Táýelsizdiktiń arqasynda ult retinde túgendelip jatyrmyz. Qazaq jerindegi jáne syrt elderge tarap ketken qazaqtardyń rýhy, salty, tili men ádebıeti, mádenıeti, tarıhy birtutastanyp, baıytyla tolyǵyp jatyr.

Qaımaǵy buzylmaı qazaqtar jınaqy shoǵyrlanǵan kórshi elderde ultymyzdyń asa qundy rýhanı baılyqtarynyń da saqtalǵany belgili. Sheteldegi jáne eldegi qazaqtardyń birlikte damýy ǵalamdanǵan zamandaǵy ulttyq qundylyqtarymyzdy saqtaýdyń basty talaby ekeni de ras. Bul táýelsizdik jyldarynda saltanat qurǵan tujyrym. Keńes úkimeti tusyndaǵy komýnıstik totalıtarlyq ıdeologıa ústemdik quryp turǵan kezde bundaı oıdy aıtý múmkin emes edi. Al qazirgi kezde álem elderine taralǵan qazaqtardyń tarıhı Otanynan ajyraýy jáne birtutas etnıkalyq tarıhy jáne mádenıetin zertteý Qazaqstan tarıhynyń bólinbes bir bólshegi retinde qazaq halqynyń tutastyǵyn kórsetýge baǵyttalady.

Shetelderdegi qazaqtar jasaǵan rýhanı qundylyqtar, olardyń tarıhy men mádenıeti birtutas zerdelengende ǵana qazaq halqynyń mádenı-tarıhı bolmysyn tolyqqandy saralaı alamyz. Sonyń ishinde sheteldegi qazaqtardyń arasynda óz ıdeıalarymen eliniń ulttyq turǵyda damýyna dem bergen, ultynyń basqa eldermen terezesi teń kórkeıýine áser etken kóptegen, qazaqtyń bolashaǵy úshin qıyn-qystaý el kezinde bastaǵan tarıhı tulǵalar men kórnekti oıshyldardyń qazaq tarıhyndaǵy orny men rólin anyqtaý da kerek. Aıta ketý kerek, tarıhı tulǵalardyń tarıhı kezeńderdegi qazaq halqyn, qazaq jerin saqtap qalý maqsatyndaǵy sińirgen qyzmetin, eńbegin kórsetý nemese tarıhı tulǵalardyń tarıhyn zertteý máselesi áli jolǵa qoıylmaǵan.

 Shetel qazaqtarynyń arasynan shyqqan tarıhı tulǵalar men oıshyldardy tanyp bilý, olar jasaǵan qazaqqa ortaq rýhanı qundylyqtardy aıshyqtaý dúnıe júzindegi birtutas qazaqtyń dástúrli mádenıetin jan-jaqty túbegeıli bilý úshin, bul qundylyqtardy halqymyzdyń ıgiligine aınaldyrý úshin kerek. Osy qundylyqtar júıeli zerttelgende ǵana qazaq halqynyń mádenı-tarıhı bolmysynyń birtutas dınamıkasyn tolyq saralap bilýge bolady. Ásirese, shetelderdegi qandastarymyzdyń birtutas qazaqqa ortaq danalyq sıpaty men olardyń tulǵalyq, azamattyq bolmysyn, jalpy qazaq halqynyń dástúrli mádenıetiniń bir úlgisi retinde, ulttyq bolmysyn jan-jaqty aıshyqtaý qazirgi kezde ózekti máselelerdiń biri. Sebebi, ulttyq tarıhtyń árbir dáýiri, deregi, tulǵasy, taǵylymy qymbat.

Al, sheteldegi qazaqtar arasynan shyqqan tarıhı tulǵalar men oıshyldardyń tulǵalyq bolmysyn jalpy  qazaq halqynyń tarıhy men mádenıetinde tereń iz qaldyrǵantarıhı tulǵalardyń bolmysymen birtutastyqta zerdeleý tól tarıhymyz ben mádenıetimizdiń tolyqtyrylýy úshin, bul tulǵalardy keler urpaqqa tanytý úshin, olar jasaǵan rýhanı qundylyqtardy halqymyzdyn ıgiligine aınaldyrý úshin kerek. Sonymen birge sheteldegi qazaqtar arasynan shyqqan tarıhı tulǵalar men oıshyldardyń ártúrli salalarda qoǵamnyń damýyna qosqan ózindik úlesin durys baǵalaý úshin bul máselelerdi jan-jaqty zerdeleý qazaq tarıhynyń kókjıegin keńeıteri anyq.

Sondaı tulǵalarymyzdyń biri Elisqan Álipuly (1909-1943) Qytaı qazaqtarynyń eń alǵashqy kóshin Túrkıaǵa bastaǵan, birneshe ult-azattyq kóterilisterdi basshysy, batyr. Ákesi Álip úkirdaı da jergilikti qytaı, dúńgenderge qarsy kóterilis jasaǵandyqtan, basy alynǵan. Elisqan ákesi ólgen soń, jergilikti qytaı, dúngen, qalmaq, uıǵyrlarǵa qarsy soqqy berip, batyrlyǵymen kózge túsken.

Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq Ulttyq ýnıversıteti qytaıtaný kafedrasynyń meńgerýshisi, t.ǵ.d., profesor Muqamethanuly Nábıjan osy jyldardaǵy Shyńjandaǵy jaǵdaı týraly bylaı dep jazady: «1933 jyly 12 sáýir kúni Dıhýada (Úrimjide) oryn alǵan saıası tóńkeristiń nátıjesinde Shen Shısaı (Cheng Shicai) Szın Shýjennyń ornyna Shynjańnyń general-gýbernatory bolady.

Shen Shısaı aldymen óziniń bılik ornyn nyǵaıtý úshin sol kezdegi Qytaıdyń jáne halyqaralyq jaǵdaıǵa úılesetin belsendi saıasat ustanatynyn jarıalady. Ol Keńes 1933 jyly mamyr aıynda Keńes Odaǵynyń Úrimjidegi Bas Konsýldyq basqarmasymen baılanys ornatty. 1934 jyly ol «Antıımperıalızm, beıbitshilik jáne qurylys júrgizý» degen saıası baǵdarlamasyn jarıalady. 1934 jyly jeltoqsannan 1935 jyly qańtar aıyna deıingi aralyqta Shen Shısaıdyń ótinishi boıynsha Keńes Odaǵy Qyzyl armıasyn Shyńjańǵa jiberip, Shen Shısaıdyń qarsylasy Chjan Peıýan (Zhang Peiyuan) men Ma Chjúńıńnyń áskerlerin joıdy. Sondaı-aq Shen Shısaıdyń on myń áskerin qarý-jaraqpen jabdyqtady. 1935 jyly Keńes Odaǵy Shyńjańnyń ekonomıkasy men mádenıetin damytýǵa 5 mıln som (rúbl) nesıe berdi. Sóıtip Keńes Odaǵy Shen Shısaıge óz yqpalyn ótkize bastady. Sonyń nátıjesinde ol óziniń «Antıımperıalıstik, Keńes Odaǵymen jaqyndasý, ulttar teńdigin júzege asyrý, sheneýnikterdi paraqorlyqtan tazartý, beıbishilikti saqtaý jáne qurylys júrgizý» degen  saıası-ákimshilik baǵdarlamasyn jarálady. Bul saıası baǵdarlama kezinde belgili dárejede progresıvtik ról atqardy.

Shen Shısaı Keńes Odaǵynyń áskerı mamandarynyń kómegimen áskerlerin qaıta quryp, búkil ólke boıynsha 11 okrýgte 12 000 adamdyq armıa ustady. Qoǵamdyq qaýipsizdik organdaryn quryp, polısıa men tyńshylardyń sanyn kóbeıtti, sondaı-aq olardy sol kezdegi eń ozyq tehnıkamen jabdyqtady. 1936 jyly Shekara qyzmeti basqarmasyn quryp, ózi basqarma bastyǵy mindetin qosymsha atqardy. Bul organ Shynjańmen shekaralas ólkeler men memleketterden aqparattar jınaýmen aınalysty. Aýyl-qystaqtarda «Baýjıa» rejımin ornatyp, qarapaıym halyqqa baqylaýdy kúsheıtti. Sóıtip ol Shyńjańdaǵy progresshil adamdar men ár ult halqynyń kórnekti qoǵam jáne mádenıet qaıratkerlerin tutqyndap túrmege toǵytý áreketin júrgizdi».

Qazaqtardyń jat jurtqa kóshýine Shyń Shysaı atalatyn jendettiń Stalındik qyrǵyn-súrgindi Shynjań jerinde kóshirip qoldanýy basty sebep boldy.

Bul taqyryp aıasyna Jádı Shákenulynyń «Qytaıdaǵy qazaqtar» kitabynda mynadaı derek bar:

«1939 jyly qańtardan aqpanǵa deıin Shyń Sysaıdyń qysymy men qyrǵyndaýynda Barkólge qazaqtardan myńnan artyq tútin, jeti myńnan artyq adam rýbasylarynyń bastaýynda, Mońǵolıa men Shynjań shekarasyndaǵy İńgiz, Mazýń taýlary arqyly art-artynan Gansýǵa aýdy. Shyń Sysaı eki ret ushaq jáne neshe ondaǵan avtomobıl, eki rota atty, jaıaý ásker jiberip olardyń aldyn tosty. Qazaqtar qyrǵynǵa ushyrap, maly aýyr shyǵyndaldy.

Mapýfań Gansýdiń Shılıgý degen jerindegi qazaqtardy aldap, eńbek kúsh alý maqsatyn jasyryp, «oqýǵa jiberemiz» degen atpen 40 úıli qazaqqa úı bas saıyn birden segiz jastaǵy (shyndyǵynda 6-10 jas aralyǵy) balalaryn Shınıń qalasyna jiberýdi, balasy bolmasa bala taýyp tapsyrýdy buıyrdy. Qazaqtar amalsyz otyz neshe bala berdi. Balalar aýyr eńbekke salynyp, kóbi óldi.

Mamyrdan maýsymǵa deıin Elisqan óz elin bastap Taýlaıchýan mańaıyna keldi. Zaıyp, Atshybaı, Sultansháripter qazaqtardy bastap Chıńhaıǵa kirdi. Smaǵul, Tuńǵyshbaılar bastaǵan qazaqtar Chıńhaıdyń Chaka, Dýlan, Gas, Mahaı óńirlerine baryp qonystandy.

Tamyzda, Elisqan Ma Býfańnyń qyrǵynyna tózip tura almaı, Chıńhaıdan Tıbetke qaraı kóshti. Chıńhaıdyń Altynshoqy saharasynda Ma Pýfańnyń orynbasar brıgada komandıri Han Jınbaý qorshap alyp, olardy Dýlanǵa alyp keldi. Qojaqyn, İńirbaı qatarlylar bastaǵan 800-den artyq adam tún ishinde Han Jınbaý qatarly 70-ten artyq adamdy óltirip, Elisqandy qutyldyrdy.

Elisqan 200-den artyq úı, myńnan artyq adamdy bastap Tıbetke qaraı kóshti. Olardyń bir bólimi Úndistanǵa deıin bardy.

1939-1940 jyldary Ma pýfań ilgerindi-keıindi Gansý-CHıńhaı jerinde úsh júzdeı qazaq otbasyn qynadaı qyrdy».

Osy jaılar týraly Halıfa Altaı «Altaıdan aýǵan el» kitabynda: «1940 jyldyń jazy. Elisqan ıt arqasy qıandaǵy – Altynshógege baryp qondy. Altynshóge – Gansý ólkesinde, Tıbet shekerasyna jaqyn ólke. Kózi ashyq, jalyn-serpini qaıtpaǵan jas jigittiń elden oqshaý, bólek qonýynyń da sebebi bar-dy. Ata-baba amanat etken atajurt artta qaldy. Túptiń túbinde osy jer, osy el meken bola ma eken?! Qaıda barsa da Qorqyttyń kóri. Baıaǵy sán-saltanat, saýyq-saıran kózinen bul-bul ushqaly qashan. Attyń jaly, túıeniń qomynda ótip jatqan súrkeı tirlik, osynyń bári Elisqandy bir sát oı shyrmaýynan serpiltip kórgen emes.

Ary-oılap beri oılap aǵaıyn, joldas-joralaryrmen aqyldasýdy jón dep tapqan ol Saýytbaı, Begı, Qoıshy, Sabyrbaı, İlıas, Jáýkish qatarly adamdarmen aqyldasa kelip, Tıbet arqyly Úndistanǵa ótýdi jón kóredi...

Elisqan bastaǵan top atqa qonady. Sóıtip, jaýdy taýyp, olarǵa soqqy beriledi. Kóshtiń joly tazartylady», – dep baıandaıdy.

Osy jerden 300-deı otbasy keri qaıtqan eken. Biraq, Elisqan Maý Fań men Ý Iań generaldar qolyn qyryp, Tıbetke kiredi. Osy jerde Zaıyp táıji kóshimen qosylyp, Gımalaıdan ótip, kósh 1941 jyly tamyz aıynda Úndistan shekarasynan ótedi. Kóshpen ótkenderdi sanaǵanda jıyny 3039 adam bolady. Jol boıyndaǵy qandy qyrǵyndardan kem degende 6-7 myń adam kóz jumǵan eken.  Muzafarabad jerinen Pákistannyń ishki aımaqtaryna jyljıdy. Áýeli Ternavaǵa kóship keledi.

Osy jaılar sóz bolǵanda Halıfa Altaı óz esteliginde: «Bir kúni Tárnavaǵa aǵylshynnyń Úndistandaǵy bas ókili Ser Lord Halfaks deıtin adam keldi...

Biz jaqtan Elisqan sóılep, bosqyndardyń aryz-armanyn aıtty. Ár adamǵa bosqyn degen belgi qaǵaz berilse, búkil Úndistan kóleminde júrip-turýǵa ruqsat etilse, kim qaıda baryp, qaıda ornalasady óz erkinde bolsa, degen ótinish-tilek bildirdi. Bizdiń qolymyzǵa búkil el kóleminde júrip-turýǵa ruqsat etilgen, ýaqyt merzimi kórsetilmegen bosqyn degen qaǵaz berildi. Kóńilderimiz kóterilip, arqamyz keńigendeı boldy. Sonymen, Úndistannyń qaı buryshyna baramyz desek, osy qaǵaz arqyly kete beretin boldyq», - dep Elisqan batyrdyń Úndistan jerinde qazaqtardyń emin-erkin júrip-turýy úshin ruqsat alyp bergenin aıta otyryp, kez-kelgen tildi tez úırenip, tez til tabysyp ketetin Elisqannyń eńbegin atap kórsetedi.

El Prezıdenti N.Á.Nazarbaevtyń shaqyrýymen 1991 j. atajurtyna birjolata kóship kelgen Halıfa Altaı atamyz (1917-2003) óziniń «Estelikterim», «Ata jurttan Anadolıaǵa deıin» jáne «Altaıdan aýǵan el» atty eńbekterinde HH ǵasyrdyń basyndaǵy Qytaıdaǵy qazaqtardyń ómir-tynysynan, jer-sýyn tastap, belgisiz baǵytqa kóship, Úndistan asyp, Túrkıa jerine barǵan qazaqtardyń kóshi-qony, ósip-óný ereksheligi men ólim-jitimi týraly shynaıy tarıhyna qatysty málimetter beredi.

Úndistanda olarǵa úndi áskerleri de zorlyq kórsetedi. Kóshtiń jartysynan kóbi aýa-raıyna kóndige almaı qyrylady, sonyń ishinde Elisqanda Úndi jerinde 35 jasynda indetten qaıtys bolady. Esimi Seıithan Bortanqajy, Súleımen Dáribaıuly syndy aqyndar shyǵarmalarynda da atalady.

35 jasta qaıtys bolǵanymen, Qytaıdan shyqqan kóshti bastaǵan Elisqan batyrdyń halyq basqarǵan tulǵalyq qasıeti umytylmaq emes.

Sol kósh kezinde Altaıdan shyǵyp, Túrkıaǵa jetken qazaqtardyń sany jaıly  aıtar bolsaq, 1938 jyldyń sońynda oǵan deıingi bombylaý men myltyq oǵynan, arandatýlardan aman qalyp, Altaıdan «Aqtaban shubyryndy» bolyp qashqan qazaq kóshi 1939 j. basynda 18 myńdaı adam dep sanaldy. Odan keıingi qýǵyndardyń arqasynda Qytaıdan aýyp, Gımalaı asyp, Úndistanǵa jetken 3039 adamnan aqyrynda 1150-y ǵana qalady, Pákistan kezinde (1000 shaqtydan 1400 adam arasynda óskenimen), keıin Túrkıaǵa jetken qazaqtar sany 1379 adam bolǵan eken».

Altaıdan Anatolıaǵa kóshken qazaqtardyń tarıhyna qaraǵanymyzda 1941 jáne 1951 jyldary eki kezeńde jeti jetekshiniń basqarýynda Úndistanǵa kelip jetkenin kóremiz. Olar:

1. 1941 jylǵy kóshtiń jetekshileri: Elisqan Táıji, Zaıypuly Qusman Táıji.
2. 1950 jylǵy kóshtiń jetekshileri: Dálelhan Janymhanuly, Qalıbek Hakim, Qusaıyn Táıji, Sultanshárip Táıji, Nurǵojaı batyr.

El basyna is túskende sheshim qabyldap, halyqty sońynan erte alǵan,  qamqor bola bilgen qazaq tarıhynda tulǵalar tarıhı jadynda qalary sózsiz. Qazirgi Túrkıada ósip-ónip otyrǵan qazaqtardyń basym kópshiligi ózderin Elisqan batyrdyń urpaqtarymyz dep ataıdy. Al, qazaq tarıhynyń kókjıegin keńeıtken sheteldik qandas tulǵalar ult tarıhynan laıyqty oryn alýy tıis.

Paıdalanylǵan ádebıetter:

1. Muqamethanuly N. HVİİİ-HH ǵasyrlardaǵy Qazaq-qytaı baılanystary. – Almaty, 1996.:
2. Muqamethanuly N. Qytaıdaǵy qazaqtardyń qoǵamdyq tarıhy. - Almaty, 2000.;
3. Muqamethanuly N. Qazaq tarıhynyń ózekti máseleleri. - Pavlodar, 2010.
4. Shákenuly Jádı. Qytaıdaǵy qazaqtar. – Almaty: Dúnıejúzi qazaqtarynyń qaýymdastyǵy, 2007 jyl.
5. Altaı H. Estelikterim. – Almaty: Munaı-Gaz ónerkásibiniń oqý ortalyǵy, 2003. – 113 b.;
6. Halıfa Altaı. Ata jurttan Anadolyǵa deıin. – Almaty,  2014.
7. Halıfa Altaı. Altaıdan aýǵan el. – Almaty, 2014. – 272 b.

Aıjamal Qudaıbergenova

tarıh ǵylymdarynyń doktory, dosent.

Sh.Sh.Ýálıhanov atyndaǵy tarıh jáne etnologıa ınsıtýtynyń Demografıa jáne halyqtaný bóliminiń meńgerýshisi