Halqymyzdyń bir týar azamattarynyń biri, Halyq jazýshysy, Qazaqstan Memlekettik syılyǵynyń laýreaty İlıas Esenberlın - álem tanyǵan jáne moıyndaǵan jazýshy. Óziniń búkil ǵumyryn, el tarıhy men taǵdyryn urpaq zerdesine jetkizýge baǵyshtaǵan qarymdy qalamgerdiń qolynan alty alashqa áıgili «Altyn orda», «Kóshpendiler» sekildi tarıhı romandar dúnıege keldi. Týǵan topyraǵynyń ár ýysynan syr izdep, aqsaqalynyń aýzynan shejire tyńdap ósken İlekeń qazaq eliniń taǵdyr talaıyn tuńǵıyq ǵasyrlar túbinen arshyp alǵan osy eńbekteri arqyly eliniń eńsesin kóterdi, abyroıyn arttyryp, mártebesin joǵarlatty.

Búgingi urpaq qazaq tarıhynan İ.Esenberlın shyǵarmalary arqyly sýsyndady, solar arqyly tanyp, bildi. Ámirshildik júıeniń tar buǵaýyna shegendep qoıǵan tar kezeńniń ózinde- aq bar aýyrtpalyqty qaıyspaı kótergen jazýshynyń erligi men el aldyndaǵy azamattyq bıik tulǵasyna bas ıýden artyq qurmet te bolmaq emes. Árbir shyǵarmasynyń jaryqqa shyǵýynyń ózi qajyrlylyq pen qaısarlyqtyń, batyldyqtyń úlgisi. Jazýshy romandarynan osy turǵydan alǵanda «Muhıttan ótken qaıyq» romanynyń orny bólek. Kózi tirisinde jazylǵanymen, jaryqqa shyǵa almaı qalǵan bul shyǵarmada «toqyraý zamanynyń» ashshy shyndyǵy jatyr. Baspa júzin kórmeý sebebi de osynda. Ádebıettaný ǵylymynda óz baǵasyn tolyq alyp úlgermegen romannyń taǵdyryn tilge tıek etý arqyly, jazýshynyń qalamgerlik qasıetin taǵy bir qyrynan tanytsaq degen oımen qolymyzǵa qalam alǵan edik.

Biz «Muhıttan ótken qaıyq» romanynyń taǵdyryn sóz ete otyryp, kitapqa baılanysty jazýshynyń kórgen zorlyq-zombylyǵyn naqty derektermen ashyp kórsetýdi maqsat etip otyrmyz. Qujattar tilimen İlekeńniń bolmys-bitimin taǵy bir qyrynan taný múmkindigin oqyrmanǵa jetkize alsaq, onda eńbegimizdiń zaıa ketpegeni.

1970 jyldardyń basynda jazylyp, daıyn bolǵan shyǵarmasynyń baspa júzin kóre almaýy, ártúrli deńgeıdegi ádebıetshi-synshyldardyń jáne «qyraǵy» senzýranyń kókeıinen «shyǵa almaýy» sebepti jazýshy óz romany úshin kúreske shyǵýǵa májbúr bolady. Respýblıka kólemindegi basshy oryndar tarapynan ádildik taba almaı, shyryldyp shyndyq izdegen Esenberlın tikeleı L.I.Brejnevtiń ózine ótinish-hat joldaıdy:

KOKP OK-niń Bas hatshysy L.I.Brejnev joldasqa!

…Ózińizdiń meni partıaǵa qaıta alǵanyńyzdan beri 20 jyl ótti. Osy ýaqyt aralyǵynda on kitap jazyp úlgerdim. Olardyń kópshiligi orys tiline aýdarylyp, Máskeýdiń basty baspalarynda basylyp shyqty. Qazaq SSR Memlekettik syılyǵynyń paýreaty atanyp, birneshe úkimet nagradalaryn alyp úlgerdim. Sizdiń qamqorlyǵyńyzdy, men úshin istegen jaqsylyǵyńyzdy esh ýaqytta umytpaımyn.

Mine, endi «Muhıttan ótken qaıyq» romanymdy jazyp bitirdim. Romanym týraly jazýshylardyń pikiri, jalpy jaqsy. Biraq Qazaqstan KP OK-niń ıdeologıa hatshysy S.N.Imashev joldas qoljazbamnyń alǵashqy nusqasynyń birin alyp, ony bastyrmaq túgili, bireýlerge oqýǵa qatań tyıym salyp otyr. Imashev joldastyń kózqarasy qate ekenine senimdimin, sondyqtan, qoljazbamnyń bir danasyn Sizge joldadym. Árıne, Sizdiń mańyzdy memlekettik isterden qolyńyz tımeıtinin jaqsy bilem, degenmen, eger oryndy dep tapsańyz, kórkem ádebıetti jaqsy biletin jaýapty qyzmetkerlerińizdiń birine oqyp shyǵyp, qorytyndy shyǵarýdy tapsyrýyńyzdy Sizden ótinem.

Jazýshy İ.Esenberlın.

31-qazan, 1974 jyl.

Óz shyǵarmasynyń taǵdyry úshin ashyq kúreske shyqqan jazýshy roman taǵdyry, negizinen, Qazaqstanda ǵana sheshiletinin jaqsy bilgendikten de D.A.Qonaevqa da dál sol kúni osy mazmundas hat joldaıdy. Al romandaǵy basty tulǵalardyń biri Qonaevtyń ózi bolatyn. Romannyń sújettik jelisine 1960-70 jyldardaǵy respýblıkada bolǵan tarıhı oqıǵalar qamtylǵandyqtan da avtor osylarǵa baılanysty jazýshylyq oı-pikiri men topshylaýlaryn, syn-pikirlerin qosa jetkizetini málim, A.Ahmetjanov obrazynyń prototıpi retinde alynǵan Qonaevtyń roman taǵdyryna ózindik kómegi tıer, yqylasy aýar degen jazýshynyń senimi zor bolǵan sekildi:

«…Muhıttan ótken qaıyq» atty romanymnyń alǵashqy nusqalarynyń birin Ózińizge oqyp shyǵyp, qajet dep tapsańyz túzetýler engizýińiz úshin joldaǵan edim. Alaıda S.N.Imashev joldastyń qolyna tıgen eken. Ol kisi shyǵarmashylyq kómek kórsetýdiń ornyna romandy joqqa shyǵarady. Onymen qoımaı, Imashev joldas tanysý úshin birinshi nusqasyn jibergen «Novyı mır» jýrnalyna da KOKP OK-i arqyly shyǵarmamdy jamandatypty (al men jýrnal redaksıasyna «Bul sońǵy túzetýim» emes ekenin eskertkenmin).

…Mine sońǵy óńdeýden keıin romanymdy taǵy Sizge joldap otyrmyn. Eger densaýlyǵyńyz mursha berse - Ózińiz oqyp shyǵýdy suraımyn. Bir danasyn L.I.Brejnevke de salyp jiberdim. Romanda kóterilgen máselelerdiń mańyzdylyǵyn eskere otyryp, ótinishimdi aıaqsyz qaldyrmassyz dep senemin.İ. Esenberlın. 31- qazan, 1974 jyl.

Sodan beri tórt jyl ótedi. Óz shyǵarmasyna aıtylǵan ártúrli syn- eskertpelerdi eskere otyryp, túzetýler engizip, dáýir shyndyǵyn «shynaıy» beıneleýdegi negizgi oılaryn jetildirý maqsatynda jumys jasap júrgen avtordy romannyń jaryq kórýi qatty tolǵandyrdy. Úmit pen kúdikke toly osy jyldar ishinde jazýshy óz shyǵarmasynyń taǵdyry úshin talaı syn estip, talaı taıaq jese de, talaı basshy oryndar men baspahanalardyń esigin tozdyrsa da, óziniń jazýshylyq, azamattyq ary men namysy úshin shyrqyraǵan shyndyq jolynan, kúreskerlik úrdisinen taımady. «Meniń jazyp otyrǵanym tek qana shyndyq, sony nege túsinbeıdi?» dep jazady jazýshy: «Qurmetti Dinmuhamed Ahmetuly! «Muhıttan ótken qaıyq» romanymdy bes jyl boıy óńdep kelemin. Bul kitap respýblıkamyzdyń mańyzdy kezeńderiniń birine arnalady. Onda ıdeologıalyq solaqaılyqtar joqtyǵyna senimdimin. Jáne taza partıalyq turǵydan sosıalısik realızm metodymen jazylǵan.

S.N.Imashev, M.I.Esenalıev, Á.T.Álimjanov, Sh.R.Eleýkenov joldastardyń, Qazaqstan Jazýshylar odaǵynyń sekretarıaty kórsetken kemshilikterdi eskerip romanymdy qaıta óńdep shyǵyp, sońǵy nusqasyn mamyr aıynda «Jazýshy» baspasyna ótkizip qoıǵam. Biraq ol týraly áli kúnge eshqandaı sheshim qoldanylmaı keledi…

…Osyǵan ózińiz ǵana kómektese alatyn bolǵandyqtan, Sizge hat joldap otyrmyn. İ.Esenberlın. 19-qazan, 1978 jyl.

Hattan kórip otyrǵanymyzdaı, jazýshy ádildiktiń, shyndyqtyń jeńetinine esh kúmán keltirmeıdi. Áli de bolsa respýblıka basshysynyń óz shyǵarmasynyń taǵdyryna ara túse alatynyna senedi. Biraq İ.Esenberlınge shyǵarmasynyń jaryq kórýin taǵdyr jazǵan joq. Oǵan toqyraý kezeńindegi ár túrli kúshterdiń buljymas qaǵıdasyna aınalǵan shekteýli ári qatań pikiri kedergi bolǵanyna daý joq. Myna tómendegi tujyrym bul pikirdi anyqtaı túsedi:

«OK-ke Skorobogatovaǵa. 20-jeltoqsan, 1978 jyl.№1-8 /3478.

...Jazýshy barlyq materıaldardy tolyq meńgermegendikten sýbektıvızmge, qate kózqarasqa urynǵan. Jaǵymsyz keıipkerlerge feleton men pamfletke tán minezdeme bergen. Romandaǵy oqıǵanyń ýaqytyn dál kórsetý úshin, avtor laýazymdy adamdardyń naqty attaryn engizgen: L.I.Mırzoıan, O.Omarov, J. Shaıahmetov t.b. Onyń ústine, áli tiri qyzmetkerlerdiń de aty-jónderi bar. Mysaly: M.M.Lavrentev. P.K.Ponomarenko jaǵymsyz keıipkerler qatarynda júr. Partıa jáne memleket qaıratkerleriniń beıneleri tym turpaıy, kedeılenip ketken.  Jáne avtor olardyń aqyldylyǵyna, parasattylyǵyna kúmán keltiredi...

...İ.Esenberlınniń jańa romany  - problemalyq shyǵarma. Birinshi problema: onshaqty betteri M.Jumabaev, A.Baıtursynov sekildi alashordashylardy aqtaý kerek degenge arnalǵan. Avtor jazýshylyq etıkany da saqtamaıdy. Mysaly, qalamdas áriptesterin eshbir dálelsiz «taza», «taza emes» dep bólip, keıbir qazaq ádebıetshileriniń eńbekteriniń qundylyǵyna kúmán keltiredi»…

Mine osy anyqtamalardan kórip otyrǵanymyzdaı, laýazymdy adamdardyń respýblıkany basqarý kezindegi jumystaryndaǵy jibergen kemshilikterin avtor realısik shyndyqpen kórkem turǵyda dál beıneleı alǵan. Romannyń basty keıipkerleri: jazýshy Aıbol men Qazaqstandaǵy birinshi adam - Aqylbek Ahmetjanov. Romannyń jelisi Qazaqstandaǵy birqatar oqıǵalardyń tizbeginen týady. Jáne basty keıipkerlerdiń solarǵa qatysty kózqarastary berilgen. Romandaǵy zaman, dáýir tynysynyń realısik shyndyqqa saı kórsetilgendigin shyǵarma taǵdyryna qatal úkim jasaǵan myna bir qujat aıqyndaı túsedi:

«Qazaqstan KP OQ-niń hatshysy S.N.Imashev «Esenberlınniń qoljazbasy» týraly». 20.01.79 j.

…Avtor joǵarǵy partıa jáne memleket basshylaryn kórsetkendikten eń basty kemshilikteri, olardyń ómiri tereń, jan-jaqty qamtylmaı, komýnıserdiń ýaqyt talabyna saı erekshelikterin durys túsinbegendikten memleket qaıratkerleriniń is-qımyldaryn taıaz, shektelgen, daý-janjaldar uıymdastyrýǵa qumar, tek jeke bastarynyń qamyn, qyzmet babymen joǵary kóterilýdi oılaıtyn adamdar retinde kórsetýge tyrysqan.

Avtor ómirdiń tek jaman jaqtaryn kórsetýge qumar. Al partıanyń ózi túzetken burynǵy qatelikterine tym kóp nazar aýdarýy - partıa men onyń basshylary, qazirgi zaman týraly halyq sanasynda qate túsinik týdyrady. Osy sarynda ońtústiktegi úsh aýdandy kórshi respýblıkaǵa berý eksperımentin kórsetkende, ol bizdiń Odaqtyń myzǵymas birligine, halyqtardyń shynaıy dostyǵyna kúmán keltirgen.

Ultshyl-býrjýazıalyq «Alash» partıasynyń tarıhymyzdaǵy orny men baǵasy durys berilmegen. Oǵan qosa «Alashorda» ádebıetshileri A.Baıtursynov pen M.Jumabekovty aqtaýǵa tyrysqan»…

Mine osy qujatta atap kórsetilgenindeı, sol kezdegi talapqa saı «avtor ómirdiń kóleńkeli jaqtaryn kóp sýrettegen». Al bul kóleńkeler men aqtańdaqtar, tarıhı oqıǵalar halyq tarıhynda shyndyq ekenine biz sońǵy jyldary ǵana kóz jetkizdik qoı. Árıne, jazýshynyń bul shyǵarmasy osyndaı «batyldyqtarymen» klasıkalyq shyǵarma deýden aýlaqpyz. Biraq sol kezdiń ózinde-aq ómir shyndyǵyn sosıalısik realızm men komýnıstik moral talaptaryna saı búrkemelep, betin qalqyp kórsetken talaı shyǵarmalardan shoqtyǵy bıik turǵany anyq. 1932 jylǵy asharshylyq zardaptarynyń sóz bolýyn mysalǵa alsaq ta jetkilikti. Sol kezeńde tarıh ǵylymynyń ózinde aty atalmaı, túsi tústelmeı júrgen osynaý ashshy tarıhı shyndyqqa, halyq tragedıasyna Esenberlın birinshi bolyp durys baǵa bergen. Halyqtyń teń jartysynyń  quryp ketýine el basqarǵan memleket qaıratkerleriniń jaýapty ekendigin ashyp kórsetedi. Bul kózsiz erlik pen batyldyqtyń, el aldyndaǵy azamattyq bıik parasat pen jaýapkershiliktiń aıqyn aıǵaǵy.

Romanda osyndaı dáýir shyndyǵynyń durys beınelenýiniń qalyń oqyrman sanasynan oryn almaýyna umtylǵan «qyraǵy kózder» qaıtken kúnde de kitaptyń basylyp shyqpaýyna jantalasa aralasady. Joǵarydaǵy keltirgen qujattardan baıqaǵanymyzdaı, Qazaqstan ıdeologtary Máskeýge siltese, olar qaıtadan ózderine jiberip, qaqpaqylǵa salyp qoıady.  Aq-qarasyn aıtýǵa kelgende, aqıqatqa júginýden qorqady. «Roman Máskeýde orys tilinde jaryq kórse, biz Almatyda qazaq tilinde basýǵa daıynbyz, al Máskeý odan da buryn,  biz ony tek ana tilinde jaryq kórgennen keıin ǵana basyp shyǵaramyz» dep shart qoıǵan.

«Muhıttan ótken qaıyq» tarıhı zertteý nemese ómirbaıandyq hronıka emes, kórkem shyǵarma.  Avtor ózi kýá bolǵan dáýirdiń shyndyǵyn synshyl turǵyda ashqan. Al onyń qanshalyqty dárejede júzege asqanyn ádebıet synshylary saraptaı jatar. Degenmen, bul jerde romandy qaıtsemde jaryqqa shyǵaramyn dep talaptanǵan, sol jolda talaı taýqymet tartqan avtor ıdeologıa hatshylarynyń «keńesterimen» áldeneshe ret túzep, kúzep, óńdeýden ótkizgenin, sol zamannyń «aıtqanyna» qaraı san márte qaıyra jazǵanyn umytpaǵanymyz abzal. Eń bastysy İ.Esenberlın toqyraý jyldaryndaǵy kúrdeli ári shekteýli talaptarǵa qaramastan, 1932 jylǵy asharshylyq  zardaptaryn,  «tyń epopeıasy» kezindegi keıbir keleńsizdikterdi, el basqarǵan biraz qaıratkerlerdiń bolmys-bitimin, shynaıy jasaýdy maqsat tutqan.  Sondaı-aq qazaq tarıhyn tanytý, sol tarıhtyń árqıly kezeńderindegi  azamattar tulǵasyn kórsetip berý roman jelisinen ózekti oryn alǵan. Olarǵa jazýshylyq turǵydan baǵa bere kelip, basshy qyzmetkerler men shyǵarmashylyq ıntellıgensıa ókilderiniń aqyl-oıyna tusaý salǵan keńestik ıdeologıanyń barlyq syryn ashyp bergen. Aıbol taǵdyry sol dáýirdegi halyq qamyn, el muńyn oılaǵan adamdardyń bastan keshken ómiri ekenin ańǵaramyz. Jazýshy óz keıipkerlerin somdaǵanda birin-aqyn, ekinshisin- geolog, úshinshisin-músinshi jáne dáriger, tórtinshisin-ken ınjeneri esebinde alyp kórsetkenimen, olar ótken jol, ómir tarıhy arqyly 1917 jyldan keıingi búkil qazaq ıntellıgensıasynyń basynan keshirgen tirshiligin, shejiresin jasaǵan. Sol arqyly ótkendi jańasha baǵalaýǵa, túısinýge, sezinýge, laıyqty baǵasyn berýge umtylys jasalynǵan.

«Muhıttan ótken qaıyq» romanyndaǵy Aqylbek Ahmetjanov obrazy arqyly  jazýshy  el qamyn kóbirek oılap, halqynyń ár jetistigine shyn qýana biletin basshylardy kórsetkisi kelgenin baıqaımyz. Aqylbek- respýblıkadaǵy belgili partıa jáne memleket qaıratkeri. Romanda onyń ınternasıonalızm men ultshyldyq saıasatqa baılanysty qıynshylyqtarǵa qarsy turyp, jeńe bilýi ashyq aıtylǵan.

Qazaq ádebıet tarıhynda onnan astam romandar jazyp, qazaq ádebıeti men tarıhyn kósheli jerge órge súıregen İ.Esenberlın biregeı de birtýar jazýshy ekendigine eshkim de shek keltire qoımas. Qaı romany da halyqtyń ótken tarıhymen, shejiresimen sabaqtasyp jatady. Al «Muhıttan ótken qaıyq» jazýshynyń ózi ǵumyr keshken kezeńiniń, ortanyń, Máskeýden basqarylyp, baǵyttalǵan ıdeologıanyń bet-beınesin shynaıy ashyp berýimen aıryqsha atalyp ótýge tıisti týyndy. Sosıalısik realızm, komýnıstik moral prınsıpimen bezbenge salynatyn ıdeologıa dáýirlep turǵan shaqta el ómirindegi asa mańyzdy oqıǵalar, onyń ishinde halyq taǵdyry men keleshegi senip tapsyrylǵan úkimet basshylarynyń is-áreketteri men ataq-mansap úshin neden bolsa da taıynbaýǵa daǵdylanǵan eki júzdi saıasattary jan-jaqty, baıypty kórsetilgen. Sol sebepti osyndaı ashshy shyndyqtar arqaý bolǵan roman jazýshynyń kózi tirisinde kitap bolyp basylmaq túgili, merzimdi baspasóz betterinde de jarıalaný quqynan aıryldy. Óıtkeni basqa-basqa, Qazaqstan KP OK-i ózi bas bolyp kiriskennen keıin ne aıtary bar. Romannyń jýrnaldyq nusqasy jazýshy ólgennen keıin, elimizde demokratıalyq oń ózgerister bel ala bastaǵan shaqta ǵana jarıalandy. Endeshe roman týraly bardy baıyptap, baǵalap aıtylar ádil baǵa kerek.

Bul maqalada romannyń jelisi, aıtary men bereri týraly kóbirek toqtalǵannan góri, osy shyǵarmanyń jaryq kórýine qatysty jazýshy bastan keshirgen qıyndyqtar men kedergiler týraly aıtýdy  murat tutqan edik. Sańlaq jazýshynyń ómirindegi qalyń oqyrman kóp bile bermeıtin mundaı jaıttar eli men jeriniń tarıhyn kórkem ádebıette beıneleýde ózindik qaıtalanbas qoltańba qaldyryp úlgergen, sol jolda tynymsyz eńbek jasaǵan azamattyq, jazýshylyq tulǵasyn taǵy bir qyrynan tanýǵa septigi tıer degen oıdamyz.

Bul eli men jeri úshin boıyndaǵy bar qýaty men shyǵarmashylyq talant-darynyn tolyqqandy jumsaǵan İ.Esenberlın arýaǵynyń aldyndaǵy urpaq paryzy men qaryzynyń bir óteýi bolar edi.