Shyǵystaǵy kórshimiz Qytaı Halyq Respýblıkasynda eki mıllıonǵa tarta qazaq dıasporasy turady. Mıllıard halyqtyń ishinde ǵumyr keship jatsa da, qytaı qazaqtarynyń salt-dástúr men ulttyq ádet-ǵuryptarǵa beriktigi ylǵıda aıtylyp keledi. Alaıda olardyń han ulty bıleıtin jáne asa zor qytaılasý júrip jatqan memlekette ulttyq bolmysynan aıyrylmaı ómir súrip jatqanynyń basty sebebi mádenıeti men halyqtyq qundylyqtaryn jetkilikti nasıhattaı alýynda. QazAqparat agenttigi "Qytaıdaǵy qazaqtardyń rýhanı álemin baıytyp otyrǵan telearnalar" atty maqala jarıaldy. Onda táýligine 24 saǵat efırin qazaq tildi resýrstarǵa arnap otyrǵan Shyńjań televızıasy 3 arnasymen qatar  qazaq aımaqtarynyń ortalyqtarynda «İle telearnasy», «Altaı telearnasy», «Tarbaǵataı telearnasy» qazaqsha baǵdarlamalar taratatyny, sonymen birge úsh aımaqqa qaraıtyn 22 aýdan kúndelikti jergilikti jańalyqtaryn qazaq tilinde júrgizetini aıtylǵan. Qazaqstanda 2011 jyly qyrkúıekten beri ǵana jalǵyz tele arna "Qazaqstan" qazaq tildi arna bolyp el aýmaǵyna taralýda. Al Shyńjań qazaqtaryna taraıtyn Shyńjań-3 arnasy 1985 jyldan beri tek qazaq tilinde qyzmet etip keledi eken. Tómende QazAqparattyń tolyq maqalasyn usynamyz:

Búgingi kúni ulttyq mádenıetimizdiń damýyn, rýhanı qundylyqtarymyzdyń jańaryp, tolyǵýyn shetelde turyp jatqan qandastarymyzdyń da ortaq eńbeginen bóle qaraı almaımyz. Óıtkeni qazaq halqynyń úshten biri taǵdyr jazýymen shet memleketterde ómir súrip jatyr. Olar bóten jurtta otyrsa da mádenıeti men salt-dástúrin saqtaýǵa, zamana kóshinen qalmaýǵa tyrysyp, sol talpynystarymen bútin qazaq eliniń órkenıetine ózindik úlesin qosyp keledi. Sonyń jarqyn bir mysaly - Qytaıdaǵy qazaqtar.

Buqaralyq aqparat keńistigine alǵashqy qadamy 1935 jyly shyqqan «Altaı» gazetinen bastalatyn Qytaıdaǵy qandastarymyzdyń qazaqtildi televızıasy keler jyly 30 jasqa tolmaq.

Shynjańnyń İle qazaq avtonomıaly oblysyna kiretin, ıaǵnı, Altaı, Tarbaǵataı, İle aımaqtaryna qarasty 22 aýdan, 5 qala qazirgi kezde Qytaıdaǵy qazaq ultynyń shoǵyrly qonystanyp otyrǵan jerleri. Budan basqa ishki qytaıdyń batysyndaǵy Tıbet ústirtimen shektesetin Gansý ólkesinde kezindegi Túrkıaǵa aýa kóshken qazaqtardan bólinip qalǵan eldiń búgingi urpaqtary Aqsaı qazaq aýdanynda turyp jatyr. Sol Qytaıda ómir súrip jatqan 2 mıllıonǵa jýyq qandastarymyzdyń rýhanı qajetine baǵyttalǵan qazaq tilindegi televızıa baǵdarlamasynyń alǵash kógildir ekranǵa jol tartýy qazaq kórermenderin bir serpiltip tastaǵan edi. Joǵaryda aıtqanymyzdaı, tuńǵysh gazettiń oqyrmanmen júzdesýi 1935 jyldan bastaý alsa, qazaqtildi radıo 1955 jyly efırge shyǵypty. Al qazaq tilindegi telearna 1985 jyldan beri óz kórermenderimen turaqty júzdesip keledi. «Eshten kesh jaqsy» demekshi, aqparattyń basqa salalaryna qaraǵanda keshirek qolǵa alynsa da, osy ýaqyttar ishinde aýyz toltyryp aıtýǵa turar biraz jumystardyń basyn qaıyrǵan.

Qazir Shynjań teledıdarynyń qazaqsha 3-shi arnasynyń kórkemóner bólimi «Sharapat», «Balaýsa», «Jas dáýren», «Kerýen sazy» sıaqty tórt tól aıdardyń shyraıyn jyldan-jylǵa árlendirip kele jatsa, qoǵamdyq tárbıe bólimi «Shalqar», «Aýyl aıasynda», «Zerde» dep atalatyn tól baǵdarlamalaryn kórermendermen qaýyshtyryp otyr. Ýaqyt kóshimen bul baǵdarlamalar jan-jaqty kemeldenip, jańa baǵdarlamalarmen tolyǵyp qazaq kórermenderiniń qajettiligin meıilinshe tolyq qamtýdy ózekti maqsat etip keledi.

 Qazaqsha kıno, telefılm aýdaryp-dybystaý bólimi 2004 jyldan bastap, jyldyq aýdaryp-jasaý ónimdiligin 550 serıaǵa jetkizdi. 3-shi arna qazaq redaksıasy Beıjińdegi ortalyq teledıdardyń «Memlekettik, halyqaralyq habarlaryn», «Aǵym jańalyqtaryn» ýaqytyly aýdaryp taratsa, aqparat ortalyǵynyń qazaq redaksıasy ony jergilikti «Shynjań habarlarymen» tolyqtyryp, qazaq kórermenderine álemniń, el ishiniń, jergilikti jerdiń kúndelikti jańalyqtarymen ýaqtyly tanystyrý boryshyn abyroımen atqarýda. Sonymen birge, Úrimji qalasynda taǵy da eki qazaq tildi telearna jumys jasaıdy. Olar 1993 jyly qarashada qurylǵan Shynjań symdy (kábildik) televızıasynyń qazaq tilindegi 8-arnasy, jáne 2004 jyly jeltoqsannyń 30-ynda ashylǵan balalarǵa arnalǵan 12-shi arnasy. Bul eki telearnanyń qurylýy sondaǵy zıaly qaýym men bılik tizginin ustaǵan el aǵalarynyń belsendi jumysynyń nátıjesinde iske asyp otyrǵanyn aıtý kerek.

Demek, qytaı, qazaq, uıǵyr tilderinde habar taratatyn onshaqty telearnanyń basyn quraıtyn Shynjań teledıdarynyń qazaqtildi baǵdarlamalarynyń efırdegi ýaqyty táýligine 33 saǵatqa jetip otyr. Munyń 17 saǵaty 3-shi arnada, 12 saǵaty 8-shi arnada, 4 saǵaty 12-shi arnada (qytaı, qazaq, uıǵyr tilderinde baǵdarlama daıyndaıtyn balalar arnasy) berilip keledi. Qazir Shynjań teledıdarynda qazaqsha baǵdarlamalar jumysymen aınalysatyn 250-den artyq qyzmetker bar.

Shynjań ólkesiniń ortalyǵy Úrimji qalasyndaǵy osy telearnalardan bólek, qazaq aımaqtarynyń ortalyqtarynda «İle telearnasy», «Altaı telearnasy», «Tarbaǵataı telearnasy» qazaqsha baǵdarlamalar taratady. Sonymen birge úsh aımaqqa qaraıtyn 22 aýdan kúndelikti jergilikti jańalyqtardy qazaq tilinde júrgizedi.

Qytaıdaǵy qazaq aǵaıyndardyń rýhanı álemin ártúrli aqparattarmen baıytyp kelgen qazaqtildi osy telearnalardyń búgingideı deńgeıge kóterilýi aýyzben aıta salýǵa árıne jeńil. Onyń basy-qasynda bolyp, qara jumysynan bastap basshylyq qyzmetterine deıin eńbek etken Qanat Erejepuly, Ydyrysh Qaısauly, Emen Ańdamasuly, Lámetqan Ábilqanuly, Qanat Tóleshuly sekildi azamattardyń jáne ár sala mamandarynyń qajyrly izdenisteri men ujymdyq qyzmettiń jemisi dep qaraýymyz kerek.

Qandaı memleket bolmasyn, ózderiniń ishki saıasatyn, ıdeologıalyq úgit qyzmetin buqaralyq aqparat quraly arqyly qoǵamǵa sińirýdi basty maqsat etetini aqıqat. Qytaıdaǵy úkimet qaramaǵyndaǵy qazaq telearnasynyń da osy qaǵıdany ustanary anyq. Degenmen, sondaǵy qandastarymyz úshin ulttyq mádenıettiń kúretamyry - tilimizdiń qoǵamdaǵy ómirsheńdigin saqtaý jáne damytý, qazaqı salt-dástúrlerdiń dáriptelýi, qaıta jańǵyrýy jolynda qazaqtildi telearnanyń atqarar róli bárinen de mańyzdy. Ony osy telearnalardyń kórermenge usynyp otyrǵan qazaqı boıaýy qanyq baǵdarlamalarynan baıqaýǵa da bolady.

Sózimizdi qoryta aıtsaq, Qytaıdaǵy qazaq telearnalarynyń bolashaqta da óz jolynan jańylmaı salıqaly isin ary qaraı jalǵastyra berýi sondaǵy qazaq qaýymy úshin úlken mereı. Sonymen qatar, álem qazaqtarynyń arqa súıer jalǵyz Otany - Qazaqstan memleketi úshin de maqtanysh jáne qoldap, qýattaýǵa turarlyq mańyzdy is.

 Qazaqstan men Qytaı eki el basshylarynyń «Jibek joly» atty jańa serpin alǵan, aýqymdy baǵdarlamalary aıasynda qalyptasyp otyrǵan,  túrli salalarda oryn alǵan qarym-qatynastary óz ómirsheńdigin áıgilep otyr. Shettegi qazaq telearnalary men otandyq arnalardyń ózara  áriptestik baılanystary da osy turǵyda jolǵa qoıylyp, tájirıbe almasyp tursa nur ústine nur bolar edi.

Baqytjol Kákesh

QazAqparat agenttigi