«Qazaq ádebıeti» gazeti «Jebeý» Respýblıkalyq qoǵamdyq birlestiginiń tóraǵasy Omaráli Ádilbekulynyń suhbatyn jarıalady. 

– Shyńjańdaǵy saıası jaǵ­daı­dyń kúrdelenýi jáne ol týraly anyq aq­parattyń az bolýy el ishinde túrli áńgimelerdi údetip jibergen syńaıly. Siz bas­qaryp otyrǵan birlestik bul má­seleniń ońtaıly sheshilýi jolynda bir­qatar sharýa atqaryp júr eken. Qa­zirgi jaǵdaı qalaı, ondaǵy aza­mat­tar pas­porttaryn qaıtaryp aldy ma?
– Eń alǵash 2017 jyldyń qańtar aıyn­da biz bir top qandasymyzdyń Qy­taıǵa qaıtyp jatqanyn estidik. Qor­ǵas beketinde adam shamadan tys kó­beıip, birinshi kúni arǵy betke óte al­maǵan aǵaıyn ekinshi kúndi kútip qı­nalyp qalypty. Buǵan túrtki bol­ǵan Qytaıdaǵy tıisti mekeme­ler­diń belgili bir ýaqytta zeınetke shyq­qan qyzmetkerlerdiń ári kom­partıa músheleriniń óz mekemesine ba­ryp qaıtadan tirkeýden ótýi ke­rek degen nusqaý eken.
Shyńjań avtonomıasy aýma­ǵyn­da qolǵa alynǵan bul tekserý İle qazaq oblysyna kelgende biraz óz­­gerip, jergilikti organ basshy­la­ry asyra siltep jibergen. Tipti, keı jerlerde «Qazaqstan azamat­tyǵyn alsań, Qytaıdan ne úshin zeınetaqy ala­syń?» dep biraz azamattyń pas­portyn jıyp alǵan. Bul ja­­ǵ­daı­lardyń jáı-japsaryn anyq bilý úshin Qytaı memlekettik oryn­da­rynyń ókilderimen úsh-tórt ret kezdestik. Astanadaǵy Bas elshi bizdi ózi qabyldady. Onyń aldynda Qy­taı­da «Bir beldeý, bir jol» atty Ha­­­lyqaralyq ynty­maqtastyq fo­rýmy ótip, oǵan biz­diń Elbasy Nursultan Nazarbaev qatysqan edi. Osy jıynnan soń Qazaqstandaǵy Qy­taıdyń Bas elshisi birqatar aza­mattardyń basyn qosyp, baspasóz más­lıhaty sekildi túsindirý bas­qosýyn ótkizdi. Almatydan bir-eki jigit bardyq. Osy jıynda da men osy máseleni Bas elshige jetkizdim. «Qytaı men Qazaqstan memleketi­niń 20 jyldyq dostyq qarym-qa­ty­nasynyń arqasynda eki eldiń eko­nomıkasy edáýir ilgeriledi. Qy­taıda bizdiń kóptegen qan­das­tarymyz turady. Eki el arasyn­daǵy qa­rym-qatynasty nyǵaıtý jo­lynda joǵarydaǵy bılik ókil­deri kóp ıgi is atqarǵanymen, ony úlken qalalardan shalǵaıda jat­qan aýyl ákimdikteri durys oryndamaı ja­tady», – dep aıta kele Shyńjań ól­kesindegi pasport jınap alý naý­qanynyń saldary­nan Qazaqstanǵa qaı­ta almaı jat­qan adamdardyń sanyn kórsettik. Bas elshi Qytaı elinde zeınetke shyqqan adamdar Qy­taı eliniń damýyna eńbegi men mań­daı terin sińirgen adamdar. Olar sol eńbegi úshin beriletin zeı­netaqysyn álemniń qaı túpkirinde júrse de ala alady. Muny jergilikti organ qyzmetkerleriniń ustap qalýǵa, bermeı qoıýǵa haqysy joq. Yq­-
t­ıarhat alǵandardyń yqtıar­ha­tyn joqqa shyǵarýǵa da olardyń quzireti júrmeıtinin aıtty.
Arada biraz ýaqyt ótkende osy má­selege baılanysty Qazaqstanǵa Qytaıdan qyzmet toby keletini bel­gili boldy. Ol aldymen Asta­na­ǵa, sosyn Almatyǵa kelip bizben kez­d­esti. Biz óz pikirimizdi ashyq aı­typ, naqty qıyndyqqa tap bol­ǵan 15 adamnyń tizimin berdik. Qy­taı­dyń Soltústik Shyń­jańyn­daǵy tórt aımaqtan Qazaqstanǵa kelgen 200 myńǵa taıaý adam bar. Onyń bi­reýi­niń zeınetaqysyn toqtatqan, bi­reýiniń pasportyn alyp alǵan, berýi­niń áke-sheshesi qonaqqa ba­ryp kele almaǵan, endi biriniń bala­sy baryp qaıtpaǵan. Solardyń bar­lyǵyn jıdyq, «Jebeý» qory­nyń bes múshesin qosqanda 15 adam­dy Qytaıdyń Bas konsýly qabyl­da­dy. Sol kezde kóptegen adamdar bul kezdesýge barǵysy keldi. Biraq ol resmı kezdesý bolǵasyn aldyn ala tizim belgilenip, kóp adam kire almady. Delegasıanyń quramynda Qy­taı Syrtqy İster mekemesiniń hat­shysy, Qytaı mádenıet depar­tamentiniń, eńbek departamentiniń basshylary bar jeti adam bar. Úsh saǵattaı qyzý talqyda biz barlyq má­seleni naqty faktilermen anyq­tap aıttyq. Ol delegasıa óz elde­ri­ne baryp bul másele jó­ninde ju­mys tobyn jasaqtap, máseleni anyq­taıtynyn aıtty. Arada eki-úsh kún ótkende İle qazaq oblysynda jıyp alynǵan pas­porttar tara­ty­lyp berildi degen habar aldyq. Toq­taǵan zeınet­aqylaryn bergen. Biraq zeınetke shyqsa da partıaǵa múshe bolyp otyrǵan memlekettik kadr­lar bar. Olardyń kóbi partıa­nyń múshesi, qazir bizde partıalyq tártip kúsheıip tur, sol sebepti par­­­tıanyń qaı múshesi qaı jerde júr­genin bilýimiz kerek, sondyq­tan olar eki aıda bir ret ózderi­niń qaıda tur­ǵandaryn habarlap otyrýy ke­rek dedi. Yhtıarhatty da qaıtaryp ber­gen. Biraq Qytaı pasporttaryn ár adamnyń turǵylyqty jerindegi mekemege siltep, turǵylyqty jer­de­gi mekeme basshysy Qazaqstanǵa ba­ryp kelýge ruqsat berse baryp ke­lip turady dedi. Al ondaǵy bas­shy­lar ártúrli ǵoı… Keıbir meke­me­ler ruqsatyn berdi, keıbiri ber­medi. Osy aralyqta bizge aryzdanyp kel­gen biraz kisilerdiń týystary­nyń elge oralýyna yqpal ettik.
Qytaıdaǵy bul máseleni ondaǵy Tıbet, Uıǵyr másele­simen qatar qoıyp halyqaralyq daýǵa aınal­dyr­ǵysy keletin múddeli toptar bar. Al biz óz aldyna derbes elmiz. 27 jyl boıy qalyptasqan Syrt­qy saıa­sı júıemiz bar. Qytaıdaǵy qa­­zaq­tar óte kóp emes – 2 mln, qa­­zaq­tar shoǵyrlanǵan jerde Qy­taıdyń úlken saıasatyna qaıshy ke­letin oqıǵalar oryn alyp jat­qan joq. Sol sebepti ondaǵy ha­lyq­ty osy daý­dan arashalap al­saq. Ol Qytaı­dyń ishki sharýasy, de­genmen ony dıplomatıalyq jol­men shesh­sek. Óıtkeni, Qytaı­dyń bizde kóptegen múddesi bar. Munaı-gaz salasynda Qytaıdyń úlesi 20 paıyzǵa jetti, óz­ge de sa­la­larda birshama úlesi bar. Qa­zir bizge shetelden kelgen aza­mat­tarǵa eńbek lısenzıasyn berý tala­by kúsheıdi. Al Qytaıdaǵy 2 mln qan­­dasymyz úlken eńbek kúshi. Olar­­dy Qytaı kompanıa­lary­men bir­ge eńbek kúshi retinde alyp kelý­­ge múmkindik jasalsa jaqsy bo­lar edi.
– Osy usynysyńyzdy tarqa­typ aı­tasyz ba? Sizdińshe, onyń qan­daı joly bolýy múmkin?
– Ol bizdiń Syrtqy İster mı­nıstrligindegi azamattardyń ká­si­bı biliktiligine baılanysty. Qa­zir mı­g­rasıa jónindegi zań bir­shama kemeldendi. Burynǵy zań boıynsha árbir Qytaı azamaty bir jyldyq nemese kóp­jyldyq vı­za alyp saýda jasap júre be­re­tin. Al jańa zań bo­ıyn­sha ondaı adam­darǵa eńbek lı­senzıasy be­rilmeıtin boldy. Eńbek lısen­zıa­syn alý úshin Qazaqstanǵa ın­ves­tısıa salýyń kerek. Sosyn 40 adamǵa bir lı­sen­zıa beriledi. Máselen, úsh lısenzıa alsańyz 120 adamǵa jumys berýińiz kerek. Bul 120 adam oıdan quralǵan adam emes, oǵan 10 myń teńge aılyq ber­seńiz de, olardyń áleýmettik, zeı­­netaqy, medısınalyq sa­lyq­­ta­ryn tólep otyrýyńyz tıis. Mu­ny Qy­taı azamattary jaqsy se­zinip otyr. Buryn qytaılyq kom­panıa­lar aspazynan júr­gizý­shisine deıin sol elden alyp kele­tin. Qazir olaı etý olarǵa tıim­siz. Al osy tusta biz­diń dıplomattar bi­liktilik tanytyp, Qytaıdaǵy qa­zaqtardan lısenzıa talap et­peı­tindeı kelisimge kelse bi­raz má­sele sheshiler edi degen oı­da­myn. Budan biraz ýaqyt buryn ashy­l­ǵan Aqtoǵaı kenin Qytaılar eki jylda salyp bitti. Sonda ju­mys is­tegen azamat­tardyń bar­ly­ǵy der­lik bizdiń qandastarymyz. Bul Qy­taıǵa da, bizge de paıdaly.
– Qazir Saıası úırenýge alyn­ǵan Qazaqstan azamatynyń naqty sa­nyn anyq bilesizder me, qansha adam?
– Beıresmı derek boıynsha se­­giz-toǵyz adam. Naqty aqparat­qa súıensek úsh-tórt fakti tir­kel­gen eken. Biz ótken joly elshi­lik­ke hat jazǵanbyz. Sonda bizge onyń se­bepterin aıtty, túsindirý ju­­mys­tary júrip jatyr dedi. Bi­reýi eli­mizdiń elshiliginiń aralasýy­men 8 aıdan keıin qaıtyp keldi, bul ja­ǵdaılar Altaı, Tarbaǵataı aı­maq­tarynda kezdesip otyr, basqa jer­ler ázir­she tynysh. «Saıası úı­rený» naý­qa­­nynyń maqsaty tý­raly Bas kon­sýldyń oryn­­ba­sa­rynan, Pekın­degi orta dárejeli she­neýnikten suradym, bul naý­qan­dy júzege asy­ratyn tıisti oryn­dardyń bar ekenin jáne oǵan kez kelgen basshy aralasa almaı­tynyn aıtty. Biraq shetkeri aı­maqtarda asy­ra silteý bolǵanyn ja­syrmady. Mu­nyń ar jaǵy qa­laı bolatynyn bol­jaý qıyn.
Buryn qazaqtar kóp qonys­tan­ǵan Soltústik Shyńjań ólke­sin­de Saıası úırený degen bolma­ǵan. 2017 jyldyń maýsym, shilde aılarynan bas­tap Saıası úırený de­gen shyq­ty. Oǵan bizdiń qandastary­myz­­dyń arasynan ýatsap júıesin qol­dan­ǵandar kirip ketip jatyr. Osy­nyń ózi Qytaıdaǵy qazaq má­selesin halyqaralyq daýǵa aı­nal­dyrǵannan shyǵar. Biz óz elimizde oty­ryp, jónsiz aıǵaılap-attan­daı beremiz. Bizde kisilik quqyq, demokratıa degen jaq­sy uǵym, tátti uǵym bar. Biraq, Qy­taı­dyń obektıvti, sýbektıvti jaǵ­daı­­laryn eskerýimiz kerek. Bul aıt­­qanyma keıbir adam­dar meni Qy­taıdan qoryqty dep oılaýy múm­kin. Biraq, bul qoryq­qandyq emes. Derbes el retinde biz óz múd­demizdi mádenı túr­de, eki eldiń zań­daryn negizge ala oty­ryp qor­ǵaı bilýimiz kerek.
Qazir Qytaı eli bizdiń memle­ket­pen tyǵyz qarym-qatynas ja­saýǵa múd­deli. «Bir beldeý, bir jol» ıdeıasyn N.Nazarbaev ýnı­ver­sıtetine kel­gen­de QHR Bas­shy­sy Sı Szınpın or­taǵa sal­ǵan. Odan bó­lek, «Batys Eý­ro­pa – Ba­tys Qytaı» tas joly sa­ly­­nyp jatyr. Ol jol tolyq iske qo­sylsa búkil Qytaıdyń taýary Eý­ropaǵa 20 kúnde jetedi. Onyń 1500-2000 shaqyrymy bizdiń Qazaqstandy basyp ótedi. Bul Qazaq­stanǵa óte úl­ken paı­da, biz muny durys paı­dalana bilýi­miz kerek. Shyń­jań­daǵy erekshe jaǵ­daıǵa ári eli­miz­diń mıgrasıa zańy­nyń kúsheıýine baılanysty Qy­taı azamatty­ǵymen júrgen kóp­tegen orta-sha­ǵyn bıznes ókil­deri naryqtan yǵysýda. Baraholka, Altyn Orda bazarlarynan buny baıqaýǵa bo­lady. Bul elimizdiń orta-shaǵyn bız­nes ókil­deri, ásirese jastar úshin naryq­tan óz úlesin alýdyń tap­tyrmas oraıy. Men aıtar edim, jastarymyz ar­zan ataq, aı­ǵaı qýmaı, kúni-túni áleý­mettik je­lige jegilmeı, óz jaǵ­daıyn, ot­basynyń jaǵdaıyn durys­tap alsa quba-qup bolar edi.
– Shyńjańdaǵy jaǵdaıdyń kıyn­dy­ǵy Qazaqstanǵa kóship kel­gisi kelgen aǵaıyndarǵa qalaı áser etti?
– 8 naýryz kúni, Al­ma­tyda Bas konsýldyń oryn­ba­sary bastaǵan úsh kisimen «Je­beýdiń» keńes mú­sheleri keń kó­lem­de pikir almastyq. 20 naýryz kúni tórt adam Asta­nada QHR Bas elshisiniń qabyl­daýyn­­da bolyp Shyńjańdaǵy jaǵ­daı­lar jóninde qan­das­ta­ry­myz­dyń aryz-armanyn jetkizdik. Eki retki kez­­desýi­m­iz de ashyq, búkpesiz jaǵ­daı­da ótti. Bas elshi sáýir aıynyń or­tasynda osy biz kótergen má­se­leler jó­ninde Shyńjańǵa elshilik, kon­sýl­dyq atynan ar­naýly qyzmettik top jiberetinin aıtty ári eki el qa­rym-qatyna­sy­nyń joǵary deń­geıde damyp jat­qanyn, árqan­daı máseleni bógde kúshterdi aralas­tyrmaı dıp­lo­matıalyq jolmen sheshý múmkindigi bar ekenin aıtty. Es­ti­sek bul ar­naıy qyz­met toby Úrimjige ba­ryp­ty. Eli­miz de­mok­­ratıalyq quqyq­tyq zaıyr­ly mem­leket. Azamat­tarymyz bas­pasóz erkindigin erkin sezinedi. De­se de ult­tyq, áleý­mettik, qoǵam­dyq qaı­shylyqtardy qozdyrǵysy kele­tin, rastalmaǵan aqparat­tar­men ha­lyq­ty adas­tyr­ǵysy kele­tin, albyrt jas­tardyń otanshyl­dyǵy men ult­shyl­dyǵyn basqa maqsatta paıda­la­nyp qalǵysy keletin kómeski kúsh­ter jan­talasýda. Olardyń bas­ty maqsaty qazaq kóshin toqtatý. Ol maqsat­taryn belgili bir dáre­jede iske asyryp úl­ger­di. Qazir mem­lekettik arnalar bul máselede sabyrlyq saqtap otyrsa da, kóp­tegen saıttar men áleýmettik jeli ar­qyly Qy­taı halqyna qarsy shý kót­erildi. Odan Qytaı saıasatyna emes, jeke halyqqa degen óshpen­di­lik­ti úde­tetin pıǵyl baıqalyp qal­dy. Biraq, barlyq memlekettiń óz qa­­teli­gi, kemshiligi, syńarjaq­ty­ly­ǵy bola­dy. Al bizdegi keı saıttar men áleý­met­tik jelidegi keıbir aza­mattar ony es­kermeı, jónsiz shý­la­typ jatyr. Ony Qytaı tarapy bil­meı otyrǵan joq, bilip otyrýy da múmkin. Olar­dyń ishinde de ult­shyl­dary bar ǵoı, olar sol memle­ket­te ósip-ónip, ta­rıhı otanyna kelip Qytaı eli týraly jaǵymsyz sóz aıtqandarǵa ózderinshe tos­qaýyl qoıǵylary kelýi múmkin. Sóı­tip, olardy tarıhı otynyna ji­­ber­meý kerek degen oı tastaýy da yq­tımal. Anyǵyn aıtsaq, sońǵy 20 jyl Qytaı qazaqtary úshin óte ba­qyt­ty jyl boldy. Qazaqtyń esesi qaıt­qan, eńsesi tiktelgen kezeń bol­­­dy, Altaı men Atyraýdyń ara­syn­da er­kin qalyqtadyq. Úrim­jige, Pekınge toı­ǵa bardyq. Qazaq­stan shetten kel­gen oralman­darǵa kóp­tegen jeńil­dik­ter berdi. Qanshama azamat jumys tap­ty, jaǵdaılaryn jasady, bala­lary eseıip shetelde bilim alýda. Osy mamyrajaı tirshi­likti kóre al­maıtyn kúshter bar ǵoı. Shyńjań aımaǵy Qy­taıdyń kópultty, kópdindi, túrli má­denıet toǵysqan kúrdeli aımaǵy. Ol jerde ár ult­tyń ishki qaıshylyǵy, ár top­tyń arasyndaǵy múddeler bar, ol burynnan qordalanyp qalǵan. Ol ulttar men toptardyń ókilde­ri­niń bi­razy quqyq qorǵaý salasynda otyr. Joǵarydaǵy sál qataıǵan saıa­­satty mun­da otyryp «shash al de­se bas alyp» órshitkender joq emes.
– Halyqtyń osynsha sarsańǵa túsýi óz quqyqtary men mindetterine salǵyrt qaraýynan bolǵan shyǵar, Siz qalaı oı­laısyz?
– Bul sózińizdiń jany bar. Deı­tur­­ǵanmen, Qytaıdy quqyq­tyq el dep aıta almaımyz. Qytaı Res­pýb­lıkasy quryl­ǵannan keıin mádenı tóń­keris, onshyldyqqa qarsy tóń­keris degen naýqandar kóp boldy. Al keıin Den Sáo­pın bılik basyna kelgennen keıin Qytaı ekonomı­ka­ǵa kóńil bó­lip, biraz damydy. Bu­dan bir-eki jyl buryn Qytaıda ót­ken jıynda Qytaı emıgranttar qoǵamynyń tóraǵasy­nyń aýzynan «1980 jyl­dary Qytaı men Batys­tyń ar­synda teketires ıdeo­logıa sala­synda nemese sosıa­lızm men kapı­talızmniń arasyndaǵy qaıshy­lyq bolsa, al endi qazir Qytaı men Batys arasyndaǵy paryq kisilik qu­­qyq pen demo­kratıaǵa degen ta­nym­­ǵa negiz­delgen», – degen pikirdi es­­tidim. Demek, burynǵyǵa qaraǵan­da bir taban alǵa jyljý bar. Degen­men quqyq máselesi, ásirese Shyń­ja­ń­­da tolyq rettelgen joq, adam­­­­­dardyń bul turǵydaǵy tanymy óte tómen. Óıtkeni, 1980 jyldary «Na­ǵyz sosıalızm qaıda? Ol Shyń­jańda. Naǵyz Islam qaıda? Shyń­jańda» degen sóz shyqty. 1980 jyl­­­darda Qytaıdyń ózinde de­mok­ratıalyq reforma az da bolsa jú­zege asqanymen Shyńjań bas­shy­lary ondaǵy halyqtyń kópultty ekenin syltaý etip ol reformany to­lyq júzege asyrǵan joq. Ońtústik Qytaıda, Shan­haı­da, Pekınde bol­ǵan reforma Shyńjańda júrgen joq. Sonyń zardaby qazir kórinip otyr. Qy­taı­da seperatıstik uıym­dardyń qaýpi ulǵaıdy. Onyń da sý­bek­tıvti, obektıvti sebepteri bar. Al sońǵy jyldary Shyńjańǵa kel­gen basshy azamattar muny she­shýde qatań pozısıa ustana bastady. Olar­ǵa birshama quqyqtyq basym­dyq berilgen. Al oǵan tómendegi zań qyz­metkerleriniń saıası saýat­syz­dy­ǵy, zańdyq tanymynyń tómendigi qosyldy. Al ondaǵy qarapaıym qa­zaqtar da óz quqyǵyn qorǵaı bil­meıdi. Óıtkeni, olardyń da zań jó­ninen tanymy tómen. Qarapaıym my­sal aıtaıyn, 25 jyldyń ishinde elge kelip turaqtap qalýdyń múm­kindigi kóp boldy. Al olardyń kóbi yq­tıarhatpen eki el arasyn jol qyldy. Onyń ústine Qazaqstan aza­mattyǵyn alsa, Qytaıdaǵy zeı­ne­taqy toqtap qalady degen úreı bol­­dy. Arǵy betke ótken saıyn vı­­za ashyp áýrege túspes úshin yq­tıar­h­­atpen júrgen aǵaıynnyń ba­syna bul jaǵdaı taıaq bolyp tıgeni ras. «Ár istiń qaıyry bar» demekshi biz budan da ótýimiz kerek shyǵar…
– Buryn Qytaıdaǵy ortalyq Ult­tar ýnıversıteti men İle pedo­go­gıkalyq ýnıversıtetinde ǵana qazaq tili kafedrasy bolsa, byltyr Beı­jińdegi Shet tilderi ýnıversı­te­tinde, bıyl Shanhaıdaǵy shet tilderi ýnı­versıtetinde, Shı An qala­syndaǵy bir ýnıversıtette qazaq tili ka­fed­ralary ashylǵan eken. Qytaıdyń st­rategıalyq áriptes retinde bizdiń eldi qatty zertteı basaǵany baı­qa­lady. Qazaq­stan tarapynan Qytaı elin zertteý isi qaı deńgeıde júrip ja­tyr?
– Qazir Taıvandy qospaǵanda, Qy­taıda otyz ólke bar desek, so­nyń kóbinde Orta Azıany zertteý ıns­tıtýttary bar. Olardyń negizgi ju­­­mysy – Qazaqstan men Orta Azıa memleketterin zertteý. Men oqy­ǵan Pekındegi Ulttar ýnı­ver­sıtetinde qazaq tili kafedrasy bol­dy, qazir ol – fakúltet. Odan keıin Shyńjań ýnıversıtetinde, İle qazaq oblysynyń ortalyǵy İle pedagogıkalyq ýnıver­sıte­tinde qa­zaq tili kafedrasy ashyl­dy. Endi qa­zir Pekındegi Shet tilder ýnı­versıtetinde, Shı An qalasyndaǵy oqý ornynda qazaq tili kafedrasy ashyldy. Shı An Qytaıdyń Batys Soltústigindegi eń iri qala, kezinde Qytaıdyń orta­lyǵy bolǵan. Ótken jyly Shanhaıdaǵy qazaq tili ka­fed­rasyn bitirgen qyzdardy kór­dim. Buryn qazaq tili kafedralaryna talapkerler ortasha balmen túsetin, qazir joǵary bal alǵan balalar tú­sip jatyr. Endi 10-20 jyldyń be­de­rinde qazaqsha saırap turǵan qy­taı jastary ósip shyǵady. Olar­dyń kópshiligi dıp­lomatıalyq jol­­ǵa tússe, keıbiri úlken-úlken ká­­sip­oryndarda jumys isteıtin bo­­l­ady.
Bul turǵyda biz áli de kenjelep tur­myz. Qazir Qytaıdan kelgen qa­zaq azamattary azyraq qytaısha bil­genimizge máz bolyp júrmiz. Bi­raz jyl ishinde qazaq tilin oqyp jat­qan qytaı jastary ósip shyq­qan­da shyndyǵynda biz nansyz qa­la­myz. Qytaıda «Soǵysta ózińdi de, jaýyn­dy da tolyq túsinseń jeńil­meı­­siń» degen qanatty sóz bar. Kúl­­li Qytaı zıalylary osyny usta­­nady.
Sol sebepti kórshimizdi tereń ta­­nyp, onymen qarym-qatynasta meı­linshe názik, ári óte saq bol­ǵa­ny­myz abzal.
She­­karamyz ashyq, ony jaýyp qoıa al­maımyz. Al bul tusta Qytaıǵa ju­tylmaý úshin uly qorǵandy adam­dardyń júregine salýymyz kerek. Bul kezinde Qytaıdyń ataqty bı­leýshisiniń aýzynan shyqqan qa­nat­ty sóz. Al uly qor­ǵandy halyqtyń júre­gine salý úshin eldiń áleýmettik jaǵ­daıyn kóterýge, bilimin tereń­detýge jol ashýymyz qajet. Sonda halyqtyń júreginde óz eline degen adaldyq uıalaıdy. Al memleketti qorǵaýda oǵan adal bolýdan artyq kúsh joq. Al adal bolý úshin urpaq bi­limdi bolýy tıis.
– Qytaıdaǵy qazirgi qazaq oqyr­many qazaq jazýshylarynyń qaı shy­ǵarmalarymen jaqsy tanys? On­daǵy jastar qazaq baspasózin Siz stý­dent kezdegideı udaıy oqı ma?
– Sońǵy shırek ǵasyr keremet jaq­sy ýaqyt boldy. Kezinde Qa­zaq­standa ótken qysqy olım­pıadany Qytaıdyń tórtinshi arnasy tikeleı efırden taratty. Sony kórgen qa­zaq jastary bir-birine: «Qandaı ke­remet elimiz bar, jerimiz bar. Biz munda ne istep júrmiz? Óz elimizge ke­teıik», – degen uran kótergen. Odan bólek Qazaqstandaǵy búkil ın­ternet saıttaryn ondaǵy azamat­tar kúndelikti tutynatyn. Qytaıda­ǵy men barǵan úılerdiń barlyǵynda Qazaqstannyń týy turatyn. Sońǵy 20 jyl ishinde Qytaı qaza­ǵyna Qa­zaqstannyń yqpaly óte joǵary bol­­dy. Qarapaıym mysal­men-aq kóp derek keltirýge bola­dy. Bizde 2000 jyldardan bastap ekonomıka óte qarqyndy damydy. Qarapaıym qa­zaq óziniń úıine jıhaz alsa da Qy­taıǵa baratyn. Al Qazaqstannan Shyń­jań aıma­ǵyna baryp saýda ja­saǵan úlken kompanıalar qan­shama?.. Osynyń arqasynda she­ka­­ra­nyń túbindegi shaǵyn qalalarda, Úrimshi, Qulja qala­larynda eki arada brokerlik jumyspen aınaly­sa­tyn qazaq jastarynyń toby qa­lyp­tasty. Qazaqstan ekonomı­k­a­synyń damýy Qytaıdaǵy qa­zaq­tardyń da jaǵ­daıyn dúr kótergenin moıyn­daýy­myz kerek. Bul – ekonomıka­lyq yqpal. Al mádenı yqpal da kó­rer kózge aıqyn kórinip tur. Qy­taıdaǵy 6-7 baspa osynda shyq­qan kitaptardyń birazyn qaıta ba­syp otyrdy. Qazaqstanda baspasóz betine shyqqan eń jaqsy maqa­lalar Qytaıda shaǵyn kitap bolyp basy­lyp jatty. Bul Qa­zaqstan­daǵy rýhanı jaǵdaıdyń Qy­taı qazaq­taryna qanshalyqty áser etkenin ap-anyq kórsetip tur. Ókinishke qaraı, byltyrdan bastap munyń barlyǵy toqtady. Internet jelileri jabyq. Buǵan Qytaı eli­niniń ishki saıasatynyń qataıýy, jer­gilikti bılik orynda­rynyń asy­ra silteýi jáne mundaǵy aǵaıynnyń má­seleniń baıybyna barmaı kóp shý shyǵarýy sebep bolyp otyr. Biz budan esh utqan joqpyz, utyldyq. Al qazir pasporttardyń barlyǵyn jıyp aldy. Keı azamattar saıası úıre­nýge kirip jatyr. Odan qashan shyǵary belgisiz. Azamattyq quqyq turǵysynan bul iske bizdiń Elbasy ara­lassa ǵana sheshiledi dep oılaı­myn. Óıtkeni, bizdiń Prezıdentimiz Nursultan Ábishulynyń dıp­lo­matıalyq sheber­ligi óte myqty. Ol Qytaı­dyń burynǵy basshysymen de jaqsy til tabysqan, qazirgi bas­shysyn da jaqsy biledi. Eki el bas­shylary aralasyp, ózara keli­simge kel­se, menińshe bul qysym azaıady. Kó­shi-qon máselesiniń rettelýine kóp kedergi keltirgen «sottylyq» tý­raly anyqtama alý máselesi araǵa úsh jyl salyp Elbasynyń párme­nimen sheshil­geni belgili. Kez kelgen máseleniń sheshimi bolatyny sekil­di, bul máseleniń de túbi sheshimi bo­lady dep senem. Bir jaǵynan ha­­lyq tym erensiz bolmaý kerek eke­­nin túsindi. Osy mezet shıele­ni­sip turǵan dúnıe sheshilse kóshi-qon­nyń taǵy bir altyn dáýiri týady dep oılaımyn.
– Qytaıdyń syrtqa esik ashý saıa­satynyń Qazaqstanǵa paıdasy qan­daı, zıany nede?
– Qytaı qaýpi bizde 1990 jyl­dar­dan beri qozǵalyp keledi. Ásire­se syrtqy kúshter ony udaıy esi­mizge salyp turady. Jalpy, jaý syrt­tan kelmeıdi, ishten shyǵady. El ishindegi áleýmettik teńsizdik, ta­bystyń durys bólinbeýi, klan­dyq tar­tystar túrli qaqtyǵystar tý­ǵyzady. Bul belgili jaǵdaı. Jer-jahandaǵy qaı memlekettiń saıası jaǵdaıy turaqsyz bolsa, onyń astarynda syrtqy faktor emes, ishki faktordyń yqpaly bolǵanyn bilý qıyn emes. Qazir bizdiń eldiń mıgrasıa zańy kemeldendi. Dál osy ke­zeńde Almaty qalasy men Almaty ob­lysynda myqtap qolǵa alyna bas­tady. Tek Qazaqstan ǵana emes, bú­kil álem Qytaıdyń demogra­fıa­lyq ekspansıasynan saq­tanady. Qytaı halqynyń 62 mln-y shetelde turady eken. Qytaı halqy buryn «Muhıt bar jerde qytaı bar» dese, qazir «Kún túsken jerdiń barlyǵynda qytaı bar» dep aıtady.
Bolashaqta Qytaıdyń eńbek kú­shi syrtqa shyǵýyn azaıtady. Óıt­keni bir bala saıasatynyń qar­qyny kúshti bolǵandyqtan dál qazir olarda eńbek kúshi buryn­ǵy­daı kóp emes. Bir balanyń naǵashy ata-áje­si, óz ata-ájesi, ata-anasy úsh ot­ba­sy bir bala baǵyp otyr. Qazir Qy­taıda eńbek zańy shyqty: 200-300 dollarǵa ár adam jumys istemeıdi. Sońǵy jyldary Qytaı zaýyttary Vetnamǵa, Indone­zıaǵa kóship ja­tyr. Áleýmettik jaǵdaıy óte tómen aza­mattar bol­masa shetelge jumys­qa barǵysy keletin adam az. Bizdiń elge olar aýylsharýashylyq sala­sy­na kelýge múddeli. Biraq olarmen aýyl­sharýashylyq salasynda biri­gip jumys isteý saıasatyn jiti oı­la­nyp júzege asyrǵan jón.
Qytaı bizdiń elge ádeıi, ashyq­tan-ashyq qaýip tóndiredi dep oılaý durys emes. Ol eldiń de óziniń ishki qaı­shylyǵy jetedi. Ońtústik pen Sol­tústik, baı men kedeı, Tıbet má­selesi, uıǵyr máselesi sekildi kúr­meýi sheshilýi tıis dúnıeleri bar.
«Bos jatqan jer jaý shaqyra­dy» degen sóz bar ǵoı. Bizdiń jerimiz keń, baılyǵymyz kóp, adamdary­myz­dyń bilimi ortadan joǵary. Biz­diń eń osal jerimiz – halyq sa­ny­nyń azdyǵy. Ol úshin sheteldegi qan­dastarymyzdy alyp kelip, de­mografıalyq jaǵdaıy­myzdy túze­ge­nimiz abzal. 1962 jyly Qazaq­stan­ǵa Qytaıdan júz myńdaı qazaq kel­di, olardyń ár otbasynda bala sa­ny onnan kem bolǵan joq. Sońǵy 20 jylda da shetelden kóptegen qan­dastary­myz keldi. Kóshi-qon saıa­saty keshendi túrde odan ári júıe­li jalǵassa degen úmit bar.
Dál qazir kóshi-qonnyń ilgeri jyl­jýy úshin Qazaqstan tara­py­nan ke­dergi joq. Qıyndyq Qytaı tara­py­nan týyndap tur. Ol jaq­taǵy aza­mattarǵa pasporttary berilip, elge qaıtar múmkindik týsa kóp adam lap etip elge aǵylǵaly tur.
– Táýelsizdik alǵan alǵashqy jyl­­dary Qytaıdan kelgen qazaqtar orys tilin bilmegendikten kóp qıyn­dyq­qa tap bolatyn. Qazir sol qıyn­dyq seıildi me?
– Turmystyq jaqtan seıildi. Men Qazaqstanǵa 1994 jyly kel­dim, ol kezde bankke, poshtaǵa kir­seńiz sary shashty qyzdar kóp oty­ratyn. Olarǵa orys tilin bil­meı­min dep aıtsań «Esiń durys pa?..» degendeı ańtarylyp qaraı­tyn. Qazir bazar, poshta, bank, ha­lyq­qa qyzmet kórsetý oryndary qa­zaq tilinde sóıleı bastady. Biraq mem­lekettik is qaǵazdary áli de orys tilinde júrgiziledi. Ondaǵy orys tiliniń yqpaly seıile qoıǵan joq, oǵan men túsinistikpen qaraı­myn. Onyń da óz ýaqyty keledi.
– Áńgimeńizge raqmet!

Áńgimelesken 
Nazym DÚTBAEVA.