Elbasymyz N.Nazarbaev Túrkistanda ótken kezdesýinde: «Biz Qoja Ahmet Iassaýı ilimin alyp júrýimiz qajet» dep atap kórsetip, Iassaýı iliminiń ul­ty­myzdyń, memleket­tiligimizdiń tarıhyndaǵy mańyzy erekshe ekenin baıyptaǵan edi.

 Rasynda da, babamyz ultymyzdyń bolmy­syn qalyptastyrǵan, qundy­lyqtyq baǵdaryn belgilegen biregeı ilimniń ıesi. Endeshe, hal­qymyzdyń ult bolyp qalyptasýy men damýyna, ulttyq erekshe­likteriniń berik saqtalýyna Iassaýı ilimi tikeleı áser etkenin eshkim joqqa shyǵara almaıdy. 
Aqyn, oıshyl, musylman dini­niń ataqty qaıratkeri, fılosof, ǵulama ǵalym Ahmet Iassaýıdiń tulǵasy tek túrki ıslam órkenıeti úshin ǵana emes jalpy adamzat tarıhynda erekshe mańyzdy orynǵa ıe desek qatelespeımiz. Sondyqtan da IýNESKO osy 2016 jyldy túrki áleminde «Qoja Ahmet Iassaýı jyly» dep tanyǵany belgili. Osyǵan oraı túrki halyqtarynyń rýhanı usta­zyn álemge tanytý maqsatynda túrkitildes elderde jáne Qa­zaqstanda birneshe halyqaralyq sımpozıým, konferensıa, kon­gress jáne túrli tanymdyq sharalar ótkizildi. 
Bıyl Qoja Ahmettiń ómir­den ozǵanyna – 850 jyl. Negizgi derekterde 1166 jyly ómirden ótken delinedi. Endi siz osy 850 jyl buryn ómirden ozǵan Qoja Ahmettiń denesi áli kúnge deıin shirimegenin, tipti jany bar «tiri» keıipte jatqanyn bilesiz be? 
Bilmeseńiz aıtalyq, QazKSR-diń eńbek sińirgen qaıratkeri, burynǵy «Qazproektrestavra­sıanyń» basshysy Baıan Tuıaq­baeva Qoja Ahmet Iassaýı kese­nesinde júrgizgen restavrasıa jumystary jaıynda «Orda.kz» gazetine bergen suhbatynda mynadaı estelik keltiredi.
«…Toqsanynshy jyldary kesenege qaıta jańǵyrtý ju­mys­taryn júrgizgen bolatynbyz. Babamyzdyń qulpytasy laqat jaǵyna qısaıyp ketip edi. Biz qyzyǵýshylyǵymyz oıanyp, saǵanany (Hİİ ǵasyrda jasalǵan saǵana) ashyp qarap, múrdesine qol tıgizdik. Denesi áli shirimegen eken, jany bar. Budan ári aıta almaımyn. Biraq sol kezdegi kóńil kúı erekshe boldy… Esimnen ketpeıdi…» deıdi.
Árıne, aldymen «óli» jáne «tiri» degen sózderdiń basyn ashyp alaıyq. Qoja Ahmet qabi­rinde tiri degendegimiz ol bul dúnıeden ótken joq degen sóz emes. Alla onyń da janyn alǵan, janazasy shyǵarylǵan, máıiti jer qoınyna berilgen. Ólmeıtin pende joq. Jandynyń bári de ólim dámin tatady. Tipti, ardaqty Muhammed Paıǵambarymyz da bul jalǵannan ótken. Biraq dúnıeden ótse de paıǵambardyń (s.ǵ.s.) bizben baılanysy úzilmegenin qasıetti hadıster aıǵaqtaıdy. Ol jóninde Paıǵambarymyz bylaı deıdi: «Meniń ómirim sender úshin ıgilik bolyp tabylady. Sender me­nimen, men sendermen áńgime­le­semin. Biraq, meniń ólimim de – sender úshin ıgilik. Óıtkeni sen­derdiń istegen isteriń maǵan kórsetilip turady. Eger amal­daryń jaqsy bolsa, men Allaǵa maqtaý-madaq aıtamyn. Al amal­daryń jaman bolsa, senderdiń attaryńnan Alladan keshirim suraımyn» dese, taǵy bir hadıste Paıǵambarymyz (s.ǵ.s.) : «Kimde-kim maǵan sálem joldasa, onyń sálemine jaýap berýim úshin Alla Taǵala meniń rýhymdy qaıta qaıtarady», – deıdi. Bul hadıs – Rasýlallanyń jany men táni únemi baılanysta bolatynyna aıǵaq. Óıtkeni musylmandar Paı­ǵambarymyzǵa sálemin jol­daýdy bir sátke bolsa da toqtat­paıdy. Sondaı-aq paıǵambarlar­dyń qabirlerinde Rabbylaryna qulshylyq etip jatqany jóninde rıýaıattar kelgen. Iaǵnı paıǵam­barlar qabirinde tiri bolady, namaz oqıdy delinedi. Budan biz olardyń qabirde rýhymen ǵana emes, denesimen de tiri bolatynyn ańǵaramyz. 
Oǵan qosa paıǵambarlardyń deneleri shirimeıdi. Ol jóninde Paıǵambarymyz bylaı deıdi: «Rasynda, Alla Taǵala paıǵambar­lardyń denelerin jerge haram etti (olar shirimeıdi)». Paıǵam­barymyz da basqa paıǵambarlar tárizdi qabirinde denesimen de rýhymen de tiri. Ol qabirinde Rabbysyna qulshylyq etýde ári úmbetine Alladan keshirim surap, olarǵa shapaǵat etýdi tilep, joldaǵan sálemderine jaýap berý arqyly baılanysyn úzbeýde.
 Sol sekildi, sheıitter de múl­dem basqa ǵajaıyp álemde ómir súredi. Olardyń qabir álemindegi adamdardan eń basty aıyrma­shylyǵy – óliler ózderiniń ólgenderin biledi, al sheıitter bul fánıden ótkenin bilmeıdi. Ózderin tiri dep oılaıdy. Quranda Alla Taǵala: «Alla jolynda ól­genderge (sheıit) «óli» demeńder. Kerisinshe olar tiri. Biraq sender seze almaısyńdar», – deıdi.
Paıǵambarlar sekildi haq áýlıelerdiń de denesi shirimeıdi delinedi. Áýlıe degenimiz – Alla­nyń dosy degen sóz. Áýlıeler denesiniń shirimeı sol qalpy saq­talǵany týraly naqty derekter az emes. Sonyń biri – joǵaryda aıtqan Qoja Ahmet Iassaýıdiń denesiniń áli kúnge deıin shirimegeni. Qurandy kóp oqyǵan adamnyń ishine Quran túsip ketedi de, denesi buzylmaıdy degen sóz, sirá, ras bolsa kerek. 
Basqany bylaı qoıǵanda, ózimizdiń kórnekti aqyn, uly oıshyl Máshhúr Júsip Kópeev ózi óletin jyldy kúnine deıin aldyn ala atap, jerleıtin jerin bel­gilegen. Óz kórin ózi qazdyryp, jer astynan bólme ázirletken, ústine mazar ornatqan. Mazar bitkesin ózine as bergizgen. Budan shoshynǵandarǵa ol ózi qaıtys bolatyn jyly eldi asharshylyq jaılaıtynyn, sóıtip, halyqtyń ózin aza tutýǵa murshasy bolmaı­tynyn aıtyp, túsindiripti. «Tánim irip-shirimeı, ondaǵan jyldar boıy saqtalady. Men ólgende kórimdi ashyq qoıyńdar, óıtkeni talaı jandar odan aý­rýyna em tabady. Kórimdi 21 jyl­dan soń jabyńdar. Sol kezde aram qoldar aralasady. Al oǵan deıin deneme túk bolmaıdy. Tek 21 jyl­dan soń sol aıaǵymnyń bash­paı­lary shirı bastaıdy, sebebi, jas kú­nimde bir mysyqty teýip ji­bergenim bar edi» deıdi». Áýlıeniń aıtqany aıdaı keldi. 1931 jyly Máshhúr Júsip qaıtys boldy. Bul kezde halyq ashtan qyrylyp jat­qan. Sonda da aqynyn qurmet­tegen el ony ózi daıyndap ketken ma­zar­ǵa óz aıtqanyndaı qoıyp úlgeredi. 

1952 jyly Keńes ókimetiniń qy­zyl sholaqbelsendileri áý­lıeniń basyna túneıtin, sóıtip, aýrý-syrqaýynan jazylyp jatqan halyqtyń júreginen aqyn esimin alastaý úshin mazardy jermen-jeksen etip, buzyp tastaıdy. Sol kezde jurt 20 jyl boıy denesi buzylmaǵan, shashy da, tyrnaǵy da túspegen áýlıeniń denesine kýá bolyp, oıshyl aqynǵa degen qurmeti burynǵydan da arta tústi. Bul tańǵajaıypty zertteýdiń ornyna nadan bıliktiń quly bolǵan qyzyl sholaqbel­sendiler aqyn denesin tezdetip qaıta kómip tastaıdy. Kóp uzamaı kórdi buzǵandardyń ólgenderi ólip, ólmegenderi jyndanyp ketedi.
Máshhúr Júsip denesiniń búlinbeýin zertteýshiler onyń ǵalymdyǵymen de baılanys­tyrady. Jatatyn jeriniń topy­raǵynyń qunaryn, kún sáýlesiniń qanshalyqty kólemde túsetinin aldyn ala ólshep-pishken deıdi. Sondaı-aq denesin shiritpeıtin dárilik shópter ishken desedi. Kim bilsin?.. 
Mańǵystaýdaǵy Beket ata­nyń da denesi shirimepti. Oǵlandy­da-­ǵy jerasty meshitine kelgen shyraqshy urpaqtary aıyna bir ret kelip, onyń saqalyn, tyrna­ǵyn turaqty alyp kútimde ustap, jylyna bir ret Qurban aıttyń aldynda Arapa kúni «kıimin jańartyp turǵany» aıtylady. 
Ataqty aqyn Shádi tóreniń de denesiniń shirimegeni týraly estelikter bar. Ońtústik Qazaq­stan oblysy Sozaq aýdanynda Qyzylkól degen shaǵyn aýyldy meken etken Shádi tóre Shaıan, Qarnaq, Tashkent, Buharadaǵy Kókeltash medreselerin bitirip, arab, parsy, shaǵataı tilderin jetik bilip shyǵady. Qazan, Orynbor, Tashkent baspalarynan «Sıar Sharıf», «Hazireti Musa men Perǵaýyn», «Tórt dárýish» syndy talaı dinı óleń-dastan­dary, qıssalary, shejireleri basylyp shyqqan. 
Shádi aqynnyń ózbek eline qaraı aýǵany, sol jaqta 1933 jyly kóz jumǵany belgili bol­ǵan­men, aqynnyń jatqan jeri, qabiri osy ýaqytqa deıin belgisiz bolyp kelgen-di. Osydan birer jyldar buryn aqıyq aqyn, ǵulama ǵalymnyń qabiri Ózbek­stan­nan tabyldy. Ózbekter ba­syna tal ekken eken. Asharshylyq kezinde elde kúsh-qýat qaıdan bol­syn, Shádini tizeden kómip kete salypty. Aradan 25 jyl ót­kende molanyń bir sheti ashy­lyp qalady. Sóıtip, sol aýyldyń qarıalary bar súıegin qaıta jerleý úshin ashqan eken. Sóıtse, Shádiniń saqal-shashy men tyr­naǵy ósip ketken. Denesi 25 jylda buzylmastan sary tap bolyp jatyr deıdi. 
Iascaýıdiń shákirti, Túrkıa­nyń uly shaıyry Júnis Ámire sopynyń da (Iýnýs Emre) denesi shirimegen eken. 1948 jyly Ankara – Eskıshehır temir joly salynyp jatqan jyldarda jol Júnis Ámireniń qabiri ústinen ótetin bolǵandyqtan buzylatyn bolady. Biraq jumysshylar qansha tyryssa da muny júzege asyra almaıdy. Tipti bir joly tóselgen relsterdiń ajyrap, 8-10 metr jerge ushyp túskeni baıqalǵan.
Osyǵan oraı jaqyn jerdegi tóbege tańerteń erte eshkimge aıtpastan, qabirin kóshiremiz dep oılaıdy. Tańerteń qabirdiń qasyna barǵan bes kisilik keńes 30 myńnan astam adamnyń sol jerge jınalǵanyn kóredi. Bul adamdar qalaı estigenin túsine almaı qalady. Júnis Ámireniń qabiri muqıat túrde ashylady. 700 jyl ótse de, denesi esh shirimegen eken. Bir qoly betinde, bir qoly júre­giniń ústinde, dál bir uıyqtap jatqan adam sekildi. Denesi ol jerden alynyp, tabytqa saly­nyp, 100 metr jerdegi mazarǵa kóshiriledi. Sol 100 metrlik jerge 3 saǵatta áreń jetedi.
Qasıetti kisilerdiń tániniń shirimeı saqtalǵany týraly aqpa­rattar tek ıslamda ǵana kezdes­peıdi. 
Máselen, 2002 jyly álemdik aqparat agenttikteri sensasıalyq jańalyq habarlady: Býrátıada 75 jyl buryn ómirden ótken Hambo-lama Dashı-Dorjo Itıge­lovtiń máıitin kórden sýyryp kór­gender, onyń áli sýymaǵan de­nesiniń ústinen túsken. 
1920 jyly bul ataqty lama shákirtterine «jaqynda qyzyl­dardyń hramdardy qırataty­nyn, lamalardyń kózin joıatynyn, biraq ózin ustap úlgermeıtinin» aıtady. 1927 jyly 15 maýsymda Itıgelov ómirden ketetinin má­limdep, 30 jyldan keıin denesin jer astynan qazyp alyp qa­raýlaryn ósıetteıdi. 
1955 pen 1973 jyldary lamalar qupıa túrde Itıgelovtiń máıitin qazyp kóredi de, sol kúıi buzylmaı jatqanyna kózderi jetken soń, ony aǵash astaýǵa tuzben qaıta kómip tastaıdy. Keıinnen 2002 jyly 10 qyr­kú­ıekte bas býddashynyń denesi taǵy qazylyp alyndy. Ony Reseı Densaýlyq mınıstrliginiń bilikti mamandary tekserip qarap, tańǵalǵannan talyp túse jazdady. Budan 75 jyl buryn ólgen Itıge­lovtiń denesinen jany týra 12 saǵat buryn shyqqandaı eken. Terisi jumsaq, jyly, kózi men qulaǵy, shashy, tyrnaǵy sol kúıinde, kádimgi myzǵyp ketken adamsha basyn tik ustap, maldas quryp otyr. Ary-beri tekserip qaraıdy, bálzamdalǵan túgi de joq. Sarapshylar mundaı kúıde dene ary ketse úsh kún ǵana saq­talady dep oılaıdy. Joq, kúnder, aılar ótse de lamanyń denesi ta­bıǵattyń zańdylyǵyna baǵyn­bastan sol kúıinde saqtalýda. Sonymen, oqymystylar deneni zertteýge shyndap kirisip ketedi. Tyrnaǵy men shashy týra tiri adamdykindeı. Eshqandaı mý­mıa­lanbaǵan, hımıalyq qospalar qosylmaǵan, hırýrgıalyq maska kıgizilmegen. Deneniń jasýsha­lary tiri bolyp shyqqan. Ǵıba­dathana ishinde dinı rásim júrip jatqan kezde qyzýy kóterilip, keıde tipti kádimgideı terleıdi de. Dene sol buzylmaǵan kúıinde. Monahtar ony úlken meıramdarda syrtqa alyp shyǵyp, halyqqa kórsetedi. Biraq sýretke ne beı­nekameraǵa túsirýge bolmaıdy. Jyl saıyn ústindegi kıimin tórt ret aýys­tyryp otyrady.
Quranda Alla Taǵala: «Alla jolynda ólgenderge (sheıit) «óli» demeńder. Kerisinshe olar tiri. Biraq sender seze almaısyńdar» deıdi. 850 jyl buryn qasıetti Túrkistanda ómirden ozǵan Qoja Ahmettiń denesi áli kúnge deıin shirimegeni, tipti jany bar «tiri» keıipte jatqany da Quran sózi shyndyǵynyń bir aıǵaǵy.

Tóreǵalı Táshenov

Maqala Aıqyn saıtynan alyndy