenı quqyn moıyndaý, ınvestısıa arqyly olarǵa qoldaný múmkindikterin berý ári memlekettiń óz azamattaryn sol kúıinde qabyldaýy, olarǵa ókilettik etý quqyn berýi, zańdy turǵyda talaptaryn oryndaý eń durys sheshim joly bolar edi.
Suraq: - Aımaqtyń tynyshyn buzyp otyrǵan DAESH (Irak-Sırıa ıslam memleketi) bar. Bul týraly ne aıtasyz? DAESH-ten qutylý úshin ne isteý kerek? Onymen qalaı kúresken durys?
DAESH pen soǵan uqsas radıkaldardyń jasaǵandarymen kúresý úshin máseleni túp-tamyrymen ári barlyq qyrlarymen qolǵa alý kerek. Máseleniń dinı qyry da bar jáne dinı emes saıası, ekonomıkalyq, áleýmettik-psıhologıalyq qyrlary da bar. Máseleni tek dinmen shektep, ózge qyrlaryna kóz jumyp qarasa, bul máselede alǵa jyljý qıyn.
Bulardy sheshý úshin musylmandarǵa tıesili jaýapkershilikter bolýmen qatar memleketterge jáne ulttarlyq uıymdar atqarar mindetter de bar. Bir jaǵynan DAESH sekildi, ál-Kaıda sekildi terrorlyq uıymdar bar. Endi bir jaǵynan otandastarǵa qysym jasaıtyn, erkindigin shekteıtin, ádiletsizdik jasaıtyn, zańdardy jumys istetpeıtin memleketter de bar. Adamdardy úmitsizdikke ıtermelep, terrorıst uıymdardyń tuzaǵyna túsýin jeńildetetin memleket isterin de elemeı qoıýǵa bolmaıdy.
DAESH dep atalatyn uıym naǵyz jaýyzdyq oshaǵy, qaraqshylar toby, alaıda bularǵa qarý-jaraq jetkiziledi, jastardy qataryna tartýlaryna tosqaýyl jasalynbaıdy, olar ınternette jarnama jasaı alady, naýqastary emdetilip, eshqandaı jaýapqa tartylmastan erkin jiberiledi, jetekshilerin keıde qamap, keıde bos qoıa beredi. Bir jaǵynda Túrkıada ómiri qumyrsqanyń ózin ádeıi baspaǵan, Qyzmet qaýymdastyǵyń azamattary terrorıst delinip, úılerinde tintý júrýde, alaıda DAESH dep atalatyn osy bir jaýyz uıym jaıly sondaı sózder aıtylmaýda, olarǵa dál sondaı qatynas jasalmaýda.
«DAESH eń úlken zıandy sýnnı musylman álemine jasaýda»
Musylmandar azshylyqta bolǵandyqtan batystyq memleketter terrormen kúresip jatqanda, musylman otandastardy renjitetindeı sózder men isterden abaı bolý kerek. Musylmandardyń kópshiliginiń qoldaýy bolmastan bul terorızm bálesinen qutylý múmkin emes. Aıtqandaı, terror uıymdarynyń qurbandarynyń kóbi musylmandar. DAESH ózinshe Sırıa men Irakta sýnnı musylmandardyń quqyn qorǵap jatqanyn alǵa tartýd, alaıda qurbandarynyń kóbi soltústik Irak kúrtterin de qosqanda, sýnnı musylmandar. Máselege jalpylama qarasaq, DAESH-tyń eń úlken zıandy sýnnı musylmandar álemine tıgizgenin aıtýǵa bolady.
Máseleni túp-tamyrynan qolǵa almaǵandyqtan bireýi bitkenmen basqasy tóbe kórsetedi. Bireýiniń kózin qurtsańyz, ekinshisi burqyldap shyǵady. Balama búlik pen buzaqylyq oshaqtary bar. Keshe ál-Kaıda týraly aıtyp jatqan edi, ony endi qurtty degende, bir demde DAESH paıda boldy. Endi bir jaqta Boko Haram bar, bári de bas keser, bári de qan qaqsatýda. Adam óltirip jumaqqa barý sekildi sumdyq ótirikpen jastardy aldaýda. Bunyń sondaı sumdyq ótirik ekeni sonshalyq – oǵan sengenderdi qatigezge aınaldyryp, ári ıslamnyń pák kelbetine qara daq túsirip, jurtty musylmandardan shoshıtyn jaǵdaıǵa jetkizýde.
«DAESH jastarymyzdy qalaı aldaýda?»
Biz musylmandar retinde bul máselege tek syrtqy kúshterdiń, keıbir qaýipsizdik uıymdarynyń oıyny dep qarap bir jaqqa ysyra almaımyz. Óıtkeni bundaı jaýyz uıymdar bizdiń jastarymyzdy túrli ýádelerdi úıip-tógý arqyly ózderine tartýda. Qalaı bul jastarymyzdy aldaı alady? Sonda biz jastarymyzǵa tıisinshe durys bilim bere almadyq pa? Olardy jaqsy tárbıeleı almadyq pa?
Quran kárimde bir ǵana jazyqsyz jandy óltirýdi búkil adamzatty óltirýmen teńestirgen. Paıǵambarymyz (s.a.ý.) qorǵaný maqsatynda zańdy bir soǵystyń ózinde soǵysqa shyqpaǵan adamdarǵa, ásirese, áıelder, balalar men dinı qyzmetkerlerge tıisýge bolmaıtyndyǵyn qatań tyıǵan. Jaratýshy ıe Quran kárimde «Biz Adam uldaryn abal ettik» deýde. Ár adamdy adam bolǵandyǵy úshin baǵalaýda. Bir-birlerińdi taný úshin senderdi túrli-túrli etip jarattyq deýde. Kóp túrlilikti baılyq retinde kórsetýde. Sonda bulardy jastarymyzǵa túsindire almadyq pa?!
DAESH sekildi terrorlyq uıymdardyń din máselesinde qanshalyqty shynaıy ekenin bilmeımiz. Alaıda, eń joq degende aralaryna ańǵaldyqpen aldanyp baryp qalǵan jastar baryn esepke ala otyryp, máselege jaqyndaıtyn bolsaq, olardyń qatelikterin din turǵysynan da kórsetýimiz qajet bolady. Múmkin keıbir jastar mańaıynan shynaıy musylmandyqtyń úlgisin kóre almaǵandyqtan, izdeniske barady. Osyndaı uıymdardyń ýádelerine senip aldanady. Baryp qosylady ári esh ańdamastan negizinen musylmandyqqa eń aýyr qıanat jasaıdy.
BAQ-tan ańǵarǵanym, olar dinı negizderdegi negizgi qatelik dinı qaınar kózderge aldy men artyn tolyq bajaılap almastan, tutas qaramaı ár jerinen úzip-julýy. Quran aıattarynyń túsý sebepterimen qatar qaı ýaqytta, ári áleýmettik saıası jaǵdaılar kezinde túskenin elemeı qoıýǵa bolmaıdy.
Hadıs sháripter úshin de osyny aıtýǵa bolady. Quran men súnnettiń ózegin túsinýge tyrysý kerek. Ol kezeńderde ıslamnyń satylap keıbir nárseni alyp tastaýdy kózdeýi, toleranttylyqpen qaraǵany, alaıda sol kúıi joıyp jibermegen qul ıelenýshilik sekildi máseleni búgin qaıta qozǵaý dinniń rýhyn túsinbeý degen sóz.
Abdýrrahman Azzamnyń «Ábadı rısalet» kitabynda aıtqandaı, Paıǵambarymyz (s.a.ý.) jáne alǵashqy musylmandardyń soǵystary jeke-jeke qarastyrylsa, barlyǵynyń qorǵanys soǵystary bolǵany baıqalady. Osyny túsinbegen jaǵdaıda Quran men súnnettegi soǵystarǵa qatysty aıtylǵandardy op-ońaı teris maqsatqa paıdalanyp ketý jaǵdaıy týady.
«Barlyq máseleni bilim arqyly uzaq merzimde sheshýge bolady»
Qurannyń, sıardyń, dinniń rýhyn jastarǵa bere alýdyń joly bilimde jatyr. Barlyq máseleni bilim arqyly uzaq merzimde sheshýge bolady. Demokratıalyq qundylyqtar, adamǵa qurmet, ómirge qurmet, barlyq adamdy qadirleý sekildi qundylyqtardy oqý baǵdarlamasyna engizýge bolady.
«AQSH pen Reseı odaq qurýy tıis»
Uzaq merzimde sheshý úshin osylardy jasaýmen qatar qysqa merzimde terrorlyq toptarǵa qarsy odaq qurylsa, Amerıka men Reseı de osy odaqpen birge máseleni sheshýge bolady. Joq degende, qataryna kóp adamdy tartýdyń aldyn alyp, bul qaterli isiktiń asqynbaýyna jol bermeýge bolady.
Daıyndaǵan: Erik Talǵatuly
