Qazaqstan táýelsizdigin ala salyp, eń aldymen qolǵa alynǵan máselelerdiń biri shet elderdegi qazaqty elge ákelý boldy.

1991 jyldyń basynda áýeli “Qaıt, qazaq Otanyńa!” dep Qazaqstannyń zıaly qaýymy bas kóterse, el Prezıdenti N.Nazarbaev “Alystaǵy aǵaıyndarǵa aq tilek” atty áıgili hatyn jarıalady.

Qazaq kóshin jandandyrý maqsatynda Dúnıejúzi qazaqtar qaýymdastyǵy quryldy. Alǵashqy  Dúnıejúzi qazaqtarynyń quryltaıy 1992 jylǵy 28 qyrqúıek pen 3 qazan aralyǵynda Almaty qalasynda ótti.  Osy quryltaıda sóılegen sózinde N.Á. Nazarbaev: “…Bul dúnıede bizdiń bir ǵana Otanymyz bar, ol – táýelsiz Qazaqstan. Biz týǵan memleketimizdiń táýelsizdigin baıandy etýge, qýatyn arttyrýǵa, onyń ıgiligine, halyqaralyq qoǵamdastyqta abyroıynyń ósýine adal qyzmet etýge paryzdarmyz” – dep, «Bar qazaq - bir qazaq» degen saryndaǵy jalyndy sóz aıtty.

Aıta keter bolsaq, qazaq kóshi-qonyna negiz qalaǵan qujat, Qazaqstan táýelsizdigine sanaýly kúnder qalǵanda 1991 jyly 18 qarashada qabyldanǵan bolatyn.

«Qamshy» portaly kóshi-qon saıasaty qolǵa alynǵan soń, Atajurtqa oralǵan shetelderde týǵan tanymal qazaqtardy sanamalap shyqty.

Halıfa Altaı

Ǵulama ǵalym, dinı aǵartýshy ustaz Halıfa Altaı Ǵaqypuly 1917 jyldyń 18 jeltoqsanynda Shyǵys Túrkistan aımaǵy Shińgil aýdanynyń Jarynty ózeniniń boıynda dúnıege kelgen. Saýatyn alǵashynda ákesi Ǵaqyp Qarakelenulynan, keıin aýyl moldasynan ashqan ol búkil ómiriniń bastapqy kezeńi qýǵyn-súrgin, kóshi-qon azaptarymen ótse, keıingi ǵumyrynda dinı, aǵartýshylyq, ımandylyq baǵytynda ónimdi eńbek etken. 

1933-1938 jyldary Qytaıdaǵy qýǵyn-súrginge baılanysty el-jurty Barkól, Gansý, Sınhaı aımaǵyna qonys aýdarǵan. 1940 jyldardaǵy dúrbeleń Halıfa Altaıdyń ómirine de tikeleı baılanysty. Bul kósh úsh lekke bólingen. Birinshi bólimi – Elisqan batyr bastaǵan, ekinshi bólimin Zýha batyr qajynyń balasy Soltanshárip bastaǵan, Qusaıyn taıjy eldiń bir bólegin alyp Gaskól degen jerge ketedi. Al, tórtinshi bólimi eki jyldaı sandalyp, keıin Barkól, Shonjy, Norıǵa qaıtady. 1950 jyldyń sońyna qaraı Soltanshárip, Qusaıyn taıjy bastaǵan kósh Gımalaıdyń soltústiginen Tıbet zańǵarynan asyp, 1951 jyly Kashmır ólkesine taban tireıdi. 

1952 jyl Arab, ýrdý tilderin bilgen Halıfa Altaı alǵashynda Pákistannyń Peshavar qalasynda qyzmet etedi. Sonda qurylǵan «Shyǵys túrkistandyq qazaq kóship kelýshileri qoǵamynyń» jaýapty hatshysy bolady. Al 1953-1954 jyldary Pákistandaǵy qazaqtardyń Túrkıaǵa kóshin uıymdastyrǵan qaıratker retinde tanyldy. 

Altaı Halıfa Túrkıada shyǵarmashylyqpen aınalysyp, Shyǵys Túrkistannan bastalǵan azapty sapar týraly «Estelikterim», «Atajurttan Anadolyǵa deıin», «Altaıdan aýǵan el» atty ómirbaıandyq kitaptar jazdy. 1977 jyly Ystambulda «Qazaq túrikteriniń shejiresi» atty zertteý eńbegin shyǵarǵan.  Halıfa Altaıdyń 1991 jyly tarıhı otany Qazaqstanǵa birjolata kóship kelýiniń ózi sol ýaqytty mańyzy zor aıshyqty oqıǵa bolǵan. Ol týraly Abyzdyń ózi: «1991 jyly jeltoqsan aıynyń ortasynda Ystambul kóshesinde kele jatyp, kópshilik radıodan «Búgin Qazaq eli táýelsizdik aldy, jer betinde Qazaqstan degen derbes memleket paıda boldy!» dep túrik tilinde sańqyldap jatqan daýysty estigenin aıtqan. Estıdi de, egilip jylaıdy. Sol turǵan jerinde qubylany taýyp alyp, sájdege ketedi. Jaratqan Ieden: «Iá, Allam, qazaq degen halyqqa aqyry erkindik keldi-aý, abyroı berdiń-aý! Aıbarly memleket qyla gór! Ǵumyrly qyla gór!» dep duǵa tileıdi. «Qýanyshtan yrshyǵan kóz monshaqtarym tas edenge tyrs-tyrs tamady. Sájde qylǵan jerimde uzaq jatyp qalyppyn» dep estelik aıtyp edi.

Qazaqstan táýelsizdik alǵannan keıin Halıfa Altaı Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń tikeleı qoldaýymen atajurtqa qonys aýdardy. Halıfa Altaı – Qazaq elinde úlken bedelge ıe bolǵan iri tulǵa. Din qaıratkeri retinde onyń 1991 jyly aýdarǵan «Quran Kárimniń qazaqsha maǵynasy men túsinigi» Fahd baspahanasynda basylyp, 800 myń danamen taratyldy. 
Halıfa Altaı – ádebıet tarıhynda halyqaralyq «Alash» syılyǵyn alǵash ıelengen qalamger. Sonymen qatar ony «Túrik áleminiń ǵulamasy» dep joǵary baǵalaǵan.  Aqyl-parasatymen jurtqa jaqqan, halqyna qadirli, eline shapaǵatshyl bolǵan qarıa 2003 jyly 86 jasynda Almaty qalasynda ómirden ótti.

Mustafa Óztúrik

1954 jyly Stambýlda týǵan Mustafa Óztúrik – qazaq jáne túrik taekvondosynyń negizin qalaýshylardyń biri bolyp sanalady. Ol – 1930 jyldary atalary qıyn-qystaý kezde Qytaıdyń Altaıyna ketip, ol jerden Úndistan men Pákistan arqyly Túrkıaǵa ótken qazaq dıasporasynyń ókili.

Óztúrik 1975-80 jyldary Taıbeıdegi Halyqaralyq saıasat ýnıversıtetinde oqyp, jýrnalıs mamandyǵy boıynsha dıplom alady. Resmı ómirbaıanyna sáıkes osy elde taekvondo sportyna yntasy aýyp, shyǵys jekpe-jegin úırenedi de, sheberligin 7-kypqa (sary-jasyl belbeý) deıin jetkizedi. Eń joǵarǵy shegi 10-kyp (aq belbeý) dep sanalatyn taekvondoda 7-kyp ıeleri ǵana «sahúnnım», ıaǵnı sheber atalady. Oqý bitirgen soń Óztúrik Múnhende áskerıler men polıseılerge shyǵys jekpe-jeginen jattyqtyrýshy bolyp jumysqa turady. Keıin Germanıadaǵy alǵashqy taekvondo mektepteriniń birin ashady. 1980 jyldardyń basynda Stambýlda da Mustafa Óztúrik mektebi ashylyp, túrik shákirtteri álemdik jarystarda júlde ala bastaıdy. Túrkıa taekvondo quramasyn Mustafa Óztúrik jattyqtyrǵan kezde 1983 jyly Kopengagende (Danıa) ótken álem chempıonatynda túrkıalyq Iylmaz Helvagıogly esimdi túrik taekvondoshysy altyn alady. Taǵy eki túrik sportshysy kúmis pen qola ıelenedi.

1990 jyly kóktemde Mustafa Óztúrik Qazaqstannyń bılik ókilderiniń shaqyrtýymen tarıhı atajurtyna alǵash keledi.

Al 1990 jyly kúzde Óztúrik qazaq jastaryn taekvondoǵa baýlý úshin Qazaqstanǵa birjola ornyǵyp, 1991 jyly Qazaqstan taekvondo federasıasyn qurady. 1992 jyly Qazaqstan Halyqaralyq taekvondo federasıasynyń (WTA) múshesi bolady. Osy jyly Mustafa Óztúrik Qazaqstan azamattyǵyn alady. 

1994 jyly Mustafa Óztúrik Qazaqstan parlamentiniń depýtattyǵyna óz kandıdatýrasyn usynady. Biraq ol bul saılaýda jetkilikti daýys jınaı almaıdy. Ol óziniń bapkerlik qyzmetin jalǵastyra beredi.

1995 jyly Mustafa Óztúrik kenet syrqattanyp, Almatydaǵy aýrýhanalardyń birinde aýyryp, kóz jumady. Dostarynyń aıtýynsha, 1995 jylǵy naýryzdyń 11-i kúni Almatydaǵy Balýan Sholaq atyndaǵy sport saraıynda kıkboksıńten jarys ótip jatady. Sol jarys bitken soń Óztúrik ózin jaısyz sezinip turǵanyn aıtyp, dáriger shaqyrtady. Al dárigerler ony aýrýhanaǵa alyp ketedi.

Mustafa Óztúriktiń dosy Mamet Damır: «15 naýryzda onyń jaǵdaıy qıyndaı berdi. Keshki bes jarymda ol kóz jumdy. Onyń janynda bolǵan dostary: «Ony bireýler ýlaǵan» dedi». 1995 jyldary elde reketırlik ýaqyt edi. Bireýlerge Mustafanyń elge kelip, kóterile bastaǵany unamasa kerek. Bizdiń boljamymyzsha, onyń tamaǵyna ý qosqan sıaqty» deıdi.

Taekvondo sheberin emdegen medısınalyq mekeme men bılik organdary «Mustafa Óztúrik qastandyqtan óldi» degen joramaldy rastaǵan emes.

Sportshynyń anasy ulynyń denesin Stambýlǵa alyp ketip, sonda jerleıdi. Rázıa apanyń ózi 2012 jyly mamyrda Stambýlda dúnıe saldy.

Zardyhan Qınaıatuly

Táýelsizdik jyldary elimizge shetelden kelgen qandastardyń ishinde ár salanyń ǵalymdary jeterlik. Solardyń ishinde tarıhshy Zardyhan Qınaıatuly, tarıhshy, qytaıtanýshy Nábıjan Muhamethanuly, qytaıtanýshy Dúken Másimhanuly, japonıada uzaq jyl ǵylymmen aınalysqan, medısına salasy boıynsha doktorlyq qorǵaǵan Ýatqan Sáıpiluly, dintanýshy Murtaza Bulutaı, tarıhshy Tursynhan Zákenuly, tarıhshy Janymhan Oshanuly, odan ózge jaratylystyq ǵylymdar salasynda doktorlyǵyn Eýropa, AQSH, Qytaı elderinde qorǵaǵan kóptegen ǵalymdar bar.

Aıtalyq, belgili saıasatker, qoǵam qaıratkeri, tarıhshy Qınaıatuly Mońǵolıa eline óte syıly tulǵalardyń biri. Mońǵolıa premer-mınıstriniń orynbasary qyzmetin atqarǵan ol sol jyldary osy eldiń jańa Ata zańyn jasaýshylardyń biri bolyp qyzmet etken. Elge kelgen soń uzaq jyl Á.Marǵulan atyndaǵy tarıh ınstıtýtynda ǵylymı jumyspen aınalysyp keledi.

Zardyhan Qınaıatuly - (1940 jyly týǵan, Mońǵolıa, Qobda aýdany) – ǵalym, tarıh ǵylymynyń doktory (1987), profesor (1991). Mońǵolıa memlekettik ýnıversıtetin, Máskeý qoǵamdyq ǵylymdar akademıasyn bitirgen. 1975 – 87 jyldary Mońǵolıa kásipodaǵy ortalyq komıtetiniń hatshysy, 1990 – 92 jyldary Mońǵolıa úkimeti basshysynyń orynbasary jáne Mońǵolıa Parlamenti tóraǵasynyń orynbasary qyzmetterin atqarǵan. Mońǵolıanyń jańa Konstıtýsıasyn jáne sol elde júrgizilgen saıası-ekonomıkalyq reformalardyń quqyqtyq negizin jasaýshylardyń biri. 1994 jyly Qazaqstanǵa qonys aýdarǵan. Ǵylymı-zertteý eńbekteri ulttaný jáne ultaralyq qatynastar máselesine arnalǵan.

Arystan qajy Shádetuly

Arystan Shádetuly Zýqa batyrdyń tikeleı urpaǵy bolyp sanalady. 1936 jyly Shyǵys Túrkistanda týǵan. Sodan ákesi Shádet Zýhauly Barkólge kóship baryp, ol jerde taǵy on jyl turǵan. 1937 jyly sábı Arystan qorjynda birge ketken 18 myń qazaq Qytaıdan qashyp, ishki ólkedegi Shyńhaı degen jerge, dúńgenderdiń ortasyna barǵan. Biraq olarmen de soǵysyp, aqyry qazaqtar Tıbet arqyly Úndistan, Pákistan asyp, kóp azap-qıyndyq kórip júrip 1953 jyly Túrkıaǵa bardy. Arystan 1966 jyly Eýropaǵa bardy, Germanıada batys Berlınde turdy. 38 jyl boıy halyqaralyq poshtada jumys istep, 1995 jyly zeınetke shyqqan soń atameken - Qazaqstanǵa qonys aýdardy.

Arystan qajy Shádetuly búginde Almaty oblysy, Qarasaı batyr aýdanynyń Raıymbek aýylynda turady. Bıyl jasy 80-ge shyqqan aqsaqaldyń óz aıtýynsha, ol 60 jyldan astam ýaqyttan beri «Qarajorǵany» bılep keledi eken.

Asqar Jákýlın

Onyń eki tegi de qarakók bolǵan. Óziniń atasy ­Jákýlá Kúshikuly 1885 jyly Ombydaǵy feldsherlik tehnıkýmdi bitirgen. Sol zamandaǵy patsha armıasynyń áskerı dárigeri bolǵan. 1909 jyly sol kezdegi Projevskıı (Qyrǵyz jerinde) gýbernıasynyń hatshysy deńgeıimen qyzmetten bosap, týǵan jeri - Aqsýatqa qaıtqan. 20 jyldary Alash qozǵalysymen nıettes, tilektes bolǵany úshin qýdalanyp, aqyry balalaryn-aýylyn alyp, qarýly qarsylyqpen Sháýeshekke ótken kisi. 1933 jyly Sháýeshekte belgisiz jaǵdaıda oqqa ushqan. Jakýlanyń inisi - Ábilmájin de 1912-1917 jj. Varshava mal dárigerlik ınstıtýtyn bitirgen kisi. 1936 jyly alashshyl "halyq jaýy" retinde atylǵan.

Asqardyń naǵashy tegi de Qý daýysty Quttybaı bı, Baıǵara bı, Aqtaılaq bı bolyp, Abylaıhan zamanynan bastaý alatyn áıgili tulǵalardan keledi.(Quttybaı men Aqtaılaq 1761 jáne 1773 jyldary Qazaq handyǵynyń elshisi retinde Pekınge baryp, Chın ımperatorymen kelissóz júrgizgen kisiler) Al Asqardyń ákesi Ánýar, onyń aǵasy ­Maǵaýıa Qytaıdaǵy úsh aımaq úkimetiniń beldi kadrlary bolǵan, ol jaqta İle qazaq avtonomıaly oblysy qurylarda ekeýi eki aımaqqa basshy bolǵan adamdar. Al anasy - Bátıma Jákýlına da óz ǵumyrynda úlken laýazymdy qyzmetke jetken jazýshy, sheshen tildi asa tárbıeli, bedeldi adam bolǵan.

Asqar ózi Qytaıda týyp-ósken, biraz jyl Germanıada turdy. Keıin Qytaıǵa qaıta kelip, Pekınde úlken jeke menshik qurylys kompanıasyn quryp, iri ǵımarattar turǵyzdy. Baı boldy, úılendi. Sóıte tura sábıli bolar sátterinde Pekındi, baılyqty bárin tastap, jary Jaınany jetelep, Táýelsiz Qazaqstanǵa - Almatyǵa birjolata oraldy. Onymen suhbattas, syrlas bolǵan azamattar onyń sonshama tereń bilimdi ekenin, Eline, ultyna, ulttyq memleketine degen súıispenshiligi sheksiz ekenin, jáne onyń bıik mádenıetti ári jaısań azamat ekenin biledi. Ol atymtaı jomart,­ úlken mesenat edi, ári keremet isker uıymdastyrýshy edi. Qazaqstanǵa kelgennen keıin, ol "Asaı" degen kompanıa quryp,­ ony bıik qarjylyq mekemege aınaldyrdy. Jákýlın uzaqqa sozylǵan naýqastan 2016 jyly 2 aqpan kúni Qytaı astanasy Beıjińde máńgilik saparǵa attandy.

Ermurat Zeıiphan

Táýelsizdiktiń eleń-alańynda elge oralǵandardyń ishinde belgili ánshi, kompozıtor, akter, aqyn-jazýshy Ermurat Zeıiphan bar bolatyn. Zeıiphan - 1966 jyly dúnıege kelgen biregeı talant ıesi, sol jaqta orta mektepti, Óner ınstıtýtyn bitirip, 1991 jyly arnaıy oqý baǵdarlamasymen Atamekenge oralǵan. 1993 jyly ótken respýblıkalyq «Úkili úmit» baıqaýynda İİ oryn ıelenedi.

Onyń juldyzdy sáti sol kezden bastalady. Qytaı men Qazaqstannyń arnaıy oqý baǵdarlamasymen kelgen jastardyń deni keri qaıtqanda, Ermurat bastaǵan birneshe talant Atamekende qalýǵa nıet bildiredi. Ol osy kezde búkil qazaq jatqa aıtatyn «Kók týdyń jelbiregeni» ánin jazady.

Ermurat Zeıiphan – 1966 jyly Qytaıdyń İle aımaǵy Kúnes aýdanynda dúnıege kelgen. 1991 jyly kúzde Almatyǵa kelip, T. Júrgenov atyndaǵy Óner akademıasynan bilim alady. Ol M.Áýezov atyndaǵy akademıalyq drama teatrynda, Abaı atyndaǵy Opera jáne balet teatrynda, Qorǵanys mınıstrliginiń ansamblinde qyzmet etti.

«Sybyzǵy saryny» atty prozalyq jınaǵy, «Ózińe arnadym», «Bu dúnıe», «Úshbýryl» sekildi poezıalyq jınaqtary jaryq kórgen. Ártúrli án, óner baıqaýlarynyń jeńimpazy. QR Mádenıet qaıratkeri.

Ermurat Zeıiphan – «Kók týdyń jelbiregeninen» bólek 100-ge jýyq ánniń avtory. Onyń «Kúnes-aı», «Jaılaýym – ánim», «Dúnıeǵapyl», «Adýynger», «Eki dúnıede jalǵyzym», «Aıtúrik-arý», «Janar qyz» sekildi ánderi kúlli qazaqqa tanymal.

Óziniń ónerimen de, bolmysymen de jurtshylyqty tánti etip, elge erte tanylǵan Ermurat Zeıiphanuly 2011 jyly beımezet baqılyq boldy.

Almas Ahmetbekuly

Atamekenge degen ystyq saǵynysh pen boıdaǵy eljandylyqtan týǵan «Kóktýdyń jelbiregeni» ánniń sózin jazǵan aqyn Almas Ahmetbekuly.

Almas Ahmetbekuly – 1961 jyly QHR, Tarbaǵataı aımaǵynda dúnıege kelgen. 1982  İle pedagogıkalyq ınstıtýtynyń Fılologıa fakúltetin támamdaǵan. 1982-1992 jyldar aralyǵynda Sháýeshek qalasynda shyǵarylatyn «Tarbaǵataı» ádebı jýrnalynyń redaktory bolyp qyzmet atqaryp, 1993 jyly tarıhı Otanyna oraldy.

1993-1995 jyldary «Jas Alash» gazetinde tilshi, 1996-2006 jyldary ál-Farabı atyndaǵy QUÝ jýrnalısıka fakúltetinde aǵa-oqytýshy bolyp qyzmet atqarǵan.

1997 jyly QR Parlament Májilisinde baspasóz qyzmetkeri bolyp jumys istegen.

Almas Ahmetbekuly ádebı shyǵarmalarynyń negizin Qazaqstan patrıotızmine arnaıdy. QR Mádenıet qaıratkeri.

Maıra Muhamedqyzy

Maıra Muhamedqyzynyń esimi atalsa, tanymaıtyn qazaq joq. Ol – qazaq án ónerin álemge tanytqan sanaýly ánshilerdiń biri. Opera ánshisi, daýsy keń dıapazondy, biregeı tenor ıesin Eýropa jurtshylyǵy Fransıanyń álemge áıgili «Grand Opera» sahnasynda shyrqaǵan ánderimen tanydy.

Maıra Muhamedqyzy – 1965 jyly Qytaı İle aımaǵy Qulja qalasynda dúnıege kelgen. Qazaqtyń álemge tanymal opera ánshisi. Parıjdegi «Grand Operada» Qazaqstannyń atynan óner kórsetken tuńǵysh ári ázirge jalǵyz opera juldyzy. Maıra Muhamedqyzy Beıjiń Ulttar ýnıversıtetiniń Mýzyka fakúltetin (Djoý Ben Chın synyby) jáne Beıjiń Konservatorıasyn (Go Shý Djen synyby) bitirgen. 1994 jyly Qazaqstanǵa birjolata oralǵan. Almatyda Qurmanǵazy atyndaǵy Qazaq ulttyq konservatorıasynda (profesor N.A. Sharıpovtiń synyby) stajırovkadan ótken.

Abaı atyndaǵy Opera jáne balet teatrynda ánshi retinde kóptegen rólderdi somdaǵan.

Maıranyń teatrdaǵy repertýarynda Brýsılovskııdiń operasyndaǵy Jibek, Jubanov pen Hamıdıdiń «Abaı» operasyndaǵy Ajar, Verdıdiń «Travıatasyndaǵy» Vıoletta, «Rıgolettodaǵy» Djılda, Bızeniń «Karmen» operasyndaǵy Mıkaela, Donısettıdiń «Lúchıa dı Lammermýrdegi» Lúchıa, Gýnonyń «Faýstyndaǵy» Margarıta, Pýchchınıdiń «Týrandot» operasyndaǵy Lıý jáne basqa da partıalary bar.

«Meniń baǵym – Qazaq eliniń táýelsizdigi. Eger Qazaqstan Táýelsizdigi bolmasa, meniń mundaı bıikke kóterilýim neǵaıbyl edi. Bul úshin birinshi Allaǵa, sodan keıin 

Ǵalym Ken Álibek

Onyń shyn aty – Qanatjan Baızaquly. AQSH-ta Ken Álibek nemese Kennet Álibek degen atpen tanymal bolǵan dáriger, ǵalym, ımmýnologıa jáne ınfeksıalyq aýrýlar mamany. Ol Qurama Shtattar ótinishimen bıologıalyq qarýǵa qarsy tura alatyndaı medısınalyq preparatty izdestirý jónindegi ǵylymı jumysymen shuǵyldanady. Sóıtip, tabysty eńbegi úshin AQSH-tyń úkimettik marapatyna ıe bolady.

Ken Álibek –  2000-2006 jyldar aralyǵynda BBC-diń sheshimi boıynsha eń uly tarıhı tulǵalar tizimine endi. Amerıkadaǵy Djordj Meıson Ýnıversıtetiniń profesory, AQSH Bıologıalyq qaýipsizdigi ulttyq ortalyǵynyń basqarýshysy boldy.

Álemdegi bıologıalyq soǵys pen terorızm qaýpin azaıtqany úshin AQSH kongresiniń «Álem jetistigine aýqymdy úlesi úshin» medalimen marapattaldy. Mine, sol Ken Álibek jıyrma jyl AQSH-ta turyp 2010 jyly elge qaıta oraldy. Alaıda, mundaı sheshim qabyldaý oǵan ońaı bolmaǵan sıaqty. Elbasy 2000 jyldardyń basynda Kanatjandy elge shaqyrǵan. Nazarbaev ýnıversıteti ashylady degendi estip, Qazaqstanǵa kelýge bel baılaǵan. Qazir «Nazarbaev ýnıversıteti» AQ prezıdentiniń keńesshisi bolyp jumys isteıdi.

«Ǵalymdardyń syrtqa ketýinen qorqýdyń qajeti joq, ketken adam qaıtyp oralatyny zańdylyq. Men Qazaqstannan ketkenimmen, óz otanymdy eshqashan umytqan emespin. Meniń áıelim amerıkalyq bolǵanymen, men óz túp tamyrymnyń Qazaqstanda ekenin jaqsy bilemin», – deıdi ol.

Búginde 110 ǵylymı maqala men 11 ǵylymı kitaptyń avtory sanalatyn Qanatjan Álibekov jaıly shytyrman oqıǵaly roman jazýǵa bolar edi.

Qanat Islam

Álemge tanymal boksshy Qanat Islamnyń laqap aty – «qazaq». Beıjiń olımpıadasyna Qytaı quramasynyń atynan qatysyp, qola júldege ıe bolǵan Qanat Islam kóp ótpeı elge oralǵan.

Osydan 4 jyl buryn AQSH-qa kásipqoı boks uıymdastyratyn kompanıalardyń birimen kelisimge kelip, alysqa attanǵan boksshynyń jetistikteri az emes. Qazir kásipqoı bokstan birneshe serıa boıynsha jeńimpazdar qatarynda. 22 kezdesý ótkizip, bárinde jeńiske jetken onyń juldyzdy shaǵy alda degen boljam jasaıdy sport mamandary.

Qanat Islam – 1984 jyly Qytaıdyń İle–qazaq avtonomıaly oblysy Altaı aımaǵynda dúnıege kelgen. Qazaqtyń dańqty boksshysy, ol 29 qazanda Almatyda ótken jekpe-jeginde Aloteıdi jeńgennen soń WBC (Álemdik boks keńesi) reıtıńinde úzdik úshtikke endi. Bul reıtıń Qanat Islamǵa kez kelgen ýaqytta álem chempıony ataǵyn talasýyna múmkindik beredi. Jeńiske jetken Qanat Islam sýper orta salmaqta (69 kg red) WBO (Álemdik boks uıymy) tujyrymy boıynsha qurlyqaralyq chempıon jáne İBO (Halyqaralyq boks uıymy) tujyrymy boıynsha halyqaralyq chempıon ataǵyn aldy. Al WBA Fedelatin nusqasy boıynsha Amerıka aımaǵy chempıony ataǵyn qorǵap qaldy.

Áýesqoı boksshy retinde Qytaı Halyq Respýblıkasy Ulttyq qurama komandasynyń quramynda Beıjiń Olımpıadasynyń qola júldegeri, Chıkagoda ótken Álem chempıonatynyń (2007) jáne Azıa oıyndarynyń (2006) qola júldegeri. Qytaıdyń 10 dúrkin chempıony.

«Meniń armanym – sportpen aqsha tabý emes, qazaqtyń atyn álemge tanytý. Men Qazaqstannan ózge elde ómir súre almaımyn. Ózimdi tek Otanymda ǵana erkin sezinemin. Shetelge ketken saıyn osy baıtaq dalamdy saǵynamyn», – deıdi Qanat.

Maqsat Ábdiqadyr

Maqsat Ábdiqadyr 1968 jyly 15 aqpanda Qytaıda ómirge kelgen. Shyńjań medısınalyq ýnıversıtetiniń túlegi. Atajurtqa kelgen soń ózi ashqan  «MAKSAT MeD» medısınalyq ortalyǵynyń dırektory. Joǵary sanatty dáriger. Medısına ǵylymdarynyń magıstri. «Qazaq medısınalyq qoǵamy» qoǵamdyq birlestiginiń tóraǵasy. Birneshe ǵylymı-zertteý maqalalarynyń, medısınalyq eńbekterdiń, sonyń ishinde «Qazaq medısınasy» 2015 jyly «Mereı» baspasynda jaryq kórgen ǵylymı eńbektiń avtory.

Dúken Másimhan

Dúken Másimhanuly - 1963 jyly Qytaı Halyq Respýblıkasynyń Shyńjań ólkesine qarasty Tekes aýdanynyń Shılózek aýlynda týǵan. 1987 jyly Pekındegi Ortalyq ulttar ýnıversıtetin aýdarmashy-fılolog mamandyǵy boıynsha tamamdaǵan. 1987 — 1993 jyldary Úrimshi qalasyndaǵy SÝAR Gýmanıtarlyq Ǵylymdar Akademıasynyń ádebıet ınstıtýtynda ǵylymı qyzmetker bolyp istedi. 1993 jyly ál-Farabı atyndaǵy Qazaq Ulttyq Ýnıversıtetiniń arnaıy shaqyrýymen Atamekenge kelgen. Qytaıtanýshy ǵalym ál-Farabı atyndaǵy Qaz UÝdyń Shyǵystaný fakúltetinde Qıyr shyǵys elderi kafedrasynyń meńgerýshisi bolyp qyzmet atqarǵan. 2002-2009 jyldary Astana qalasyndaǵy L.N.Gýmılev atyndaǵy Eýrazıa ulttyq ýnıversıteti Shyǵystaný kafedrasynyń meńgerýshisi. 2010 jyldan atalǵan oqý ornyndaǵy qytaı tili kafedrasynyń meńgerýshisi. Fılologıa ǵylymdarynyń doktory, profesor. Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkeri (2013j.).

D.Másimhanulyna ádebıet pen ǵylymdaǵy, aýdarmadaǵy eleýli eńbekteri úshin Búkilqytaılyq jastar syılyǵy (QHR, 199 0j.), QHR Jazýshylar odaǵynyń "tyń talant" syılyǵy (QHR, 1992 j.) berildi. QR Prezıdenti N.Á.Nazarbaevtyń jarlyǵymen «Qazaqstannyń táýelsizdigine 10 jyl» jáne «Qazaqstannyń táýelsizdigine 20 jyl» medaldaryna ıe boldy. 2010 jyly "QR Joǵary oqý ornynyń úzdik oqytýshysy" grantyn ıelendi. 2012 jyly Qytaı jazýshysy Lý Shúnniń «Poves jáne áńgimeleriniń» aýdarmasy úshin Halyqaralyq "Alash" ádebıet syılyǵyna ıe boldy. Qazaqstan men QHR elderi qarym-qatynasyndaǵy gýmanıtarlyq, rýhanı salaǵa sińirgen eleýli eńbegi úshin 2012 jyly Shańhaı yntymaqtastyq uıymynyń "Jibek joly: gýmanıtarlyq yntymaqtastyq" syılyǵynyń (altyn medal) ıegeri (2012 j.). "Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkeri" qurmetti ataǵynyń ıegeri (2013 j.)

Tursynjan Toqaı

Tursynjan Toqaıuly 1964 jyly QHR, Shyńjań ólkesi, kórkem Kúnes aýdanynyń Qarabýra aýylynda dúnıe kelgen.

T. Toqaıuly Qytaıdaǵy Shyńjań medısına ýnıversıtetinen (Xinjiang Medical University) Adam anatomıa ǵylymynyń asıstenti jáne dosenti ataq-dárejesin alady.  Fransıadaǵy Roýyn ýnıversıtetiniń (Universty of Rouen) Neırobıologıa ǵylymynyń doktoranty jáne postdoktoranty atanady. Germanıadaǵy Rostok ýnıversıtetinde (Rostock University) Nevrologıa ǵylymynyń bas zertteýshisi jáne Fızıologıa ǵylymynyń dosenti ataǵyn ıelenedi. 2014 jyldyń shilde aıynan bastap Tursynjan Astana qalasyna at basyn burdy.  Ondaǵy maqsat – elge, ultqa qyzmet etý. Arnaıy usynyspen Nazarbaev ýnıversıtetine shaqyrylyp, «Ómir týraly ǵylymdar ortalyǵynyń» ǵylymı jetekshisi bolyp taǵaıyndalady.

T. Toqaıuly ǵylym jolyna 1987 jyldan bastap túsedi. Ol Shyńjań Medısına ýnıversıtetiniń medısına fakúltetin támamdaǵan soń, atalǵan  ýnıversıtette  akademıalyq laýazymǵa taǵaıyndalady. Sodan bastap Ol oqytý jáne ǵylymı zertteý jumystarymen aınalysa bastaıdy. Atalǵan ýnıversıtette Adam anatomıa ǵylymynyń asıstenti jáne kandıdat profesory retinde joǵary mektepte sabaq ótýmen qatar, bıomedısına salasynda birneshe ǵylymı-zertteý jobalaryna qatysady. 1992 jyly Shanhaı İİ-Medısına ýnıversıtetiniń (Shanghai İİ-Medical University) bir jarym jyldyq kásibı mamandyq jetildirý kýrsyn taýysqan soń, Shyńjań Medısına ýnıversıtetine qaıta oralyp, Anatomıa ǵylymynyń dosenti retinde 1999 jyldyń qazan aıynda deıin qyzmet isteıdi.

1999 jyly T. Toqaıuly «Qytaı Ulttyq Stıpendıalyq Keńesi» (China National Scholarship Council) atyndaǵy grantty jeńip alady. Sol  jyldyń qazan aıynda “shaqyrylǵan ǵalym” (guest scholar) retinde Fransıaǵa jiberilip, Roýyn qalasyndaǵy Fransıa ulttyq densaýlyq saqtaý jáne medısınalyq ǵylymı zertteý ınstıtýtynyń (İNSERM) qarmaǵyndaǵy, kletkalyq jáne molekýlalyq neıroendokrınologıa zerthanasynda qyzmet atqarady. Ol Dr.Tonon jane Dr. Vaudry qatarly álemge aty máshhur ǵalymdardyń jetekshiliginde bir jyldyq ǵylymı zertteýler isteı júrip “Beta-amıloıdtyń juldyzsha nerv kletkalarynan endozepindi shyǵarýǵa bolǵan áseri” (l’Effet de beta-amyloide sur la production des endozépines par les astrocytes en culture) atyndaǵy ǵylymı jobamen Normandıa ólkesiniń 3 jyldyq zertteý grantyn jeńip alady. Sondaı-aq osy joba jáne qarjydan paıdalana otyryp, Rýan ýnıversıtetinde doktorlyq (PhD) dısertasıasyn jalǵastyrý oraıyna ıe  bolady.

Bul úlken de kúrdeli jobaǵa qatysty zertteýleri úsh jarym  jylǵa jalǵasady (2001 jyldyń naýryz aıynan 2004 jyldyń shildesine deıin). Qajyrly eńbek pen tabandy tózim hám  zeıindiliktiń  nátıjesinde 2004 jyldyń qazan aıynda Tursynjan “Beta-amıloıdtyń juldyzsha nervkletkalarynan endozepindi shyǵarýǵa bolǵan áseri: formıl 1-peptıdt reseptorlardyń róli” (l’Effet de beta-amyloides sur la production de endozépine par les asrrocytes en culture: la rôle des peptides N-formylés) degen taqyrypta dısertasıa qorǵap, eń joǵary (summa cum laude) degen baǵamen Neırobıologıa ǵylymynyń doktory dárejesin alady. Dıplomdyq jumystarynyń sońǵy aılarynda, sondaı-aq, 2005 jyldyń aıaǵyna deıin, doktor T. Toqaıuly Roýyn ýnıversıtetiniń ǵylym jáne tehnologıa fakúltetinde praktıkalyq kómekshi retinde stýdentterge bıologıa sabaǵyn beredi.

2005 jyldyń aıaǵynda doktor T. Toqaıuly Germanıanyń Federaldyq bilim jáne ǵylym mınıstrliginiń (BMBF) bir qomaqty jobasyna qatysýǵa usynys etiledi (bas zertteýshilerdiń biri retinde). “D-serin dánekerindegi sınoptıkalyq ótkizgishtik  jáne NMDA reseptorǵa táýeldi sınoptıkalyq ıkemdiliktiń este saqtaý qyzmetine, sondaı-aq neırogıalyq aýyrlarda kezdesetin tanymdyq qabiletiniń tómendeýine bolǵan áseri” (The role of D–serine-mediated synaptic transmission and NMDA receptor-dependent synaptic plasticity in the memory function and cognitive impairment in neurological diseases) dep atalatyn bul úlken joba Rostok Ýnıversıtetindegi Osar-Langendorff fızıologıa ınstıtýtynda shamamen 3 jylǵa jalǵasady. Sol jyldarda  Tursynjan,  tek bir jobamen ǵana shektelip qalmastan, basqa da birneshe ǵylymı-zertteý jobalarǵa qatysýǵa jáne jetekshilik etý múmkindigine ıe bolady. 2009- 2010 j.j Ol ýnıversıtettik 2 ǵylymı grantty (FORUN) jeńip alady.

2009 jyly, doktor Toqaı óziniń eleýli ǵylymı eńbekterimen jáne jetistikterimen   Rostok ýnıversıtetiniń turaqty qyzmetkeri taǵaıyndalady. Sodan beri ol Osar-Langendorff fızıologıa ınstıtýtynda kandıdat profesor bolyp oqytý jumystarymen aınalysady. 2011 jyly Ol Germanıada «ROS jane qartaıý dınamıkasy. Mıtohondrıaalyq kóp-gendik, kóp-organdyq zertteý tásili” (Reactive Oxygen Species (ROS) and the Dynamics of Ageing. A Mitochondrial Multi-gene, Multi- organ Approach) atty taǵy bir úlken (BMBF) jobaǵa qatysady.

Qysqartyp aıtar bolsaq, doktor Tursynjan Toqaıuly ózine akademıalyq jumys tájirıbelerin jınaqtaý úshin Azıa jáne Eýropa elderindegi (Qytaı, Fransıa jáne Germanıa) akademıalyq ortalyqtarda 27 jyl ǵylymı eńbek etip, bıomedısınalyq oqytý jáne zertteýlerde úlken jetistikterge qol jetkizip, ǵylymnyń alǵa basýyna bir kisilik úlesin qosty. Ol Qytaıda 4 oqýlyq kitap jazyp-qurastyrýǵa qatysqan.  Álemge tanymal ǵylymı jýrnaldarda aǵylshyn tilinde 27 ǵylymı maqala (İmpact fator: 63,8; Google h-index 7), Qytaı ulttyq jýrnaldarynda qytaı, uıǵyr jáne qazaq tilderinde 8 ǵylymı maqala, halyqaralyq ǵylymı konferensıalarda aǵylshyn, Fransýz, nemis jáne qytaı tilderinde 35 maqala (abstrakt formasynda) jarıalaǵan. Ol Qytaı jane Eýropadaǵy ýnıversıtetterde óziniń tildik jáne kásiptik daryndylyq jáne ereksheliginen paıdalana otyryp, qytaı, uıǵyr, qazaq, aǵylshyn, fransýz jáne nemis tilderinde stýdentterge jáne kýrsanttarǵa anatomıa, fızıologıa jáne nevrologıa týraly dárister beredi. T. Toqaıuly búgingi tańda  halyqaralyq 2 ǵylymı jýrnaldyń sarapshysy (Neuroscience Letter jane Journal of Developmental Neurscience), 3 ǵylymı qoǵamnyń múshesi  jáne 3 ǵylymı syılyqtyń ıegeri.

Baqyt Sársekbaev

Baqyt Ábdirahmanuly Sársekbaev (29 qarasha, 1981 jyl, Ózbekstan) - boksy halyqaralyq sport sheberi, Barys ordeniniń ıegeri (2008), Jartylaı ortasha salmaq pen birinshi jartylaı ortasha salmaqta áýesqoı bokstan Olımpıada oıyndarynyń chempıony (2008), Azıa oıyndarynyń chempıony (2006).

2004 jylǵy Olımpıada oıyndarynan keıin Ózbekstannan ataqonysyna kóship kelgen Baqyt Qazaqstanda 69 kılogramm salmaqta ózine teń keler boksshy joq ekenin dáleldep berdi. Baqyt Sársekbaı Qazaqstanǵa kelmes buryn Ózbekstannyń 69 kılogramm salmaqtaǵy nómiri birinshi boksshysy bolǵan. Biraq, ózbek aǵaıyndarymyzdyń dál Afıny Olımpıadasy qarsańynda qazaq Baqyt Sársekbaıdan góri ózbek Dılshod Mahmýdovqa kóbirek búırekteri buryp ketkeni jóninde baspasóz betterinde jazyldy da.

Baqyt Olımpıada oıyndaryn óte joǵary deńgeıde ótkizdi. Alǵashqy jekpe-jekte Kanada boksshysyn tas-talqan etip utqan Baqytqa moldovalyq boksshy da qarsy kele almady. Shırek fınalda Baqyt Sársekbaı óziniń ejelgi qarsylasy Dılshod Mahmýdovty jeńdi. Jartylaı fınalda kezdesken káris boksshysy da Baqyttyń myqtylyǵyn moıyndady. Aqtyq aıqasta búkil Kýba halqynyń úmit artqan boksshysy Karlos Sýraesti oınap júrip utty.

Baqyttyń buǵan deıin de talaı jarysta baǵy janǵanyn jankúıerler jaqsy biledi. Azıa qurlyǵynda eki dúrkin chempıon atanǵan Baqyt byltyr Chıkagoda ótken álem birinshiliginde besinshi orynǵa taban tiregen-di. 2006 jyly Dohada jalaýy kóterilgen Azıa oıyndarynda boksshylarymyzdyń jeńip alǵany jalǵyz altyn medal bolsa, sol jalǵyz altynnyń ıesi de osy Baqyt Sársekbaı boldy.

Shuǵyla Saparǵalıqyzy

Shuǵyla Saparǵalıqyzy – 1971 jyly Qytaı Halyq Respýblıkasy İle qazaq avtonomıaly oblysynyń ortalyǵy Qulja qalasynda dúnıege kelgen. Besinshi synypta Bejin  qalasyna horeografıalyq mektepke qabyldanady.

Ol 1991 jyly Beıjińde Qytaı Qarýly saqshy bólimi án-bı ansambline qabyldanyp, Koreıa, Italıa memleketteri men Gonkong aýdandarynda óner kórsetedi. 1992 – 1995 jyldary Qytaı Ortalyq Ulttar ýnıversıtetiniń halyq bıi fakúltetinde bilim alady. 2000 jyly Qazaqstan prezıdentiniń «Ónerli qandastarymyz Qazaqstanǵa da kerek!» – degeninen keıin elge oralyp, Kúlásh Baıseıitova atyndaǵy Ulttyq opera jáne balet teatrynyń baletmeısteri, «Ulan» prezıdenttik orkestriniń bıshisi atanady.

Shuǵylanyń ózi bolsa árdaıym óner úshin qaǵilezdik, izdenimpazdyq kerek ekenin aıtady.

«Men ónerdi ózimniń ómirim dep bildim. Ómirimdegi túrli qıynshylyqtar meniń ónerge mahabbatymdy bosańsyta alǵan joq, kerisinshe, qasqaıyp qarsy turýǵa umtyldym. Qaıda júrsem de qımyl men jarasymdylyq izdeımin. Kúlli dúnıe rıtmdi, retti, mýzykaǵa toly qozǵalystardan quralatynyna ımandaı senemin», – deıdi.

Ol qazir óziniń jeke óner ordasyn ashyp, shákirtter tárbıelep júr. Ónertanýshylar Shuǵyla qazaq bıiniń jańa bederin qalyptastyrdy dep baǵalaıdy. Onyń bı álemindegi orny men úlesi ólsheýsiz deıtinderdiń qarasy mol. Ol týraly birneshe derekti fılm túsirilgen.

Dáýletkereı Kápuly

Dáýletkereı Kápuly (09.08.1977 jyly týǵan, Mońǵolıa, Baıan Ólgıı aımaǵy Baınur sumyny) - aıtysker aqyn. 1992 jyly Qazaqstanǵa qonys aýdarǵan. Kápulynyń anasy Egeýhan belgili aıtys aqyny. QazUÝ-dy (1999), Eýrazıa ulttyq ýnıversıtetiniń magıstratýrasyn (2002) bitirgen. 2002 jyldan sol ýnıversıtette oqytýshy. Ár jyldary ótkizilgen aıtystardyń bas júldegeri. 2000 jylǵy Halyqaralyq "Shabyt" festıvalinde jazba poezıa músháırasynyń, 2002 jylǵy "Juldyz" jýrnaly jarıalaǵan jazba aqyndar músháırasynyń bas júldegeri. Memlekettik "Daryn" jastar syılyǵynyń laýreaty (2004).

Dáýletkereı Kápuly aıtys ónerine úlken úles qosqan, qazaq fólklory men etnografıasyn bes saýsaqtaı biletin jas býyn ókili.

***

Aıta ketsek, biz sheteldegi qazaqtar arasynan Atajurtyna kelip eńbek etken kisiler tek osylar deýden aýlaqpyz. Ózderi týǵan memlekette de úlken qyzmetter atqarǵan sheneýnikter, iri saýdalar jasaǵan qaltalylar, aıtys pen án ónerine ózindik qoltańbasyn qaldyrǵan ónerli adamdar elde jeterlik. Olardyń bárin sanamalasaq kóp ekenin siz de bilip otyrsyz qurmetti oqyrman!

2011 jylǵy sanaq boıynsha, syrttan kelgen qandastarymyzdyń arasynda 75 ǵylym doktory bar. 213 ǵylym kandıdaty, 1600 shyǵarmashylyq qyzmetkeri, 12,5 myń bilim berý salasynyń qyzmetkerleri, 7 myń medısına salasy mamandary bar. Sondaı-aq 40777 joǵary bilim ıeleri, 2509 aıaqtamaǵan joǵary bilim ıeleri bar. Ári oralmandardyń 93600-i orta bilim ıeleri. Qarýly kúshter qataryndaqyzmet atqaryp júrgenderi qanshama? Atajurtyn ańsap, qıyrda janary móldirep júrgen qazaqtyń Atamekenge bet alǵan kóshi toqtamaq emes. Shettegi qazaq eline kelip eńbek ete bermek.