Bilim gaýhar –

Baǵasy joq.

Nadandyq kesel –

Daýasy joq.

(Halyq maqaly)

Alash kósemi Álıhan Bókeıhan qazaqtardyń oqýy týrasynda: «Qyr halqy... ǵylym-bilim jaıyp jatqan hám ózderi ǵylym-bilimge kóńil bólgen sebebinen keshikpeı-aq jaqsylyqty bilip, eńsesin kóterýge aıaq basar, ózderiniń súıekterine bergen aqyl-sanasy bolǵan soń...», – dep jazady. Sol kún jetip, búginde qazaqtyń balasy álemdi sharlap ǵylym izdenip júr.

Iá, shetelde qazaqtyń atyn tanytyp júrgen talaı ǵalymdy, ǵylymda dárejesi joǵary jańa esimderdi «Qamshy» portaly oqyrmanymen birge tanydy. Qazaq deıtin ultty shetelde tanytyp ǵylym qýyp júrgen ǵalymdar siz ben bizge eleýsiz bolǵanymen, qazaq jastarynyń shetelde bilim alýyna qoldan kelgen kómegin aıamaı, qazaq úshin elge ólsheýsiz eńbegin sińirip, ult aldynda abyroıly qyzmetter atqaryp júr. Solardyń biri Qytaıdaǵy qandastarymyz arasynan qara úzip, mıllıardtar ishinen top jaryp, AQSH-ta profesorlyq ataq alǵan, hımıa ǵylymdarynyń doktory, profesor, ǵalym Nurshat Nurajyuly. Ol biraz ýaqyt buryn «Qamshy» portaly redaksıasyna kelip, ónegeli ómiri, ǵylym jolyndaǵy áserli áńgimesimen bólisti.

MILLIARDTAR ELİNEN MASSACHÝSETS INSTITÝTYNA DEIİN

Nurshat Nurajyuly İle oblysynyń Shapshal aýdanynda dúnıege kelgen. Ata-anasy mektepte muǵalim bolǵan. Bastaýysh mekteptegi oqý úlgeriminiń úzdik bolýyna baılanysty, 3-synypty attap oqý arqyly, 1985 jyly 15 jasynda Shapshal aýdanyndaǵy qazaq jastarynyń arasynan alǵashqy bolyp Shyńjańdaǵy túıindi ýnıversıtetterdiń biri Shyńjań ýnıversıtetine Hımıa mamandyǵy boıynsha oqýǵa qabyldanady. Bir jyl til daıyndyǵynan keıin, ana sútimen boıyna daryǵan zerektik pen alǵyrlyqtyń arqasynda, oqý nátıjesi úzdik bolyp, Hımıa fakúltetinde qytaı stýdentterimen birge oqý múmkindigine ıe bolady. Aınalasy túgel qytaı stýdenttermen básekelese bilim alǵan Nurshat Nurajyuly 1990 jyly ýnıversıtetti bitirip, Qytaı ǵylym akademıasy Shyńjań Hımıa zertteý ınstıtýtyna ornalasyp, munaı zertteýge aralasady. 1995 jyly Beıjińdegi Qytaı ǵylym akademıasynyń aspıranttar ınstıtýtyna magıstratýraǵa oqýǵa túsedi (chinese academy of sciences). Magıstrlyq zertteý dısertasıasy: Bettik aktıv molekýlalardy munaıdy kóptep shyǵarý jáne munaımen sýdy aıyrý jóninde bolady.  (Studies and Synthesis of Surfactants for Dewatering of Crude Oil and Enhanced Oil Recovery). 1998 jyly magıstrlyq ǵylymı ataǵyn sátti qorǵaıdy. Sol jyly Qytaı ǵylym akademıasynda doktorlyq oqýǵa qabyldanady jáne Qytaı ǵylym akademıasynyń Landjoý Hımıa-fızıka zertteý ınstıtýtynda doktorlyq zertteý jumysyn júrgizedi. Osy barysta Nurshat Nurajyuly Shyńjań ǵylym komıtetiniń, ǵylymı jobalarǵa jarıalaǵan konkýrsynda jeńimpaz atanyp, aqshalaı syılyqqa ıe bolady. Shynjańdaǵy eń jas ǵalym retinde jobanyń jaýapty jetekshisi bolady.  1999 jyly Qytaı ǵylym akademıasynyń «Batys shuǵylasy» (Xibu Zhiguang) syılyǵymen marapattalady.  

2000 jyly, Qytaı memlekettik shetelge shyǵý alaman báıgesinde, top ishinen ozyp shyǵyp, AQSH-ta zertteý júrgizý oraıyna ıe bolady. Nú-Iork qalasyndaǵy Nú-Iork City University-nen hımıa doktorlyǵy boıynsha bilim alyp, oqýyn tabyspen aıaqtaıdy (2008j.). Doktorlyq oqyp júrgen kezinde  ǵylymı-zertteý baǵytyndaǵy 15 maqalasy  halyqaralyq mańdaı aldy jýrnaldarda jaryq kóredi. Doktorlyq oqýyn tabysty aıaqtaǵan soń, álemdegi eń úzdik oqý orny Massachýsets tehnologıalyq ınstıtýtynda 7 jyl ǵylymı qyzmetker bolyp jumys atqarady (MIT- Massachusetts Institute of Technology).

ǴALYMNYŃ ǴYLYM JOLYNDAǴY JETİSTİKTERİ

Bizdiń qonaǵymyz óz sózinde: «2014 jyldan beri búkil Amerıkadaǵy bes myńdaı joǵary oqý ornynyń ishindegi aldyńǵy qatardaǵy júz ýnıversıtettiń biri bolyp sanalatyn Tehas tehnologıalyq ýnıversıtetiniń shaqyrýymen profesor bolyp qyzmetke barǵandyǵyn, sonymen qatar  Massachýsets tehnologıalyq ınstıtýtynyń qurmetti ǵalymy retinde jyl saıyn 1-2 aıǵa baryp zertteýlerin jalǵastyryp jatqandyǵyn» - tilge tıek etti.

Nurshat Nurajyuly qajyrlylyqpen eńbektenip, ǵylymı-zertteý jumysymen aınalysýdyń arqasynda, búgingi kúnge deıin álemdegi  ımpakt faktory joǵary jýrnaldarda 60 tan astam ǵylymı-zertteý baǵytyndaǵy maqalasy jarıalandy. Maqalasy jaryq kórgen jýrnaldyń eń joǵary ımpakt faktory – 29 (qazirgi h- index:18).

2005 jyly mazmundy eńbek jáne ǵylymı nátıjeleri boıynsha Rose Kfar Rose syılyǵyn alady (Rose Kfar Rose Dissertation Award in excellence for thesis and graduate study (The Graduate School at CUNY). Baǵalaý júıesinde A-men, 4.0 GPA-men tamamdaıdy.

2007 jyly Nurshattyń «Journal of American Chemical Society» jarıalaǵan zertteý maqalasy sol jyly kórilimi eń kóp maqala retinde baǵalandy (Most Accessed Article). Bul Amerıkada shyǵatyn jýrnal hımıa boıynsha dúnıejúzinde eń jaqsy jýrnal bolyp esepteledi. Jáne bir zertteý maqalasy «Supramolecular Chemistry» jýrnaly jaǵynan  2006 jyly kórilimi joǵary on maqalanyń biri bolyp sanaldy (Top ten most accessed articles). Taǵy bir zertteý maqalasy Germanıanyń «Angewandte Chemie International Edition» jýrnalynyń redaktorlary jaǵynan «oqyrmandardyń eń súıip oqyǵan» maqalasy dep jarıalanady (Hot paper).

2008 jyly Halyqaralyq materıal zertteý qoǵamynyń San Fransısko qalasynda ótken jınalysynda doktorlyq zertteý jumysyn baǵalaý konkýrsynda álemniń ár elinen taldanǵan 13 ǵalymnyń arasynda materıal zertteý jumysy Kúmis medal alady (Silver Award from Materials Research Society, San Francisco).

2015 jyly Nano tehnologıa jónindegi qosqan erekshe zertteý úlesi úshin Djozef syılyǵyn alady (Joseph Wang Award 2015 from Cognizure Publisher in Excellence for Outstanding Research Work);

2016 jyly Amerıka hımıa qoǵamynyń munaı zertteý salasy boıynsha ǵylymı syılyǵyn ıelenip, Amerıka hımıa qoǵamynyń erekshe usynysymen «Amerıka hımıa» jıynynda leksıa oqydy (ACS).  

Birneshe jyldan beri Amerıkada hımıa ónerkásip-ınjenerlik qoǵamynyń (AICHE) iri halyqaralyq jınalystarynda tehnıkalyq seksıa boıynsha ótetin halyqaralyq sımpozıýmdardyń tóraǵasy;

2013 jyldan beri Qazaqstan Respýblıkasy Bilim jáne ǵylym mınıstrliginiń Hımıa ǵylymy salasyndaǵy ǵylymı-zertteý jumystaryn jáne ǵylymı jobalardy baǵalap, keńes beretin sheteldik sarapshysy;  

2016 jyldan beri Amerıkanyń Ǵylym mınıstrliginiń ǵylymı jobalardy baǵalap keńes beretin sarapshysy mindetin atqaryp keledi (US National Science Foundation).

Budan syrt, «Elsevier Publisher» baspasynan shyǵatyn «Material Science in Semiconducting Process» jýrnalynyń redaktorlar alqasynyń múshesi retinde jumys atqarady. Sonymen birge, hımıa salasyndaǵy basqa da joǵary ımpakt faktorly jýrnaldarda sarapshylyq qyzmet atqarady.

Tehas tehnologıalyq ýnıversıtetinde profesordyń qalaýymen jasaqtalyp, jabdyqtalǵan «Nurshat Nurajy» atyndaǵy ǵylymı-zertteý tájirıbehanasy bar. Nurshat Nurajuly alys shetelde júrse de, óz ultynyń bilim jáne ǵylym salasyna ózindik úles qosyp keledi, bunyń dáleli retinde Qazaqstandaǵy joǵary oqý oryndarymen birlesip, qazaq balalaryn óz tájirıbehanasyna zertteý júrgizýge arnaıy shaqyryp, ǵylymı jetekshilik jasap, olardyń Amerıka qurama shtattarynda ǵylymı-zertteý jumysymen aınalysýyna barlyq jaǵdaıdy jasap otyr.

ÁLEMDİK HIMIA HÁM QAZAQ HIMIA ǴYLYMY

Jańa energıany zerttep júrmin, jasyl energıa deımiz. Kún, jel, sý energıasyn paıdalanýdyń tásilderin jetildirý. Qazir álemde Nano hımıany qoldanysqa engizý, nano tehnologıany paıdalaný qolǵa alynǵan. Nano ǵylymy tabıǵatta da bar, mysaly fotosıntez prosesi.  Tipti Kalıfornıa ýnıversıtetinde Nano ınjenerıa degen fakúltet quryldy. Nano bólshekterden nano aspaptar, nano ónimder óndirý hımıanyń jańa mısıasy. Qazirgi hımıa men nano hımıany salystyra almaımyz. Nano ǵylymynyń moınyna júktegen mindeti orasan. Oǵan Ónimdiligi joǵary energıa, Ǵaryshty ıgerý, Medısınany damytý sıaqty úlken maqsattar kiredi. Bul turǵydan qazaqtyń ǵylymy kenjelep tur.

BASTY MURATY – QAIDA BOLSA DA QAZAQTYŃ KÁDESİNE JARAÝ

2011 jyly Polımerıal materıal zertteý ınstıtýtynyń (jeke ınstıtýt) dırektory jáne Sátpaev atyndaǵy Qazaq ulttyq tehnıkalyq ýnıversıtetindegi Tehnıkalyq zertteý ortalyǵynyń dırektory, profesor Sarqyt Qudaıbergenovtyń shaqyrýymen alǵash ret Qazaqstanǵa kelgen Nurshat Semeıge, Abaı atamyzdyń týǵan aýdanyn kórip, Jıdebaıdy aralap qaıtady. Sodan beri jyl saıyn Nazarbaev ýnıversıteti, Q.Sátpaev atyndaǵy Qazaq ulttyq tehnıkalyq zertteý ýnıversıteti, Qazaq-Brıtan tehnologıalyq ýnıversıteti, ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti, S.Amanjolov atyndaǵy Shyǵys Qazaqstan memlekettik ýnıversıteti, E.Bóketov atyndaǵy Qaraǵandy memlekettik ýnıversıteti,  Abaı atyndaǵy Qazaq ulttyq pedagogıkalyq ýnıversıteti qatarly Qazaqstannyń mańdaı aldy joǵary oryndarynyń arnaıy shaqyrýymen Qazaqstanǵa kelip dáris oqyp, tájirıbesimen bólisip, keńes beredi. Qazaqstandyq ǵalymdarmen birlesken iri ǵylymı jobalardy jazyp, júzege asyrýda.

Q.Sátpaev atyndaǵy Qazaq ulttyq tehnıkalyq zertteý ýnıversıteti, Qazaq-Brıtan tehnologıalyq ýnıversıteti birleskennen keıin, qara bastyń qamy emes, el múddesin kóbirek oılaıtyn ǵalym atalǵan ýnıversıtetter men Tehas tehnologıalyq ýnıversıteti arasyndaǵy yntymaqtastyq mańyzdy kelisimsharttyń ornaýyna tikeleı basshylyq jasap, qazaq jastarynyń, ǵalymdardyń Amerıkadaǵy bilim júıesimen tanysýyna, biliktilikterin arttyrýyna dánekerlik ról atqarýda. Ózi Qazaqstanda týmasa da, Qazaqstannyń gúldenip, álemdik básekege qabiletti el bolǵanyn qalaıtyn ǵalym qazirge deıin onǵa jýyq qazaq stýdentterdiń sheteldik jetekshisi bolyp, ol doktoranttardy óz tájirıbehanasynda shynyqtyryp, zertteý jumystaryna nusqaý berip, jol kórsetýde. Budan syrt, ol Q.Sátpaev atyndaǵy Qazaq ulttyq tehnıkalyq zertteý ýnıversıtetiniń usynysy boıynsha kelip, munaı hımıa boıynsha magıstr tárbıeleýdiń  eki jyldyq baǵdarlamasyn qurýyna atsalysty. Bul baǵdarlamada Amerıkada ýnıversıtette sabaqty qalaı jobalaý, qandaı sabaqtar oqý kerek ekendigi jóninde óziniń sarapshylyq pikirin jazyp berdi. Abaı atyndaǵy Qazaq ulttyq pedagogıkalyq ýnıversıtetine hımıa mamandyǵy boıynsha baklavr tárbıeleý jóninde qundy pikirin jazyp qaldyrdy.

Árıne, ǵalymǵa da «Qazaqstanǵa kelip, eńbek etińiz» deıtin usynystar memlekettik uıymdar tarapynan da jıi túsedi. Qazirgi jaǵdaıda Qazaqstanǵa kelip alý utymdy emes, bunyń sebebin Nurshat Nurajyuly bylaı túsindirdi: «Qazaqstanda da maǵan jetkilikti jalaqy tólenetin usynystar kóp, alaıda  meniń ǵylymı-zertteý jumysymdy júrgizetin baza kemshil. Men úshin ǵylymda tipti de bıik belesterdi baǵyndyrý úshin, maǵan Amerıkadaǵydaı jaqsy, sapaly, materıaldyq jaǵynan tolyq jabdyqtalǵan tájirıbehana kerek. Ǵylymy damyǵan Amerıkada turyp, Qazaqstan úshin úles qosýdyń mańyzy tipti de zor.

Oıymyzdy qorytyndylasaq, «Qarańyzdar, Japonıa, Qytaı, Ońtústik Koreıa, Sıngapýr, Malaızıa sıaqty elder ózderiniń ıdeıalary men tehnologıalaryn sheber oryndaýynyń, ózderiniń tıanaqtylyǵy men eńbeginiń arqasynda tabystarǵa jetip otyr» deıdi bir sózinde Elbasymyz Nursultan Ábishuly Nazarbaev. Ras, biz shırek ǵasyrlyq Qazaqstan tarıhynda tehnologıalyq derjavaǵa tolyqqandy aınala almadyq, ǵylymı bazasyn qalyptastyryp úlgermedik. Biraq, bul tabysqa jete almaımyz degen sóz emes.

Arǵy atalary elge tanymal, el basqarǵan bolys, dáýletti adamdar bolǵan, bergi ákeleri qazaqtan shyqqan oblysqa tanymal aǵartýshy, ákim, aǵalary İle oblysy ǵana emes, Shynjańǵa tanymal bilikti jas dáriger bolǵan, asyldyń synyǵy, óz ultyna degen kózqarasy men ustanymy anyq bizdiń Nurshat Nurajyuly sıaqty ǵalymdarymyz bar da, qazaqtyń ǵylymy da kemeldene túsetinine senimimiz mol. 

Qamshyger: Nurǵalı Nurtaı