Abai.kz aqparattyq portalynyń tilshisi Qostanaı oblysy Qamysty aýdanynyń Drýjba degen aýylynda «Ýkraınadan qashqan 20 bosqynnyń otbasyn qarsy alýǵa daıynbyz» degen «jalyndy» uran kóterilip jatqanyn jazdy. Al, Taraz qalasyna Ýkraınadan aýǵan jurttyń aldy kele bastaǵany týraly aqparat taraýda. Muny qalaı túsinýge bolady? 

- Ýkraınadaǵy qazirgi saıası ahýalǵa baılanysty údergen jurt barsa óziniń baıtaq otany Reseıge barmaı ma eken?

-  Nege olar Qazaqstandy kózdeýde? Bosqyndardyń mártebesi týraly konvensıaǵa jáne Bosqyndardyń mártebesine qatysty hattamaǵa qosylýy Qazaqstanǵa qaı taraptan bolsa da bosqyndardy qabyldaı berýge mindet júkteı me?

- Ýkraınada separatıstik áreketterge qatysyp, búlik salǵandardyń Qazaqstanǵa kelýi qaýipti emes pe?

Ámirjan Qosanov, saıasatker:

- Menińshe, Ýkraınadan bizge bosqyndardyń kele bastaýynyń birneshe sebebi bar. Birinshiden, «Qazaqstan - Sovet Odaǵy halyqtary dostyǵynyń laboratorıasy» degen bir keshegi komýnıstik klıshe bolǵany ras. Sol baıaǵy «proletarlyq ınternasıonalızm» degen qubylystyń bir sarqynshaǵy ispettes. Bálkim, sol adamdar bizdiń táýelsiz eldi sol baıaǵy «kez kelgen kelimsekke eshbir qalaýsyz, eshbir talapsyz, eshbir suraýsyz qushaǵyn asha beretin aıdalada jatqan bir rahat keńistik» dep qaraıtyn bolýy kerek. Ekinshiden, bizdiń el kezinde shynymen de basyna is túsken talaı ultqa qamqor bolyp, qıyn-qystaý shaqta tórinen oryn, óz aýzynan jyryp as bergeni ras. Ol bosqyndardyń sol kezde bizdiń elge kep qalǵan, qonystanǵan, aramyzǵa sińip ketken aǵaıyndary qalǵan bolýy múmkin. Bálkim, sol jaqyndary olardy shaqyrǵan bolar. Biraq ta qanshama halyqaralyq kelisim-sharttar bolsa da, kez kelgen táýelsiz memleket kimdi qabyldaý ne qabyldaý máselesin óz deńgeıinde derbes ári óziniń túpkilikti múddeleri turǵylaryna sáıkes sheshýi tıis dep oılaımyn! Jáne de ol úderis stıhıaly túrde júrmeı, resmı, memleketaralyq deńgeıde júzege asyrylýy tıis. Iaǵnı, Ýkraına memleketi Qazaqstanǵa resmı túrde ótinish jasap, ol máseleni Parlament ne Úkimet óz sheshimi arqyly rásimdeýi tıis dep oılaımyn. Máselen, ol bosqyndar ishinde sol elde qıyndyq kórip, endi óz atamekenine oralǵysy kelgen óz qandastarymyz bolsa, basqa áńgime. Al eger de basqa ult ókili bolsa, osynaý tańdaý shaǵynda óz otanyna, óz ultyna oralǵany tarıhı ári moraldyq turǵydan ábden durys bolar edi emes pe? Úshinshiden, bul máseleniń otansúıgishtikke, patrıotızmge tikelei qatysty moraldyq jaǵy taǵy bar. Qazir Ýkraınadan keshegi Otany retinde bezgen árbir azamat kezinde sol memleketke adal bolamyn dep ant-sý ishken joq pa? Bir sátte olar óz atamkenenin jerip shyǵa keldi. Týrasyn aıtsaq, sol eldiń Konstıtýsıasyn satyp ketti! Birtutas eldiń bólinýin qoldap shyqty. Osyndaı separatıstik pıǵyldaǵy satqyndardy qushaq jaıa qarsy alýymyz óz ishimizdegi bolashaq separatısterdiń qoltyǵyna sý búrký bop shyqpaı ma?! Ol jaǵyn da antıseparatıstik turǵydan, óz azamattarymyzǵy, keler urpaqqa sabaq bolatyndaı myqtap oılanýymyz qajet sıaqty.

Muhtar Seńgirbaı, Saıasattaný mamandyǵy boıynsha fılosofıa doktory (PhD):

- Olar buryn Qazaqstanda turǵan ýkraındar bolýy múmkin. Ýkraınada atys-shabys bastalǵan soń týyp-ósken jeri, mundaǵy kórshi-qolań, dos-jarandy panalap kelgen bolar.  Sheshenstandaǵy soǵys kezinde de Qazaqstannan kóship ketken sheshender qaıtyp kelgen. Olardy «patrıot emes», «kezinde bizdi satyp ketken» dep jazǵyra berýdiń qajeti joq. Olardyń saıasatpen isi joq, bastaryna kún týǵanda pana izdep júrgender. Óz elinde turaqsyzdyq bastalǵanda kez kelgen adam ózine burynnan tanys jerge ýaqytsha baryp, panalaı turýǵa tyrysady. Eshkim de tili, mentalıteti bólek Eýropaǵa, Amerıkaǵa aǵylmaıdy.

Ekinshiden, Ýkraınada keń aýqymdaǵy azamat soǵysy bolmaıdy. Elinen ýaqytsha ketip qalǵandardyń onda dúnıe-múlki, úı-jaıy qaldy. Jaǵdaı turaqtaǵan soń olar da elderine qaıta ketedi, sebebi bosqyn bolyp ómir súrý óte qıyn, jaǵdaıǵa beıimdelýden bólek, turǵynjaı, jumys oryn, oqý degen máseleler bir kúnde sheshilmeıdi.

Onyń ústine, «bosqyn» degenimiz ózi turyp jatqan óńirde ulttyq, dinı, násildik jáne t.s.s. erekshelikterine baılanysty qýdalaýǵa ushyrap, ómirine qater tónip turǵandar. Al soǵys aımaǵynan bas saýǵalap ketkenderdi «ýaqytsha qonys aýdarǵandar» dep ataıdy. Ýkraınada orystildiler men ýkraıntildiler arasynda kıkiljiń bolyp jatqany ras. Ondaǵy halyqta tańdaý bar, qaı jaǵyna búıregi burady, sol jaqqa óte alady. Mundaı jaǵdaıda olardy el ishindegi bosqyndar deıdi. Osy rette Qazaqstanǵa kelgenderdiń halyqaralyq quqyq normalaryna sáıkes «bosqyn» mártebesin alýy qıyndaý bolady.

Degenmen, Ýkraınadaǵy jaǵdaı turaqtamaıynsha, bizge kelgen ýkraındardy óz elderine qaıtaryp jiberýge bolmaıdy. Al bosqyndardyń bolýy - turaqsyzdandyrýshy faktor. Bul áleýmettik, ekonomkalyq, medısınalyq, qylmystyq, saıası máseleler týǵyzady. Onsyz da aýyldyq jerde jumyssyzdyq máselesi órship turǵanda olarǵa jumys taýyp berip, áleýmettik turǵydan qamsyzdandyrý búdjetke salmaq bolady.

 Bir eldegi soǵys ekinshi bir elge bosqyndar arqyly jaıylady. Sizdiń úreıińizdiń jany bar. Bosqyndardyń arasynda da jazadan qashyp bas saýǵalaǵan búlikshiler, nemese beıbit halyqtyń arasynda jatyp soǵysqa ázirlenetin toptar bolýy múmkin. Izraıl nege Palestınadaǵy bosqyndar lagerine bomba tastaıdy? Sırıadaǵy «Hezbolla» uıymy qalaı kúsh aldy? Bosqyndar shoǵyrlanǵan jerde zańsyzdyq beleń alady, qylmys órshıdi. Onyń ústine olar qoǵamnyń ishindegi qalyptasqan úrdisterdi ózgertedi, jańa ıdeıalar, kózqarastar alyp keledi, al bul kıkiljińge aparyp soǵýy múmkin.

Munyń barlyǵy bosqyndardyń úlken nópiri kelgen kezde bolady. Ázirge Qazaqstanǵa Ýkraınadan bosqyndar jappaı aǵylyp jatqan joq, sebebi biz geografıalyq turǵydan shalǵaı jatyrmyz. Degenmen, úkimet bul máseleni baqylaýdan shyǵaryp almaı, ulttyq qaýipsizdik turǵysynan áreket etýi kerek.

Dáýren Qýat, Abai.kz aqparattyq portalynyń bas redaktory:

- Aty aıtyp turǵandaı Qamysty aýdanyndaǵy (Qostanaı oblysy) «Drýjba» aýylynda burynǵy sovet odaǵy kezinen qalǵan «drýjbanyń» mazmuny saqtalyp qalǵan sıaqty. Ulttar laboratorıasyna aınalǵan keshegi Sovettik Qazaqstannyń kishkentaı kelbeti sıaqtanǵan aýyldar bolatyn, shamasy mynaý sol aýyl. Oblys ortalyǵynan 320 shaqyrym qashyqtyqta jatqan álgi aýyl taza qazaqy aýyl, degenmende  ártúrli ult ókilderiniń azdy-kem azammattary da turyp jatyr eken.

«Drýjbalyqtardyń» Ýkraınadan aýǵandardy qushaq jaıa qarsy alyp, yntyzar bolyp otyrýyna Reseı baspasózi yqpal etýde dep esepteımin. Reseı baspasózi bolǵanda aldymen telearanalardy aıtýymyz kerek. Olar kúndiz-túni birjaqty aqparat taratyp, Ýkraına jikshilderin jergilikti halyqtan qysym kórip, zorlyq-zombylyqqa ushyraǵandar dep uqtyrýda. Sony kórgen bizdiń jurt   zábir-japa shekkenderge qol ushyn sozýdy jón sanaýy múmkin. Osy arada aıta keteıin, qazaqstandyq telearnalar Ýkraına men Reseı arasyndaǵy qaqtyǵysqa qatysty derbes, táýelsiz saraptamalyq baǵdarlamalar jasaı alǵan joq áli kúnge. Eki-úsh memlekettik arna bola turyp teleaqparattyq tutas keńistik jáne ol keńistikti qorǵaý qabileti qalyptaspaı otyr elimizde. Myna túrimizben syrtqy aqparattyq kúshter elimizdi jerimizben qosa bólshektep jatsa da qarap otyra beretin shyǵarmyz tegi. Onyń ústine, Kedendik odaq, Eýrazıalyq ekonomıkalyq odaq degendi saıası odaq dep túsinip alǵan bizdiń qortyq sanaly sheneýnikter jappaı reseıshil bolyp barady. Burynda solaı edi. «Drýjba» aýylynyń ákimi Rınat Baıbýlov, mysaly, bizdegi aq jaǵaly ulyqtardyń usaq bir túri. Ol da ózinshe kózge túskisi, Úlken Ulyqqa (Reseıge)  maımańdap jaǵynǵysy keledi. «Drýjba» aýyly turǵyndarynyń bastamasy týraly aqparat qazir Reseıge jetti. Endi ol jaqtan mindetti túrde «talabyń durys, bala» degen marapatqa toly hat keledi. Sodan bizdiń bala qyzmet babymen óse bastaıdy. Aldymen aýdanǵa, sosyn tipti oblysqa ákim bolyp ketýi múmkin. Qazir solaı, neǵurlym reseıshil bolsań seni soǵurlym qoldap, qolpashtap otyratyn kúshter bar. Kózge uryp, kórine bermeıtin kúshter. Áıtpese, Ýkraınadan údere aýǵandardyń qandas-týysy Qamystyda, onyń arjaǵyndaǵy «Drýjbada» qaldy degenge óz basym asa ılana qoımaımyn.

Iá, «ýkraınalyqtardyń» aldy osy kúni Reseıge basyp baryp jatyr eken. Ýkraınadaǵy saıası ahýalǵa baılanysty osydan bir-eki aı buryn Serik Ábiken degen áriptes baýyrym aıtyp edi, Reseı bosqyndarǵa qaryq bolady dep. Ras, tabalaıtyn nárse emes, «qarq» bolyp jatqanǵa uqsaıdy. RF kóshi-qon qyzmeti Ýkraınadan 500 myńǵa jýyq adam Reseıge kelip, jaqyn-týystarynyń úıin panalap jatqandyǵyn aıtyp otyr. Bizdiń İİM, oǵan qaraıtyn kóshi-qon polısıasy lám-mım, únsiz. Eshteńe bolyp jatpaǵan sıaqty. Al, mine biz dabyl qaǵyp otyrmyz. Osynymyzdy bılik unatpaıdy. Unatpaý bylaı tursyn, jek kóredi. Osylar-aq «jaýdy jaqyndatyp, bórini taqymdatyp shýlaıdy da jatady» dep. Sosyn artynan «e-e, solaı eken ǵoı rasynda» degendi únsiz moıyndap iske kirisken bolady. Sondyqtan bılik oryndaryna qarap otyrýdyń qajeti joq, máseleni ózimiz kún tártibine qoıa berýimiz kerek.

Sózdiń shyndyǵyna kelsek, Ýkraınadan údere qashqandar barsa óziniń baıtaq otany Reseıge barýy kerek. Óıtkeni olar ýkraınder emes – etnıkalyq orystar. Orystyń otany – Reseı. Onyń ústine Reseı bıligi syrtta qalyp qoıǵan qandastaryn eline kóshirip alý saıasatyn ustanyp otyrǵan tórt eldiń biri. Demek, Ýkraınadan aýǵandar ózderiniń zańdy talap-múddesin kóterip Reseıge baryp qonystanýy ábden zańdy.

Qazaqstan Bosqyndardyń mártebesi týraly konvensıa men Bosqyndardyń mártebesine qatysty hattamaǵa qol qoıdy. Bizdiń el bosqyndar lagerine gýmmanıtarlyq kómek járdem jasap turady. Al, myna kelip jatqandar bosqyndar emes, qashqyndar nemese ýaqytsha bas saýǵalap kelgender. Bosqyn atanýy úshin olardy Bosqyndar mártebesi jónindegi konvensıa «bosqyndar» dep tanýy kerek. Bizdiń bilýimizshe, olar qashqynnan buryn jikshilder. Tynysh, beıbit jatqan eldiń ishinde bulǵaq týǵyzyp, búlik bastap memlekettiń tutastyǵyna nusqan keltirýge umtylǵandar. Demek, qaýipti top.

Adam retinde, qazaqtyń júregi jumsaq, kóńili darhan  bir azamaty retinde meniń, seniń, onyń olarǵa janymyzdyń ashýy zańdy. Kelsin, panalasyn, es jısyn. Jalpy jurttyń bárine jamandyqty jaba berý qate. Bular bálkim saıasılanǵan, nıeti qaraý qandastarynyń qaqpanyna qapysyzda túsip qalǵan adamdar shyǵar. Biraq, ár eldiń zańy, qaýipsizdigi degen bolady. Birinshi kezekte osy másele eskerilýi kerek. Sebebi, jikshilderdi (separatısterdi) kórgen adamdarmen birge jikshildik ıedeıasynyń qosa kelmesine kim kepildik beredi? Jasyryp ne qylamyz, bizde osyndaı kóńil-kúıdegi adamdar az emes. Olardyń kókeıin tesip júrgen armandy Ýkraına-Reseı arasyndaǵy dúrbeleń kezinde kórip otyrdyq qoı.

Shlideniń 12-si kúni «ýkraınalyqtar» kelip jatqan Jambyl oblysynyń ortalyǵy Taraz qalasynda Premer-mınıstr shaǵyn qalalardyń jaǵdaıy men kóshi-qonǵa qatysty jıyn ótkizdi. Ońtústikte el tyǵyz ornalasqan degenimizben, shaǵyn qalalar barshylyq. Olar jáne ónerkásipti qalalar. Mine, sol qalalarǵa oralman baýyrlarymyzdy ornalastyrýymyz kerek. Al, alda-jalda   Úkimet sol qalalarǵa ýkraınalyq «bosqyndardy» sińirip jiberip, úlken «adamgershilik» jasaýdy oılap júrgen bolsa, oǵan da kózimiz jeter.

Abai.kz