Halyqtyń kelisiminsiz  laýazymdaryn paıdalanyp zorlyq jasaý arqyly  jerge zańsyz  ıelik etip, ony satý jónindegi  opasyz  sheshimi  bılik tarapynan  ekinshi ret qaıtalanyp otyr.  Olar  jerdiń ıesi - halyqpen sanaspaı olardyń syrtynan keńse jaǵdaıynda qabyldaǵan osynaý   jerdi satý jónindegi  ámirshil-ákimshil ádiske salǵan zorlyq  sheshiminiń ómir shyndyǵymen sáıkes kelmeýi, qazaq  halqynyń obektıvti, sýbektıvti  qajettilikteriniń eskerilmeýi, olardyń  konstıtýsıalyq quqyqtarynyń  buzylýyna ákep soǵyp otyr.  

Jer degenimiz kıeli uǵym. Ulttyń-ult, memlekettiń táýelsiz bolýynyń  ózi olardyń ózderi mekendegen jerine, onda  jasalatyn  ıgilikterge baılanysty ekendigin túsindirýdiń qajeti  bola qoımas. Olaı bolsa jerge degen ıelik memlekettiń táýelsizdigi úshin, ásirese ol Qazaqstan Respýblıkasy sıaqty saıası táýelsizdigine qoly jetkenine az ǵana  ýaqyt bolǵan memleket úshin  ómirlik qajettilik.

Búginde bılik basyndaǵylar memlekettiń saıası táýelsizdigin baıandy etip, qazaq ultynyń dúnıejúzilik adamzat sanatyndaǵy halyqtar men ulttardyń qatarynda terezesi teń ómir súrýi úshin, aýadaı qajetti tómendegideı eki belgisine erekshe mán berip, olardy kózdiń qarashyǵyndaı qorǵaýlary tıis. Ol qazaqty tutas ult etip otyrǵan onyń ANA TİLİ men,  ǵasyrlar boıy ómir súrip kele jatqan ata mekeni-JERİ.

Ótken tarıhqa úńilsek jerge qatysty myna bir tarıhı derekti oqıǵany  shyǵystanýshy  ǵalym L. N. Gýmılev   b.z.b. 209 jyly bolǵan dep kórsetedi. “Kórshi el Dýnhý elshileri ǵundarǵa (ǵundar-bizdiń babalarymyz) áskeriniń kóptigin paıdalanyp  ústemdik kórsetip, alǵashqyda Módeniń  ákesinen mura bolyp qalǵan   sáıgúlik atyn berýdi talap etedi. Móde  kórshi elmen qan tógisti qalamaı súıikti  sáıgúligin  berýdi buıyrady. Elshiler ekinshi ret kelip, Módeniń eń súıikti sulý áıelin berýdi talap etedi. Móde kórshilermen beıbit ómir úshin áıelin  de qıyp beredi. Elshiler úshinshi ret kelip, shekaralyq biraz jerdi berý talap etedi. Bul jer mal jaıýǵa qolaısyz, bos jatqan jer bolatyn. Alaıda suraǵan jerdi berý-bermeý máselesin sheshý úshin aqsaqaldar keńesin shaqyryp  jer bermeý týraly óz oıyn aıtady.   Keńseke qatysýshylar alǵash osy kórshiler atyńdy, áıelińdi suraǵanda bizben aqyldaspaı berip jiberdiń  endi bul áreketińdi qalaı  túsinemiz deıdi.  Móde ashýlanyp:  at pen áıel óz jeke  menshigim,  al jer halyqtyń menshigi  sol sebepten jerdi berý bermeýdi  halyq sheshedi depti.  “Jer degenimiz – memlekettiń negizi, ony qalaı beremiz?” - dep Dýnhýdyń ózin shaýyp talqandap, olardyń jer aýmaǵyn ózderine  qosyp alady”.

Qytaı jylnamasynda b.z.b. 4 jáne 3 ǵasyrlarda ǵun taıpalary birlestiginiń qurylǵandyǵy týraly jazylǵan. Aýmaǵy – Qytaıdyń soltústiginde Baıkaldan Ordosqa deıingi aralyq. Olar kórshi halyqtardy basyp alýmen qatar, Qytaı jerine de jıi shabýyl jasap otyrǵan. Ǵundar men Qytaı eli arasyndaǵy soǵys 300 jyldan astam ýaqytqa sozyldy. B.z.b. 3 ǵasyrdyń sońynda Sın patshalyǵy shekarasyn ǵundardan qorǵaý úshin Uly Qytaı qorǵanyn saldy. Uzyndyǵy – 4000 shaqyrym, bıiktigi – 10 metr, ár 60-100 metr saıyn kúzet munarasy qoıylǵan. Ǵundar Enıseıdiń jaǵalaýlarynda jáne Altaı taýlarynda mekendegen, kórshi taıpalardy baǵyndyrǵan. Qytaı bıleýshisin alym-salyq tóleýge májbúr etken. Qytaı bıleýshisi jyl saıyn kóshpelilerge jibek matalar, maqta, kúrish, áshekeı zattar jiberip turǵan.

 Al bertingi tarıhta Qazaqstandy túpkilikti ıemdený maqsatyn kózdegen patshaly Reseı úkimeti, keıinen Keńes ókimeti de óz taraptarynan otarshyldyq ozbyrlyqqa jol berip, onyń ata-babasynan qalǵan jerin qaıta bólý úshin qoldan jasandy naýqan uıymdastyryp, jerdi saıasat quralyna  aınaldyrǵany týraly aqıqat búginde  muraǵat dekrekteri negizinde málim bolyp otyr.

Biz odan kúni keshe otarshyldyqty basynan keshken úsh júz jyl ishinde Qazaqstan tarıhynda óz jeriniń taǵdyryn ózi sheshe almaı, keıin sonyń zardaptarynan «barmaq tistep» opyq jegen kezderi az bolmaǵandyǵyn bilip otyrmyz.

Jer máselesi - qazaq halqy úshin ejelden-aq ómirlik mańyzy bar erekshe másele.  Bul jerler so­naý erte zamannan kele jatqan, ata-babalary qan tógip naızanyń ushymen, bilektiń kúshimen qorǵaǵan qasıetti mekeni, olardyń súıekteri jatqan jerler  kıeli topyraq dep baǵalandy. Qazaqtar týǵan jerde ata-babalarynyń izgilikti izi, pirlik kıesi, dańqty tarıhy men ónegeli ómiri jáne  keleshegi jatyr dep biledi. Bul qasıetti uǵymdar qazaq halqymen birge jasasyp kele jatqandyǵyna ejelgi Áz-Táýke han tusyndaǵy "Jeti-Jarǵy"  zańynyń eń alǵashqy taraýy bolyp jazylǵan "Jer daýy" bólimi aıqyn dálel bolady. Ata-babasynyń qystaýy, jaı­laýy, kúzeýi, mal-múlki, qudyq-bastaýy, qorasy qazaq halqynyń ómir saltynda atadan balaǵa mıras qyp qaldyratyn enshisi bolǵan.  Óıtkeni jer-ata meken, kindik jurt, otan,  jer tirshilik eter orta, babalar qorymy, qasıetti turaq degen uǵymdy beınelegen.  Mine, sondyqtan da qazaqtar úshin jerden kıeli eshteńe bolmaǵan. Osy sebepten de sonaý erte kezden bastap qa­zaq úshin "Jer daýy" ómiriniń basty namys shaqyratyn ótkir máse­lesine aınalǵan edi.

Ákki saıasatpen qarýlanǵan patsha samoderjavıesi osylaı qazaqtyń keń baıtaq qasıetti jerine suqtana kóz salyp, shekarany nyǵaıtýdy syltaýratyp, bekinister salyp, bul dalany jaılaı bastady. Sol jyldary saýda-ónerkásip múddesi úshin degen jeleýmen qazaq jerin otar­laý áskerı-ákimshilik tirek beketterin salý arqyly júrgizildi. Bul áskerı qonystaný birtindep Qazaqstannyń ishki aımaqtaryna da boılap ene bastady. Sóıtip, HVİİİ ǵasyrda Ombydan Oryn­borǵa qaraı kazak bekinisteriniń uzyn dálizi qalyptasyp úlgerdi.

 Al HİH ǵasyrdyń 1831 jyly Aıakóz ózeniniń jaǵasynda aıryqsha ortalyq ashylyp, 1847 jyly Qapal bekinisi qalandy. 1855 jyly Lepsi, Úrjar stansıalary paıda boldy. 1854 jyly İle bekinisi, 1855 jyly Vernyı forty ashyldy.  /1, 321-b./.

 Qazaqstanǵa qonystaný, ásirese, 1905-1907 jyldardaǵy revolú­sıadan keıin jalpy sıpatqa ıe boldy. Patsha ókimetiniń Qazaqs­tannyń ońtústik aımaǵyna yntasy erekshe aýdy. 1910 jyly 19 jel­toqsandaǵy zańnan keıin Syrdarıa qonystanýshylar basqarmasy 100 myń desátınadan astam jer daıyndap, ony ekige, hýtorlyq jáne úlestik ýchastoktarǵa bóldi. Al 1917 jyldan keıingi kezde Syr­darıada 190 poselkede 72,5 myń, Shymkent ýezinde 69-22 myń, Tashkent ýezinde 28-8,5 myń, al Perovsk ýezinde 7 shaǵyn poselkede 1600 kelimsek tursa, Ámýdarıa boıynda 2 poselkede 600 qonys aýdarýshy orys mekendedi./2, 65-68-bb./.

 Joǵaryda keltirilgen faktilerden baıqaǵanymyzdaı, orys samoderjavıesiniń otarshyldyq saıasaty negizinde qazaq sharýalarynyń eń shuraıly jerleri tartylyp alynyp, olardyń ózderi shóleıtterge yǵystyrylǵan. Osy kúnge deıin Qazaqstan aýmaǵynda   joǵaryda   atalǵan bekinis-qalalar tóńiregindegi oryssha atalyp kelgen Antonov­ka, Nıkolaevka, Mahovka, Georgıevka, Semenovka jáne t.b. osyǵan uqsas júzdegen orys poselkeleriniń eń shuraıly, sýly jerlerde ornalasqany-sol solaqaı saıasattyń saldary ekendigi-tarıhı shyndyq. Keńester dáýirindegi ulttarǵa berilgen sosıa­lıstik qoǵam jarıalaǵan qundylyqtarǵa qaramastan, jergilikti halyqty "buratana" dep kemsitýshilik pen jerdi paıdalanýdaǵy túrli qysastyq áreketter, patsha samoderjavıesi kezindegi otarshyldyq pıǵyl, orys bólshevıkteri tarapynan da ishteı qoldaý taýyp, odan ári jymysqy ádistermen jalǵastyryldy. Mundaı baǵytty san alýan quıtyrqy tásildermen júrgizgen Keńester ókimeti qazaq dalasyndaǵy sol atadan mura bolyp aýysyp kele jatqan jer ıelikterin ádiletsiz bólingen dep tanyp, jerdi bulaı paıdalaný áleýmettik teńsizdikti týdyryp, baılardyń kedeılerdi  qanaýynyń kózine aınalǵan dep bilip, ony óz qalaýlarynsha qaıta sheshýge kiristi.

 Baılardyń ekonomıkalyq kúshiniń negizi olardyń maldary men jer ıelikteri deı kelip, Keńester ókimeti kedeılerdi qanaýdan qutqarýdyń bir joly baılardyń jerlerin tartyp alyp, ony eńbek­shi qazaqtarǵa bólip berý dep bildi.

Jer ıesi rý basyniki-baıdiki bolǵanymen, bul ıelikterdi sol rýǵa kiretin adamdardyń bári paıdalanatyndyǵy esepke alynbady. Osy jerdi paıdalanýdyń dástúrge aınalǵan tártibin  keńestik zaman tusynda bólshevıkter óz múddelerine saı qaıta bólýge kiristi. Ony tartyp alý úshin, baılar bul jerlerdi qanaýdyń kózine aınaldyryp otyr degen syltaý oılap taýyp, ony óz qalaýlarynsha "zańdastyrdy". Munyń aqyry Qazaqstanda 20  jyldary bólshevıkter zor­lyqpen júrgizgen kóp naýqandardyń biri - "Shabyndyq jáne egistik jerlerdi qaıta bólýmen" ulasty.

Qazan tóńkerisinen keıin-aq qazaqtar burynǵy patsha úkime­ti tartyp alǵan jerlerin qaıtarýdy talap ete bastady. Biraq memlekettik bılik tizginin ustap otyrǵan Ortalyq pen onyń Qa­zaqstanǵa arnaıy jibergen ókili F.Goloshekın bul máselede kópe-kórneý ózgeshe baǵyt ustanyp, ádiletsizdikke bardy. Ol jerler ártúrli quıtyrqy ádister qoldanylyp, qazaqtarǵa berilmedi. Budan órbigen daý-damaı olardyń arasynda bir-birine degen ósh­pendiligin týǵyzyp, ult arazdyǵynyń tutanýyna túrtki boldy. Osy narazylyqtardyń aldyn alý maqsatynda Qazaqstan boıynsha jerge ornalastyrýdy muqıat júrgizý qajettigi týyndady. Baılardy ekonomıkalyq jaǵynan álsiretýdi kózdegen sharamen qatar patsha samoderjavıesiniń otarshyldyq saıasatynyń zıandy zardaptaryn joıyp, Qazaqstan aýmaǵyn turaqty túrde egin egetin, mal baǵatyn ýaqyt talabyna saı ıelikter etý mindetin sheshý turdy.

Qazaqstandaǵy jerge ornalastyrýdyń mindeti patsha samoder­javıesiniń otarshyldyq saıasatynyń barysynda tartyp alynǵan ıe­likterdi qaıtarý men jerdi paıdalanýdaǵy rýlyq sarqynshaqtardy joıý boldy. Jerdi bólýdi uıymdastyrý arqyly aýyl sharýashylyǵynda óndirgish kúshterdi damytyp, ony sosıalısik jolǵa baǵyttaý; osy arqyly baıdyń, kýlaktyń ekonomıkalyq kúshterin shektep, kedeı­lerdiń materıaldyq jaǵdaıyn jaqsartý boldy. Aýyl kedeıleriniń sana sezimin oıatý arqyly taptyq kúreske kóterý basty maqsat dep esepteldi. Jerge ornalastyrý týraly másele shabyndyq jáne egistik jerlerdi qaıta bólýden buryn 1925 jyly sáýir aıynda ótken Keńesterdiń Búkilqazaqtyq V sezinde qaralǵan bolatyn. Sıeze Qazaqstan Ortalyq Atqarý komıtetiniń tóraǵasy Meńdeshovtyń baıandamasy tyńdalyp, tómendegideı qaýly qabyldan­dy: "QazASSR-niń barlyq terıtorıasyn mal sharýashylyǵyna qolaıly etý maqsatynda tabıǵı-tarıhı jáne ekonomıkalyq belgileri bo­ıynsha 3 aýdanǵa bólý qajet. Birinshi, egin jáne mal sharýashylyǵy úshin, ondaǵylar egin egip, mal ósirýmen aınalysatyndar, son­daı-aq, mal sharýashylyǵy munda ıntensıvti bolýy tıis. Ekinshi, mal sharýashylyǵy basym damytylatyn jáne egistikpen de aınalysa­tyndar. Úshinshi, taza mal sharýashylyǵyn júrgizýge laıyqty jerle­ri bar aýdandar bolýy kerek. Sıez jer qurylysy jumysyn 10 jyl merzim ishinde aıaqtaýǵa nusqaý berdi. Ol 1925 jyly bas­talýy tıis boldy./3, 7-b./. 

Otyryqshy jer sharýashylyǵymen aınalysatyn aýdandarǵa barlyq orys jáne ýk­raın poselkeleri endi. Qazaqstan boıynsha otyryqshy aýdandarǵa jatatyn jer kólemi 11,5 mln. gektar bolyp, ol jerlerde 167 myń  sharýashylyq  ornalasqan  edi.  Qazaqstannyń  qalǵan jeri kóshpeli jáne jartylaı kóshpeli aýdandarǵa jatty.  Bul  jerler 230 mln. gektar jer bolyp, olar mıllıonnan astam sharýashylyqty biriktirdi./4, 162-b./. 

Bul terıtorıanyń  barlyǵy  memlekettik  jerge ornalastyrý qoryna jatqyzyldy. Sıez belgilep bergen jerge or­nalastyrý jónindegi sharalar qazaq  halqynyń  kópshilik  bóligin qamtýy tıis bolatyn. Osyǵan qaramastan jappaı qonystandyrýdan kóshpeli jáne jartylaı kóshpeli aýdandarda ornalasqan oty­ryqshy  jer ıeleri-selolardaǵy (orystar) alynyp tastaldy.  Jerdi bulaı bólýdegi árkelkilik ulttar arasyndaǵy arazdyqty  qozdyr­dy.  Sol 1925  jyly  ótken Búkilqazaqtyq V partıa konferensıasynyń QazAKSR-indegi jerge  ornalastyrý  jónindegi  sheshiminde:  "Jerdi paıdalanýdaǵy turaqsyzdyq pen osy saladaǵy kemshilikter Qazaqs­tandaǵy aýyl sharýashylyǵynda óndirgish kúshterdiń  damýyn  tejeý­de" - dep kórsete kele, konferensıa Qazaqstandaǵy jerge ornalastyrýdy taptyq negizde emes, ulttyq negizde júrgizý qajettigin eskert­ti. Partıanyń jer týraly saıasatynyń kezek kúttirmeıtin mindet­iniń biri,  osy memleket tarapynan júrgiziletin jerge ornalasty­rýda  qazaq  eńbekshilerin jermen qamtamasyz etý boldy.  Sóıtip, konferensıa qazaq halqyn jerge ornalastyrýdy  birinshi  kezekke qoıdy da, qalǵan ulttardyń ókilderin de nazardan tys qaldyrmaý kerektigin tapsyrdy"./5, 32-b./.    Jerge ornalastyrýdyń bul tásili Orta­lyqtyń strategıalyq  baǵytyna qaıshy kelgendikten,  Qazaqstanda jer ıelikterin menshiktený quqyǵy bolmasa da, kelimsekterge jergilikti halyqpen birdeı etip jer úlesin berýdi zańdas­tyryp, ony tikeleı ózi baqylaýǵa aldy. Bul degenińiz kezinde patsha samoderjavıesi júrgizgen otarshyldyq saıasatpen úndes kelip, sonyń jalǵasyn taýyp jatqandyǵyn kórsetti.

Jer ıemdenýden týǵan ultaralyq arazdyqty búrkemelep, onyń sebebin basqa jaqtan izdep jasyryp, baı-kýlaktardan kórip, solardy kinálap, ultshyldyqqa salyndy dep aıyptady. Sonymen birge asqynyp bara jatqan narazylyqtardy retteý maqsatynda Búkilodaqtyq Atqarý Komıteti Qazaq Ortalyq Atqarý Komıtetine dereý shara qoldanýǵa tapsyrma beredi. Biraq jaǵdaıǵa saı kelmeıtin, nusqaýmen júrgizilgen bul shar­alardan durys nátıje shyqpady. Osy baǵytta istelgen sharalar­dyń biri-jerge ózara talasqan aýyldar men selolardy nazar­da ustaǵan  gýbernıa men ýeziń qyzmetkerleriniń  baqylaýlarynan mardymdy eshteńe  bolmady. Mundaı qazaq aýylda­rynda júrgizilgen tárbıe jumysynyń túpki máni kelimsekterge de jer úlesin ıelenýge jol ashý edi. Osyndaı ádistermen arazdyqty joımaqqa talpynys jasaldy. Alaıda ultaralyq arazdyqty sheshýde mundaı tásilder qaýqarsyz bolyp, nátıjesiz aıaqtalyp jatty. 

1927 jyly  qarasha aıynda ótken Búkilqazaqtyq BK(b)P-nyń Vİ partıa konferensıasyna qatysqan BK(b)P Ortalyq Komıtetiniń hatshysy A.A.Andreev óz sózinde ótken V partıa konferensıasynyń jer jónindegi sheshimin durys emes dep synady. Sondaı-aq, ol jer­ge ornalastyrýdy eshqandaı kezeksiz, taptyq negizdegi prınsıpti ustap júrgizýdi talap etti. Ol orystardy, da qazaqtardy da jerge bir mezgilde ornalastyrý kerektigin  basa  aıtty.  Bulaı etý arqyly qazaqtar úlesiniń esebinen orys kelimsekterine "ın­ternasıonalızmdi" jeleý etip, jer ıelikterin áperdi. Tek ǵana ujymdastyrý kezinde bes júz myńǵa jýyq kýlaktar men orta sharýalar batys aımaqtardan jer aýdarylyp, kóbi Qazaq jerine ornalastyryldy. Sóıtip, Ortalyqtyń Qazaqstanda "ınternasıonalızmdi" jeleý etip júrgizgen saıasaty V partıa konferensıasynyń jerge ornalastyrý­daǵy kezektilik prınsıpi týraly sheshimin joıyp tyndy. Al mundaı syńarjaq sheshim shyǵarý ulttar múddesine múlde qaıshy keldi. Qazan tóńkerisi jeńisterinen týǵan ultaralyq teńdikti keńestik ámirshil-ákim­shil júıeniń ózi osylaı joqqa shyǵardy.

 Budan bylaı Qazaqstandy mekendeýshi halyqtardy jerge orna­lastyrý ultyna qaramaı bir mezgilde jappaı júrgizilýi kerek dep sheshildi. 1928 jyly 19 qańtarda BK(b)P Ortalyq Komıteti Qazaq­stannyń Vİ partıa konferensıasynyń sheshimin qýattady.  Son­ymen birge  budan bylaı Ortalyq Komıtet Qazaqstannyń partıa  jáne keńes organdaryna  jerge ornalastyrýdy júrgizgende, eń aldymen, barlyq ulttardyń kedeıleri men ortashalarynyń taptyq múddelerin eskere otyryp júrgizýdi  jáne olardy baı-kýlaktarǵa qarsy kúreske toptastyrýǵa mindettedi. Osy sheshimmen qarýlanǵan Qazaqs­tannyń  BK(b)P Ólkekomnyń búrosy 1928 jylǵy 8 aqpandaǵy otyry­synda respýblıka partıa uıymdaryn BK(b)P Ortalyq Komıtetiniń sheshimin dereý oryndaýdy mindettedi.   BK(b)P Ortalyq  Komıtetiniń nusqaýy jáne Vİ Búkilqazaqtyq partıa konferensıasynyń sheshimderi  bul  joly da is júzine asyrylmady. Al onyń bulaı is júzine asyrylmaýyn jer bólý organdarynyń qyzmetkerlerinen, ultshyl-aýytqýshylardan kórdi.

 Ortalyq Komıtetke joldaǵan aryzdarynda Sultanbekov pen Nurmaqovtar ózderiniń jerge qatysty bir-birimen tyǵyz baıla­nysty tórt máselemen kelispeıtinderin habarlady. Ol máseleler: Qazaqstanǵa qonys aýdarýshylar týraly;  jerge ornalastyrý normasyn belgileý; jerge ornalastyrýdaǵy kezektilik; jer saıasa­tyndaǵy basshylyq./6, 200-201 pp./.    Bul ózekti máselelerdi sheshýdi Ortalyq óz quzyretinen shyǵarmady. Jergilikti ult ókilderi osyndaı respýblı­ka úshin mańyzdy máselelerdi sheshýden kópe-kórneý shettetildi. QazOAK-tiń İİ sessı­ıasy júrgizilip jatqan jerge ornalastyrý isi eshbir ultqa artyqshylyq jasamaı-aq, barlyq halyqty bir mezgilde kezeksiz ornalastyrý barysy talapqa saı emes ekendigin eskertti./7, 3-4 b./.    

Osylaı İİ sesıanyń bul nusqaýynan keıin-aq  Qazaqstan­daǵy jerge ornalastyrý atalǵan baǵytpen júrýi tıis edi, biraq olaı bolmaı shyqty. Bul qaýly da is júzine asyrylmaı, sol qaǵaz kúıinde qala berdi. Sesıanyń qaýlysyn, eń aldymen, Qazaqstannyń Jer isi Halkomynda isteıtin sheneýnikterdiń ózderi túrli syltaý taýyp, ony oryndaýdan bas tartty. Sondyqtan keıbir tustarda jerge ornalastyrýdyń synǵa ushyraǵan kezektilik júıesi ómirde odan ári jalǵasyn taýyp jatty. Búkilodaqtyq Atqarý Komıtetiniń Tóralqasy 1928 jyly 29 naýryzda arnaıy sheshim qabyldap, jer máselesindegi ózara qatynastardy jáne ultaralyq arazdyqty joıýdy retteý jaǵdaıyn jańasha qoıdy. Onda:

     1. QazAKSR Ortalyq Atqarý Komıtetine, Búkilodaqtyq Atqarý Komıteti Tóralqasynyń 1926 jylǵy 30 tamyzdaǵy jáne 1927 jylǵy 28 aqpandaǵy qaýlylaryna sáıkes Qazaqstanǵa 1925 jylǵy 14 qyrkúıekke deıin kóship kelgen jáne aýyl sharýashylyǵyndaǵy kelý­shilerdi jergilikti halyqpen birdeı jerge ornalastyrý usynyldy.

     2. QazAKSR-degi jerge ornalastyrý isi ultyna qaramastan, burynǵydaı kezekke qoıylmastan, birden-bir mezgilde júrgizilýi kerek dep sheshildi.

     3. QazAKSR Ortalyq Atqarý Komıtetine jerge ornalastarýda, eń aldymen, kedeı jáne ortasha sharýalardy ultyna qaramaı,  jermen qamtamasyz ete  otyryp,  olardy  baı-kýlaktarǵa  qarsy kúreske toptastyrý tapsyryldy./8, 110p./.

Jer máselesinen shyqqan ult arazdyǵy myna gýbernıalarda-Jetisýda, semeıde, Aqmolada tolastamady.

Osy ýaqytqa deıingi Ortalyq Komıtet pen Reseı Federası­ıasy úkimetiniń jerge ornalastyrý jónindegi atap kórsetken qatelikteri der kezinde túzetilmedi. Syl­byrlyqqa jol bergen Qazólkekom synǵa alyndy. Ortalyq Komıtet respýblıkanyń partıa organdarynan keńester apparatyndaǵy ja­ýapty qyzmetkerlerdiń quramyn dereý tekserýdi, jat element­terden tazartý jónindegi tapsyrmanyń oryndalýyn talap etti.

Alaıda jergilikti halyqtyń óz elinde jerdi paıdalaný quqyǵyn ár túrli oıdan qurastyrylǵan syltaýlar arqyly sanaly túrde shekteý ult na­razylyǵyn tıa almady. Tekserý barysynda jer isi organynda isteýshi burynǵy orys mamandary Kompartıa men Keńester ókimetiniń saıasatyn moıyndamady, olar ulyderjavalyq shovınızm rýhyndaǵy adamdar boldy. Osynyń bári qazaq halqyn jerge ornalastyrý jónindegi jumysty tejep baqty degenge keltirildi. Jer isi organdarynyń qyzmetkerlerin tekserý bary­synda 6 gýbernıa men okrýgten 116 adam nemese 19,5 paıyzy ornynan alyndy. Al, Jer isi halkomynyń apparatynda 28,5 pa­ıyzy jat elementter retinde qyzmetterinen ketirildi./9, 22p./.    

Jerge ornalastyrý is júzinde mardymsyz boldy. Jerge orna­lastyrýdyń birinshi satysynda barlyq sharýashylyqtyń 360000-y nemese 33,1 paıyzy jappaı jerge ornalastyrýmen qamtyl­dy. Bul-Qazaqstandaǵy jappaı jerge ornalastyrýǵa jatatyn jer­lerdiń 10,8 paıyzy. Jerge ornalastyrýdyń ekinshi satysynda oǵan 162000 sharýashylyq tartyldy nemese ol - barlyq sharýashylyqtyń 14,5 paıyzy, bul degenińiz-Qazaqstandaǵy jappaı jerge ornalas­tyrýǵa jatatyn jerdiń 3,3 paıyzyn quraıdy./10, 42p./.   

Kún tártibinen túspegen bul máseleniń nátıjesi aıtarlyqtaı kózge kórinbese  de, QASSR-di mekendeýshi barlyq ulttardyń kedeıleri men ortashalarynyń múddelerine saı sheshildi degen tujyrym ja­saldy. Sóıtip, jer isi máselesindegi ultshyldyq pıǵyldar jo­ıyldy dep, bólshevıkter ózderi oılap tapqan "ultshyldyqty" ózderi joıǵan boldy. Býrjýazıalyq ultshyldarǵa olardyń jer isin júrgizýdegi burmalaýshylyqtary men astyrtyn qastan­dyqtary ashylmastan buryn-aq soqqy berildi dep aıyptaýy-bul istegi tarıhı shyndyqty óz paıdalaryna sheshýge tyrysqan bılik basyndaǵylardyń zymıandyq áreketi boldy. Ulttyq prınsıpke saı kezek arqyly júrgizilmek bolǵan talpynys ta jerge orna­lastyrýda qazaq eńbekshileriniń jerge degen muqtajyn sheshe almaıtyn edi. Onyń basty sebebiniń biri-jerge ornalastyrý­daǵy ulttyq erekshiliktermen birge, ózge halyqtyń múddesine nemquraıdy qarap, bılikti bir qolǵa jınaqtaǵan Ortalyqtyń, ıaǵnı KOKP-nyń teris saıasaty edi. Ekinshiden, Qazaqstandaǵy jerge orna­lastyrý máselesine jaýapty qyzmetkerlerdiń kóbi orys ultynyń ókilderi boldy. Jergilikti halyqtyń muń-muqtajyn túsingisi kel­meıtin olar jerdi paıdalanýdaǵy ulttyq erekshelikterdi esepke almady. Osy oraıda qazaq sharýalarynyń múddelerin jaqtaǵandar túgelimen derlik "ultshyldar" dep aıyptaldy. Alaıda jergilikti halyqtyń óz elinde jerdi paıdalaný quqyǵyn ár túrli oıdan qurastyrylǵan syltaýlar arqyly sanaly túrde shekteý ult narazylyǵyn tıa almady.

Keńes ókimeti tusyndaǵy saıasattyń basty maqsaty - áýeli kelimsekterdi qonystandyrý, sonan soń qazaqtardy orystandyrý bolǵan. Osy maqsatqa berile qyzmet etip "kishi Qazan" baǵytyn júrgizý naýqanyna belsendi at salysqan Baqytjan Qarataev sekildi el azamattary,  ult múddesin qara basynyń qamyna aıyrbastap týǵan eline opasyzdyq jasaýǵa deıin barǵan. Ol: "Shelek aýdanynyń Qoram toǵany boıynda 24 myń gektar jer, Ońtústik Qazaqstan ýálaıatynda 5 myń qojalyq ornalastyrýǵa bolatyn 30 myń gektar jer, Shý ózeni alqabynda-Qordaı aýdanynda 100 myń gektar, Qostanaı, Qaraǵandy jáne Soltústik Qazaqstan ýálaıattarynda 200 myń qojalyq sıatyn 3 mıllıon gektar jer bar ekenin kórsete kele,  Qazaqstan boıynsha "91 mıllıon gektar bos jatqan jer bar"  /11, 520 b.233b ./. dep hattap málimet bergen. Mine sol kezdegi respýblıka basshylyǵyndaǵy azamattardyń kóbi surqıa saıasattyń yǵyna jyǵylyp, orystardyń qazaq jerine basa-kóktep kelip ornalasýyna ózderi  osylaı jol ashyp otyrǵan. Al mundaı "ınternasıonalıs" basshylardyń aǵat qadamynan búgin tutas bir ult zardap shegip otyr…

Tóńkeristen keıingi qazaqtyń "Jer týraly Dekretiniń" negizinde respýblıkadaǵy barlyq qonystarymen qatar búkil jer ıelikteri de halyqtyq menshikke aınaldy dep túsindirilip kelýi de sol baıaǵy otarlaý saıasatynyń tikeleı jalǵasy edi. Oǵan dálel qazaqtyń ıgi jaqsylaryn kámpeskeleý men tap retinde joıýdyń sońy olardyń ıeligindegi jaıylymdyq, shabyndyq, egistik jerin kelimsekter úshin arshý bolyp, al jer-sý reformalary "ketpeıtin qonaqtarymyzdyń" jer men sýdy paıdalaný quqyǵyn memlekettik turǵydan zańdastyrý bolyp shyqty.  Osy "jer-búkil halyqtyq menshik" degen aldamshy qaǵıda kelimsekterdiń paıdasyna, avtohonnyń zıanyna  ǵana sóıledi.  Jer ámanda jergilikti halyqtyń ulttyq menshigi ekendigi  es­kerilmedi.

  Osy qaǵıda búgingi táýelsiz el tusynda da bılik tarapynan eskerilmeı jer satý áreketine ulasyp,  ótken tarıhtaǵy  ózek órter qatelikterden sabaq almaı ony qaıtalap,  memlekettiń táýelsizdigine ózderi qaýip tóndirip otyr.

 Qazaq jeriniń qalaı talan-tarajǵa túskenin kózderi kórgen «Alash» partıasynyń qaıratkerleri qazaq úshin «Alash» ıdeıasyn usynǵan.

  «Qazaq úshin Alash ıdeıasynan, onyń bes uly nysanynan artyq múdde bolýy tıis emes. Ol ıdeıa búgin de óziniń múddeli maqsatyn joıǵan joq. Qaıta táýelsizdiktiń tamyry tereńge ketken saıyn, aldymyzǵa suraq bolyp shyǵyp otyr», - deıdi belgili alashtanýshy ǵalym Tursyn Jurtbaı. Ol ıdeıalar mynalar:

Birinshi ustanym: jer, jer jáne jer. Jersiz Otan joq. Álıhan Bókeıhanovtyń uıǵarymy boıynsha: «Qazaqtyń baıyrǵy jerin qashan qazaqtar óz betinshe ǵylym men tehnıkaǵa súıenip tolyq ıgermeıinshe, jer jeke menshikke de, qonystanýshylarǵa da berilmeıdi».

Ekinshi ustanym: jerdiń astyndaǵy, ústindegi, aspanyndaǵy barlyq ıgilik qazaq memleketine qyzmet etýi kerek. Á.Bókeıhanovtyń aıtýynsha: «Onyń ár bir túıir tasy qazaqtyń óńirine túıme bolyp qadalý kerek» bolatyn.

Úshinshi ustanym: Á.Bókeıhanovtyń jobasy boıynsha, «Qazaqtyń jerinde óndirilgen «bir ýys jún sol memlekettiń azamattarynyń ústine toqyma bolyp kıilýi» kerek, ıaǵnı tolyqtaı ekonomıkalyq táýelsizdikke qol jetkizýge umtylýy tıis edi.

Tórtinshi nysana: qazaq memleketinde memleket qurýshy ulttyń til, din, dil ústemdigi bolýy kerek.

Besinshi, túpki maqsat: ǵylymǵa, ulttyq salt-dástúrge negizdelgen zańǵa súıene otyryp, Japonıanyń úlgisindegi ulttyq-demokratıalyq memleket qurý edi. 

Paıdalanǵan ádebıetter:

 1. «Rossıa». Bizdiń Otannyń tolyq geografıalyq sıpattamasy» 19-tom. Sankt-

       Peterbýrg,1913. B-321.

  2.  Qojaqov Ó.  //Aqıqat, 1993. № 6, B.65-68.

  3.  Rezolúsıa V sıeza Vsekazahskogo sıeza Sovetov.- Ky­zyl-Orda,1925.7-b      

  4.  Kýchkın A.P.  Sovetızasıa kazahskogo aýla.  162-b                 

  5.  101. V-á Vsekazahskaıa konferensıa RK(b)P. Stenografıcheskıı ot­chet ı

         rezolúsıı . Kyzyl-Orda, 1925. 32 b.

  6.   QR OMM,   2963 is. 200-201 pp.                   

  7.   QazOAK-tiń altynshy shaqyrylǵan İİ sesıasynyń qaýlysy.

        Qyzylorda.1928, 3- 4bb.                                                   

   8.   QR OMM, 1235 q., 43 t., 62 is. 110 p.               

   9.   QR PM, 141 q., 1-141 t, 2201 is. 22 p.               

  10.  QR PM, 141 q., 1 t., 1677 is. 42 p.  

  11. Mustafa Shoqaı. Tańdamaly-Almaty: Qaınar-T-2-1999.-520 b. ,233b.

Avtory: Esenǵazy Qýandyq 

tarıh ǵylymdarynyń  doktory, profesor