Ortalyq ǵylymı kitaphana men Ádebıet jáne óner ınstıtýtynyń qorynda kóp jyldar boıy saqtalyp kelgen ulttyq murany ǵylymı aınalymǵa qosý maqsatynda jaryq kórgen «Qazaq qoljazbalarynyń ǵylymı sıpattamasy» atty ujymdyq jınaqtyń 5-tomyna engen HH ǵasyrdyń basynda ómir súrgen qyryq segiz aqynnyń shyǵarmasyna berilgen júz jıyrma bes sıpattamanyń jeteýi Turmaǵambetke arnalǵan (Qazaq qoljazbalarynyń ǵylymı sıpattamasy. Almaty: Ǵylym, 1986. № 119–125). Aqyn murasynyń ǵylymı anyqtamasyn jazǵan M. Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýtynyń sol kezdegi ǵylymı qyzmetkeri Elýbek Baıtoqov.

Turmaǵambettiń ózi dúnıe salǵannan keıin seksen jylǵa jýyq ýaqyt boıy paraqtalmaı qalǵan qoljazba qupıalary ne deıdi? Atalmysh eńbekte 119-rettik sanmen 1940 jyldary Qyzylorda oblysynyń Qarmaqshy aýdanynan D. Shamekenov degen jınaýshy tapsyrǵan «Raýa baný» (túpnusqasynda «Ordanyń hıkaıasy». – B. J.) dastanynyń latyn grafıkasyndaǵy qoljazbasyna sıpattama berilgen. Alaıda sıpattama berýshiler jınaýshy týraly tolyq málimet kórsetpegen. Kelesi, ıaǵnı 120-sıpattamada ÁÓI qoryndaǵy 717-býmanyń on birinshi dápterinde «Turekeń aıtqan sóz», «Jumys bitpeı tynyqpaısyń» degen shyǵarmalardyń bar ekendigi, sondaı-aq OǴK qorynda, 714-býmada «Nazym» degen qoljazba jınaq kezdesetindigi týraly aıtylady. Aqynnyń qadım qoljazbasyn jyǵa tanı almaǵandyqtan, ári qoltańbany tolyq túsine almaǵan E. Baıtoqov Turmaǵambet shyǵarmalarynyń jalpy sanyna, keıbiriniń ataýyna qatysty eleýli qatelikter jiberip alǵan. Bir qyzyǵy, bul qoljazbalarǵa qatysy bolmasa da mura tapsyrýshy urpaǵy Ábdiraýyqtyń janyna fólklor jınaýshy Mardan Baıdildaevtyń aty-jónin qosarlap otyrý baıqalady.

Arnaıy mekemelerdiń qoljazba qabyldaý zańdylyǵyna saı «jazylǵan jyly, jeri» degen kesteni toltyrý maqsatynda E. Baıtoqov Turmaǵambet shyǵarmalarynyń jazylǵan ýaqytyn oısha belgilep, keıingilerdiń yryqsyz shatasýyna jol berip alǵan. Ár dápterdiń aıaǵynda «1900 jyldan bastap 1935 jylǵa deıin jazylǵan óleńder» (139-b.), «1938 jyldar, Qyzylorda oblysynyń Qarmaqshy aýdany» (140-b.) degen sıaqty ǵylym úshin salmaǵy shamaly qosalqy málimetter jıi kezdesedi. Alaıda Turmaǵambet jyrlarynyń jazylǵan jylyn anyqtaýǵa qatysty joramaldar kimderdiń, qandaı derekterine súıenip aıtylǵan degen eń basty másele taǵy da jaýapsyz qaldyrylǵan. Tek «Saldyryp jaı jańadan. 1937 jyl» (35-b.), «Gorkıı joldas, kórki ediń. 1935 jyl» (39-b.) degen eki óleńde ǵana olardyń naqty jazylǵan jyly kórsetilip, Aqqozy Yzbanovqa arnalǵan «Qazdyryp berdi Yzbanov» degen birinshi dápterdegi otyz tórtinshi óleńniń joǵarǵy jaǵyndaǵy «Qarmaqshy raıkomyna» degen syńar aýyz sózden basqa jerde avtor óz óleńderiniń naqty jazylǵan aıy men jylyn kórsetpegen. Esesine, aıy men jylyn jáne jazylý jaǵdaıatyna oraı qolmen qoıǵandaı naqtylyqtardy shyǵarma mátinine endirip jiberip aıtatyn kezderi jıi ushyrasady. Qoljazba dápterlerdiń jóndeýden ótkizilmegendikten shetteri jyrtylyp, qaǵazy tozyp, jazýlary kónere bastaǵandyqtan oqylmaıtyndyǵy, bettelmegeni ári shımaılanǵan, belgi qoıylǵan jerleri kóp ekendigin anyqtama berýshi durys aıtqan. Shynynda da, Turmaǵambet qoljazbasyn kóne arab tilin biletin kásibı aýdarmashylar da alǵashynda erkin meńgerip kete almaǵanyn kózimiz kórdi.

Turmaǵambet shaıyrdyń sońynda qalǵan bes dápterdiń bári birdeı derbes nusqa emes. Qoljazba tolyq oqylǵanda anyqtalǵan jaıttyń biri, olarda ishinara mazmun qaıtalanady. Búginde Syr súleıiniń qolynyń taby tıgen álgi qundy qoljazbalardyń muraǵat múlkine aınalǵanyna qyryq jylǵa tarta ýaqyt ótti. Sol sebepti zamanaýı ǵylym jetistiginiń bıik belesinen qarap sholý jasaı otyryp, Turekeńniń shyǵarmashylyǵyna qatysty túrli aýyzsha derekter men jazba qujattardy qaıta salystyryp, saralap, sıpattama málimetterin barynsha elep, oqyrmandy Turmaǵambettiń tól qoltańbasynyń mazmuny men jaǵdaıatynan tolyq habardar etýdi maqsat tuttyq.

Sonymen, birinshi dápterdiń bet sany elý segiz, munda jınaqtalǵany bas-aıaǵy elý bir shyǵarma. Qyryq toǵyz óleńge arab grafıkasyndaǵy qadımnen kırıllısaǵa negizdelgen qazirgi qazaq grafıkasyna kóshirgender tarapynan belgi soǵylǵan. «Habıbi Haq sárýardan» jáne «Aıaq-qolym haram sý-dy» dep bastalatyn sońǵy eki óleńdi sıpattama berýshiler múldem belgilemegendikten tizimge enbeı, eskerýsiz qalǵan. «Qazaq qoljazbalarynyń ǵylymı sıpattamasyndaǵy»: «Bul dápterdegi avtor shyǵarmalary jetpis ataýdan turady» degen jańsaq derek sıpattama túzýshiler men qoljazbany qabyldap alǵan mamandar tarapynan ketken aǵattyq ekenin ashyp aıtýymyz kerek. Sebebi Turmaǵambettiń «Kóńil gújim daraqtaı» (qoljazbada 1–8-b.) dep bastalatyn Syr – Qýańnyń tabanynan ótken el jaqsylaryn ulyqtaıtyn tolǵaýdaǵy ár adamǵa qaratyp aıtylatyn jeke bólikti sıpattama berýshiler jańylysyp derbes shyǵarmaǵa sanap, bir tolǵaý jıyrma jetige bólshektelgen. Osylaısha birinshi dápterdegi aqyn shyǵarmalarynyń naqty sany ózara shatastyrylyp, jańylys málimetterge jol berilgen.

Dápterdiń qyryq segiz ben elý ekinshi betteriniń aralyǵynda Turmaǵambettiń qoltańbasyna uqsańqyramaıtyn, jazýy óńip, óshe bastaǵan: «Qambardan tórt bala (48-b.), Álmámbetten tórt bala (49-b.). Birinshi baladan Bazarbaı, ekinshi baladan Nurmahan, úshinshiden Quttybaı, tórtinshiden Noǵaı, Sartaq. Noǵaıdan Nurahmet (51-b.)» degen shejire kestesi keltirilgen. Sodan soń elý úsh pen elý altynshy betterdiń aralyǵyna taǵy da óz qoltańbasymen «Habıbi Haq sárýardan», «Aıaq-qolym haram sý-dy» atty eki óleńin jalǵastyryp jazǵan. Osy qoljazbanyń elý jetinshi betinde joǵaryda bastalǵan shejireniń jalǵasy jazylǵan. Elý segizinshi bettegi «Nurjanǵa aıtqany» degen úsh shýmaqty qysqa óleńniń mazmuny Ysqaq pen Nurjannyń birqaqpaı aıtysyna qurylǵan. Biraq qoltańba Turmaǵambettke tán emes. Alǵashqy joly: «Hat jazdym janabyna Nurjan tazdyń, / Qulaq qoı mazmunyna bul qaǵazdyń» (58-b.) dep bastalatyn qaıymdasýdyń sońǵy úshinshi jáne tórtinshi joldary: «Men-daǵy jazylǵanyn jaqsy kórem, / İrińdi bolar edi qabynbasa», – dep, Ysqaqtyń sózi bolyp kúrmeledi. Óleń karandashpen jazylǵandyqtan, sıasy dápterdiń betine jaıylyp ketken. Alaıda bul shyǵarmanyń Turmaǵambetke tıesili ekendigine kúmán bar. Óleńniń mashyǵy Turekeń jınastyrǵan Nurjan Naýshabaev shyǵarmalaryna da tán emes. Mundaǵy Ysqaq aqyn «Saýyqqoı sańlaqtar kóp sartabanda» degen jyrynda ózi atyn ataıtyn (Ysqaq pen Shahar atty shaıyry bar) Ysqaq shaıyr men «Ár jurttyń bar edi bulbuly» tolǵaýynyń kúrmeler tusynda tilge tıek etetin Syrdyń on toǵyz sóz zergeriniń qatarynda turǵan Nurjan aqyn (Omar men Nurjan shabandoz) bolýy ábden múmkin.

Birinshi dápterden Shernıaz Jarylǵasulynyń «Rýymdy surasań» (43-b.) jáne kete Júsiptiń «Osy túrli sóz jazdym» (44-b.) degen shyǵarmasynyń mátini kezdesti. Búginde Ortalyq ǵylymı kitaphananyń sırek kitaptar men qoljazbalar bólimi qorynda muqabasynyń syrtynda «Turmaǵambet İztileýovtyń jınaǵan materıaldary» degen jazýy bar 1169-býma saqtalǵan. Kezinde Turmaǵambet jınap tapsyrǵan, HIH ǵasyrdaǵy halyq aqyndarynyń murasy jınaqtalǵan júz otyz toǵyz betten turatyn qoljazbaǵa barlyǵy elý eki shyǵarma tirkelgen. Uzynshaq dápter qyzyl sıamen bettelip, óte uqypty jazylǵan arab grafıkasyndaǵy qoljazba jaqsy saqtalǵan. Osy dápterden «Shernıaz aqynnyń qonǵan úıge aıtqany» (46–48-b.) degen taǵy bir óleńi kezdesti. Atalmysh shyǵarmalar Turekeńniń qoljazbasyna avtor tarapynan óz óleńderin iriktep, qaıta kóshirý kezindegi aýys-túıisterdiń birinde engen bolýy kerek. Sıpattama berýshiler áýelde osyndaı jaıttardan jańylysyp, Shernıaz ben Turmaǵambet týyndylaryn qosa eseptep jibergenderi baıqalady.

Turmaǵambet qoljazbalary túpnusqadan tolyq oqylyp, aqynnyń qoltańbasy anyqtalǵan soń ǵana osy kezge deıin «Turmaǵambettiń qoltańbasy» sanalyp kelgen Ortalyq ǵylymı kitaphana qoryndaǵy 1169-býmadaǵy jazýdyń oǵan tán emes ekendigi belgili boldy. Anyqtaı kele bul jazý mashyǵynyń 875-býmadaǵy ekinshi dápterge qosa tirkelgen Ádıs Ahetulynyń (Qoljazbada Hadıshe Ahytuly dep jańsaq jazylǵan. – B. J.) qoltańbasyna uqsaıtyndyǵyn bildik. Uzaq jyldar boıy Syr óńiri, Jalaǵash aýdanynda oqý-aǵartý salasynda qyzmet atqarǵan Á. Ahetulynyń anasy Názıra men Turmaǵambettiń báıbishesi Bıǵa ekeýi Baıbolat bolystyń qyzdary edi. Al Turmaǵambet pen Ádıs tirshilikterinde jaqyn aralasyp, syılasqan jandar bolatyn. Olaı bolsa, Turmaǵambettiń halyq aqyndary týyndylaryn jınaǵan eski qoljazbasyn jańartý maqsatynda qaıta kóshirip, muraǵat qoryna T. İztileýuly atynan Á. Ahetuly usynýy ábden múmkin ekendigi qısynǵa qıǵash emes. Atalmysh qoltańbanyń Ádıske tıesili ekenin tek osylaı ǵana túsindire alamyz. Áıtse de, belgili bir sheshim qabyldaýdan buryn bul máseleniń aq-qarasyn anyqtap, álde de zertteı túsken abzal.

«Qazaq qoljazbalarynyń ǵylymı sıpattamasy» jınaǵynyń ekinshi dápterge bergen: «Bul dápterdegi shyǵarmalardyń sany úsh júz segiz ataýdan turady» (138-b.) degen anyqtamasy da jańsaq. Óıtkeni, zertteý barysynda mundaǵy barlyq irili-usaqty shyǵarmalardyń sany eki júz toqsan bes ataýdan turatyny anyqtaldy. Qoljazbada kezdesetin basy artyq birneshe qosymsha betke baılanysty sıpattamada «Qosymsha jazýy» degen eskertpe bar. Alaıda mundaǵy mátinniń qoljazbaǵa qatysy shamaly bolǵandyqtan, qosymsha jazý sıpattamada qysqartylyp berilgen. Mundaı naqtylyqtardy jeke qarastyrý bolashaqta aqynnyń shyǵarmashylyq laboratorıasyn zerttep, tereń zerdeleý úshin qajet. «Qosymsha jazý» karandashpen jazylǵandyqtan, árip tańbalary óńip ketken. Mátinnen myna maǵynadaǵy sózderdiń sulbasyn ǵana oqýǵa bolady: «On birinshi noıabr, dúısenbi kúni. Bizdiń myltyqqa otyz ekinshi gılza patron kerek, pıston shyǵaratynymen. 1354 jyldyń ramazanynyń basy juma boldy, 29 noıabrde, eskishe 16 noıabrde. 1355 jyldyń ramazanynyń basy jeksenbi boldy, 15 noıabrde. Josaly, Karmakchınskıı raıon, on besinshi aýyl, Saıaryq kolhozy. Almaty qalasy, Karl Marks kóshesi, úı nomeri 21, Qazaqtyń Memlekettik baspasy, Berdenov Taıjanǵa».

Osy bettiń shekesine parsy tilinde: «Fırdoýsıdiń Shahnamasyn aıttym» degen maǵynada eki jol óleń jazylǵan. Qosymshadaǵy ekinshi bir paraqta aqynnyń óz qolymen jazǵan: «Raıon Qyzylorda, stansıa Tereńózek, Alamesek ýchaskesi, 11-aýyl, jetinshi Kólserekke. Boranbaıbalasy» degen mekenjaı kórsetilgen. Aldyńǵy hatty Turekeń Taıjanǵa arnap jazyp otyr. Sondaı-aq ramazan aıyna qatysty myna anyqtamalar da tikeleı sol Taıjan Berdenovtyń suratýymen jazylǵan bolýy múmkin ekenin teristeı almaımyz. Olaı bolsa, Turekeń óz qoljazbasyn eki dana etip kóshirip nemese saýatty shákirtteriniń birine kóshirtip, bir nusqasyn Taıjanǵa berip otyrǵan deýge bolady. Jáne munyń tek kóshirme jasalǵan ýaqytty kórsetý maqsatynda soǵylǵan buryshtama bolýy múmkin ekenin de eskerý kerek.

Sıpattama berýshiler ekinshi dápterdiń bet sanyn júz toqsan eki dep kórsetipti. Qoljazbany oqý barysynda júz seksen toǵyz ben júz toqsan birinshi betterdiń aralyǵy múldem joq bolyp shyqty. Júz toqsan ekinshi betke 307–308-rettik sandarmen belgilenip «Jigittiń toqtar jeri jetpis-taǵy», «Eserlik esten qalmaıdy jasyńdaǵy» degen eki qysqa óleń jazylǵan. Qoljazbadaǵy árbir shyǵarmanyń tusyna rettik sany qoıylǵanymen, bulardyń araqatynasy barynsha shatasqan. Qoljazba betteler aldyndaǵy paraq Ádıs Ahetulynyń 1948 jyldyń 20 qyrkúıeginde jazǵan «Tureke, tulǵasy ediń asqan júzdiń, / Arnasy arylmastaı asyl sózdiń» degen arnaý jyrymen bastalyp «Aqynǵa arnadym» atty jıyrma toǵyz joldan turatyn osy óleńniń mańdaıshasyna «14. 09. 1962. Mardanǵa berildi» degen buryshtama soǵylypty. Turmaǵambetke arnalǵan jyr bolǵan soń Ádıstiń óleńi qoljazbaǵa Ábdiraýyq tarapynan keıin tirkelgen sıaqty.

Qoljazbanyń buryshtamasynda: «Uly júzden Abaq, Taraq. Abaqtan – Jalaıyr, Qańly. Taraqtan – Alban, Sýan, Shapyrashty, Dýlat. Dýlattan – Botpaı, Sıqym, Shymyr, Janys» degen shejirelik málimetter kezdesedi. Bul jazý Turmaǵambet qoltańbasyna jaqyn. Sodan soń «Arnaǵan attas inim keldi hatyń, / Oqydym órleı shaýyp keýil shatym» dep bastalatyn «Alǵa talpyn» degen jıyrma úsh jol óleń jazylyp oǵan: «Egizbaev Ábzálıdiń armıada júrip aýyldaǵy Ábzálıge (attasy. – B. J.) jazǵan jyry» dep aıdar taǵylypty. Bul Turmaǵambet shákirtteriniń biri, aqyn Á. Egizbaevtyń maıdan dalasynan elge jazǵan haty ekeni anyq. Al Ábzálıdiń óleńin kóshirgen qoltańba men birinshi dápterdegi shejireni jazǵan qoltańbanyń úlgisi bir adamǵa tán. Aqynnyń nemeresi Óser Ábdiraýyqulynyń qolyndaǵy qoljazba qujattarmen tanysýdyń nátıjesi munyń Ábdiraýyqtyń qoltańbasy ekenin anyqtaýymyzǵa múmkindik berdi. Osy óleńniń ortasynda qorshaýǵa alyp jazylǵan: «Bul Turmaǵambet İztileýbalasynyń tolǵaý, terme úshin qoıynlaǵan dápteri» degen sóz bar. Áripterdiń jazylýy men tańbalanýyna qatysty grafıkalyq erekshelikterine qaraǵanda, qoltańba Turmaǵambetke tán.

Qoljazbanyń ekinshi betine tiginen jazylǵan «Totydan» degen sóz Turmaǵambettiń qoltańbasyna uqsamaıdy. Dápterdi muqıat zertteý barysynda qoljazbanyń 1958–1959 jyldary kóneslavándyq kırıllısaǵa negizdelgen qazirgi qazaq grafıkasyna aýdarylǵanyna kóz jetkizdik. Óıtkeni, óleń mátinderinde jıi kezdesip otyratyndyqtan aýdarmashynyń uǵymyna aýyrlyq túsirgen keıbir maǵynasy qıyn arab, parsy sózderiniń asty syzylǵan. Mundaǵy bir erekshe eskeretin másele, Turmaǵambet shaıyrdyń óz shyǵarmalarynyń ústinen redaksıa jasaýy. Mysaly, «Bıdaı hıkaıasynda» (13-b.) kezdesetin myna sózder: «álgi qart» – «babaı», «esik qaqty» – «aıtty syrttan», «Bıdaıdy bul qarsyǵa deıdi ákelgenim» – «Keldim dep kórsetti ony sonsha jerden», «bul adamda qalǵan» – «ol-daǵy osy qaldy», «Bıdaıdyń bile almaı, asylyna bek tańyrqap» – «Bile almaı bıdaı asylyn», «basyn shaıqap» – «ań-tań bolyp», t. b. Osy tektes redaksıalaýdyń túrin árbir shyǵarma saıyn kórýge bolady. Dápter boıynsha mundaı ózgertýler óte kóp (Qarańyz: 2–188-betterdiń aralyǵy). Sondyqtan da bul bolashaqta óz aldyna jeke zerttep, ózinshe qarastyratyn qyzyq ta kúrdeli máseleniń biri.

Mundaǵy óleń ataýlarynyń aldyna qazirgi qazaq grafıkasymen onyń aýdarylǵan jyly men aıy kórsetilip (Mysaly: 29. 04. 1958; 21. 08. 58; 25. 08. 58; 17. 09. 58; 26. 07. 59; 19. 09. 1958.) «Aýdaryldy», «Almatyǵa aýdaryldy», «Almatyǵa berildi» nemese «Aýylda aýdaryldy» degen sózder keıde bet saıyn ár óleńniń tusyna jıi jazylǵan. Demek, bul bes dápterden turatyn qoljazba arabshadan qazirgi qazaq grafıkasyna Almaty qalasynda emes, aýylda – Turmaǵambet aqynnyń týystary men murasyn saqtaǵan janashyr shákirtteri turǵan sol kezdegi Lenın atyndaǵy kolhozda aýdarylǵan.

Birinshi dápterdegi onynshy betiniń joǵarǵy jaǵynda, «Men aýdardym» degen sózdiń tusynda Júsipov degenniń qoly qoıylǵan tańba kezdesken edi. «Aýdaryldy. 31. 07. 1959» degen tańba jáne óleńniń tusyna qosý tańbasy men oqylǵanyn nemese aýdarylǵanyn bildirý úshin soǵylǵan belgi osy dápterdiń on altynshy betinen de ushyrasqan bolatyn. Keıin mundaı tańbalardyń barlyq dápterde de kezdesetini belgili boldy (Qarańyz: Besinshi dápterde «Márdi dıqan» hıkaıasy» (7-b.), «Jumyrtqa bıdaı hıkaıasy (Bıdaı hıkaıasy)» (25-b.), «Qamys mingenniń hıkaıasy» (33-b.), «Ordanyń hıkaıasy» (46-b.), «Súleımen hıkaıasy» (61-b.), «Kirpiksheshen hıkaıasy» (67-b.), «Aq qus hıkaıasy» (85-b.), t. b.).

Turmaǵambet shaıyrdyń arabsha qoljazbasyn qazirgi qazaq grafıkasyna aýdarǵan kim bolýy múmkin degen saýaldy tóńirektep uzaq júrip, aqyry onyń belgili besaspap jyrshy Muzarap Júsipuly ekenine toqtam jasadyq. Bul oıdyń dálelin bekite túsetin birneshe dáıek-dálelimiz bolǵanymen, Muzaraptyń qazirgi árippen jazyp, oqı bilgenin aıǵaqtaıtyn deregimiz kemshin edi. HH ǵasyrdyń 70-jyldaryna deıin kózi tiri kelgen eskishe saýatty jyrshylardyń biri osy Muzarap pen Úbisultan bolatyn. Ekeýi de aqynmen súıektes jaqyn, Turekeńniń barlyq jyrlaryn jatqa aıtqan jandar. Biraq qoljazba arasynan Úbisultannyń esimi men qoltańbasy ushyraspady. Tek Ortalyq Ǵylymı kitaphana qorynda saqtaýly turǵan «İztileýov Turmaǵambettiń shyǵarmalary» degen tańbasy bar 714-býmada «Aıapuly Úbisultannyń jınaǵany 57 jol» degen syńar aýyz sóz ǵana kezdesti. Árıne, bul jerde Úbisultan Aıapov tapsyrǵan muranyń osy dápterdegi óleń joldary ǵana kórsetilgen bolýy múmkin. Alaıda Turmaǵambet jyrlaryn tolyq bilgen jáne júıeli jınaǵan jyrshynyń biri osy kisi.

Ortalyq ǵylymı kitaphana qoryndaǵy 1113-býmada qyryqqa tarta halyq aqynynyń óz qoldarymen jazǵan ómirbaıandary, repertýary, ustazdary jóninde túrli málimetter saqtalǵan. Sonyń ishinde Muzarap Júsipovtyń 1946 jyly 16 tamyzda ǵalym Esmaǵambet Ysmaıylovqa joldaǵan haty da bar. Atalmysh hat mazmunynda: «...keıingi ýaqytta gazetten jańa álippeni jazyp alyp latynsha jazatyn, oqıtyn boldym. Qysqasha aıtqanda áripti gazetten alyp, osy jazýǵa da (kırıllısa) jattyqtym. Men kóbinese ustaz tutyp, óleńderin jattap aıtatyn aqyndarym Shoraıaqov Omar, İztileýov Turmaǵambet, sosyn óz ákem Júsip» – depti. Sońyna «hat jazýshy Júsipov Muzarap» dep qoly qoıylǵan aıqarma bettegi kóldeı ómirbaıanynan Muzaraptyń arabshaǵa qosa latyn men kırıllısaǵa da birdeı saýatty bolǵanyn bildik. Turmaǵambettiń birinshi jáne ekinshi dápterlerine soǵylǵan «Aýdardym» degen belgi Muzaraptyń óz qolymen jazǵan ómirbaıanymen bir izdi basatynyn kórgende kóńilimizdiń kúdigi seıile tústi. Demek, 1958–1959 jyldar aralyǵynda aýylda otyrǵan Ábdiraýyq, Muzarap, Úbisultandar eki jyl boıy aqynnyń arab álipbıli qadım qoljazbasyn qazirgi qazaq jazýyna túsirip, biriniń aýdarǵanyn ekinshisi tekserip, qaıta kóshirip pochta arqyly Almatyǵa – Mardan Baıdildaevqa salyp jiberip otyrǵan.

Ekinshi dápterdegi júz seksen toǵyz ben júz toqsan birinshi betterdiń orny múldem joq bolǵanymen rettik sany men óleńniń ózi saqtalǵan. Soǵan qaraǵanda dápter aldyn-ala bettelip, óleńderdiń reti keıin qoıylǵan tárizdi. Júz toqsan ekinshi bettiń joǵary jaǵyna: «Qyzylordada Qalabaı Bekdilda balasy, Kelmash Kúzembaı balasy bar. Arysta Álmurat Qaınarbaı balasy bar, aǵartýdyń bastyǵy» degen sózder jazylǵan. Osy sózdiń shetin bastyra:

Aýylym osy kezde Selturǵanda, 
Otaýy solqyldaıdy jel turǵanda.
Qazaqtyń Aı men Kúni kerek emes,
Buralyp tal shybyqtaı sen turǵanda –

degen jalǵyz shýmaq qara óleń jazylyp, aıaǵyna «ǵaziret» dep qol qoıylǵan. Óleńniń qoltańbasy men avtorlyǵy anyqtaýdy qajet etedi. Óıtkeni aqyn óz shyǵarmalarynyń sońyna «damola Turmuhammed», «molla Turmuhammed» dep qol qoıatyn. Al myna «ǵaziret» sózi syrt aǵaıyn men shákirtteriniń aqynǵa degen qurmeti bolýy bek múmkin.

Turmaǵambettiń nemeresi Óser Ábdiraýyquly saqtaǵan áýlettik muraǵattan Ábzálı Egizbaevtyń Turmaǵambetke jazǵan hatynyń mátini tabyldy. Ádebıetshi Erhan Káribozov latynshadan qazaq tiline kóshirgen hat mazmuny naqty: «Tureke, dápterdiń on toǵyz syzyqtysy bolmady. Baryn berip jiberdim, jıyrma úsh syzyqty eken, jıyrma tórt paraqty boldy. Ábzálı, 15. 04. 1938 jyl». Demek, Turmaǵambet óz óleńderin qoljazbalaý úshin nemese qoljazbanyń kóshirmesin jasaý maqsatynda sol kezde Qyzylorda oblysynyń Jalaǵash aýdanynda mekteptiń dırektory bolyp qyzmet atqaryp turǵan Ábzálı Egizbaev inisinen qaǵaz taýyp berýin ótingen. Qalam men qaǵazdyń tapshy kezinde ondaı dúnıeniń aǵartý salasyndaǵy adamnan ǵana tabylatyndyǵy belgili qoı. Hattyń 1938 jyly 15 sáýirde jazylǵany naqty kórsetilgendikten, bul kezde Turmaǵambettiń túrmede ekenin de boljaý qıyn emes. Óleńderiniń mazmunynan sovet úkimetine qarsy aıtylǵan úgitsóz izdeý maqsatynda aqynnyń qoıyn qaltasynan talaı dápteri tárkilengen edi. Sondaı keleńsiz jaıttardyń biri týraly qamaýda jatyp jazǵan «Edáýir eki kitap ermek edi» degen óleńinde:

Edáýir eki kitap ermek edi, 
Otyryp oıym oqyp kórmek edi. 
İshinde elge aıtarlyq esh úgit joq, 
Ótkennen qalǵan tekke órnek edi. 
...Tyńdamaı aǵań sózin alyp kettiń,
Baldardyń birqatary «ber» dep edi, –

dep, túrme baqylaýshylarynyń áreketine qynjylys bildiretin jyry bar. Qaǵaz tapshylyǵyn tartqanda oǵan Ábzálıden basqa da qol úshin sozǵan jerlesteri az bolmaǵan. Solardyń biri kezinde Almaty, Shymkent qalalarynda oqý-aǵartý salasynyń qyzmetkeri bolǵan jerles inisi, kózi ashyq azamat Sháıim Shaıqyuly Myrzabekov bolatyn. Turekeńniń maqal-mátelderi jazylǵan úshinshi dápterdiń syrtynda: «Dlá zoologıı N. Myrzabekovoı. Nachato 10. 12. 1935 goda» degen jazý bar. Demek dápter 1935 jyly, shaıyr Almatyda júrgeninde bastap jazylsa kerek. Taǵy da sol qaǵaz tapshylyǵynan ol Sháıimniń oqýshy qyzy paıdalanǵan dápterge maqal, mátel, naqyl sózderin jınaqtaǵan.

Atalmysh dápterge túsken maqal, mátel, naqyl sózderdiń rettik sany arabsha jazylýy boıynsha berilgen. Alaıda ret sanynyń birkelkiligi ózgerip ketkendikten, keı jerde bir san eki qaıtara qoıylǵan (Mysaly, qoljazbada 1-bet, 13-san; 2-bet, 32-san, t. b.). Qoljazbanyń elý úshinshi betinde «Qoı egiz týady: biri – qonaqqa soıylady, biri – qoshqar qoıylady» degen sońǵy maqalǵa 1317-rettik san qoıylǵan. Osyǵan súıenip sıpattama berýshi E. Baıtoqov dápterge «Naqyl sózder jınaǵy» dep shartty at qoıyp: «Munda 1317 naqyl, maqal sóz bar. Qoljazba sońynda dinı áńgimeler de kezdesedi» (142-b.), – deıdi. Al bizdiń anyqtaǵanymyz, úshinshi dápterdegi naqyl sózder men maqal, mátelderdiń uzyn-yrǵa sany myń úsh júz alty. Demek sıpattama berýshiniń bul jerde de birshama jańsaqtyqqa urynǵany baıqalady.

Mátintanýshy E. Baıtoqovtyń «dinı áńgimeler» dep otyrǵany «Ábý Ǵalı Sına» atty jalǵyz shyǵarma. Qara sózben baıandalǵan, kólemi bes betten turatyn bul áńgimeniń avtory Turmaǵambet emes. Bul – 1890 jyldary Qazan baspasynan jaryq kórgen bashqurttyń áıgili dinı-aǵartýshy aqyny Kashafýtdın Shahmardanuly shyǵarmasynyń qara sózben mazmundalǵan túri. Munyń óleń nusqasy Qazaqstan Respýblıkasy Ulttyq kitaphanasynyń sırek kezdesetin kitaptar men qoljazbalar qorynda saqtaýly. Turmaǵambet muny tek shákirtterin habardar etý maqsatynda qara sózben mazmundap shyqqan. Shyǵarma óziniki bolmaǵandyqtan da «Naqyl sózder jınaǵynan» bólek bettelgen. Dápterde júzdegen maqal-mátelderdiń qazirgi qazaq tiline kóshirilgen nusqalary kezdesedi. Alaıda olardy kim, qashan aýdarǵandyǵy týraly málimet joq. E. Baıtoqov Turmaǵambettiń «Naqyl sózder jınaǵyna» bergen 125-anyqtamasynda «Óleń joldary ár betke eki qatardan ornalasqan», – deıdi. Úshinshi dápterde jekelegen shýmaqtardan basqa óleń joǵyn eskersek, bul sıpattamanyń da ózindik kemshilikteri kóp ekendigi kórine túsedi.

Tórtinshi dápterdi tizimge alǵandar ony arabshadaǵydaı ońnan solǵa qaraı emes, oryssha daǵdymen soldan ońǵa qaraı teris bettegendikten ondaǵy shyǵarmalardyń ornalasý tártibi aýysyp ketken. Mysaly, mazmuny boıynsha dápterdiń sońynda turýy tıis «Tur edi Afrasıab kelip-ketip» dep bastalatyn óleń joldary birinshi betke shyǵyp ketken. Sondaı-aq qoljazbanyń sońynda turǵan, Turekeńniń óleńderine qatysy shamaly hadıs, duǵa, salaýattar óz retimen dápterdiń bas jaǵynda turýy kerek bolatyn. Arabshada ońnan solǵa qaraı bettelýi tıis bolsa, Turmaǵambet bul dápterdi kırıllısa grafıkasynyń zańdylyq retimen soldan ońǵa qaraı jazǵan. Betteýshi osy eki arany ajyrata almaı, qoljazbany ońnan solǵa qaraı bettep jibergen. Muny óleń joldarynyń ornalasýy da dáleldeı túsedi. Máselen, alpysynshy bettegi «Ardaqty İzmuhammed inim saǵan» degen óleńniń sońy elý toǵyzynshy bette júr, dál osylaı alpys birinshi bettegi «Qadyrdan hat joldadym Júsipbaıǵa» degen óleńiniń sońy alpysynshy betke yǵysyp ketken. Bul dápterdegi barlyq óleń osyndaı beırettilikten quralaqan emes. Qoljazbanyń «Shahnama» epopeıasynan úzindiler berilgen 1–17-betteri aralyǵyna orys sózderi aralasyp, arabsha tek bos jerlerge jazylypty. Soǵan qaraǵanda bul da álgi qaǵaz tapshylyǵynyń saldaryna kelip tirelgen sharýa sıaqty.

Jıyrma birinshi bettegi «Ulyna úsh nasıhat aıtty Luqman» degen hıkaıa avtor tarapynan «Ekinshi nazym» dep atalypty. Osy dápterdegi «Taýsylyp tıyn, tamaq qaryn ashty» (32-b.), «Ala ber aıtqan tildi, bolma qalsha» (68-b.), «Jubatar kúniń bar ma, Alla» (72-b.), «Kelmeıdi ólim oıǵa nápsige erseń» (75-b.), «Aqylym aıtatuǵyn, kelin Aıysh» (77-b.) degen bes óleń basqa qoljazbada kezdespeıdi. Otyz eki men elý toǵyzynshy bet aralyǵynda úshinshi dápterdegi naqyl sózder qaıtalanady. Qoljazbanyń qyrqynshy betinde «Dep molla Turmuhammed qolym qoıdym, / Bolmaıdy qateden qur erdiń moıny» degen óleń úzindisiniń sońyndaǵy «M. Sh. 17. 11. 1980» degen belginiń aýdarmashy Maqsut Shafıǵıǵa enshili ekeni daýsyz. Óıtkeni qoljazbanyń osy jerindegi otyz segiz ben qyrqynshy betteri múldem joq. Joǵarydaǵy tańba «Osy jerde atalmysh óleń bolýy múmkin» degendi bildirýi nemese Maqsut osy betterdi qoljazbadan aýdarýǵa alyp, ornyna qystyrma qaǵaz tastap ketýi de múmkin. Qoljazbanyń seksen jetinshi betinde: «Shymkenttegi Jafar... aýdany, 64 úı, Uzynaryq kolhozynda Qazanǵap Baıbol balasy bar. Uly júz, Tóleniń tuqymy» degen buryshtama bar. Belgili epık jyrshy Qazanǵap Baıboluly men Turekeńniń arasynda dostyq qatynas bolmasa, qoljazbada álgi kisiniń mekenjaıy qaıdan júrýi múmkin?

Qoljazbanyń toqsan jetinshi betinde, dápterdiń ashyq jerine tiginen jazylǵan: «18 avgýst Shádibalasy Dosmuhan qyzmette...» degen bir aýyz sóz júr. Tolyq oqylmaǵandyqtan sońǵy sóz «qyzmette» me, álde «qaza tapty» ma, ol jaǵy tolyq anyqtalmady. Qoljazbanyń júz jetinshi betinde tiginen: «Shymbaı kóshesinde, 25 úıde Bekbergen Ábýbákir balasy bar» degen sóz jazylǵan. Bul adamdarmen Turekeń túrmede otyrǵanda tanysyp, meken-jaılaryn qoljazba dápterine sonda túrtip alýy da múmkin ekenin joqqa shyǵara almaımyz. Qoljazbadaǵy júz alty men júz on tórtinshi bettiń aralyǵyna: «Qalál-lázı nábı salallah ǵaláhıs-sálám Allahýmá aǵfırlı ýá árhamnı», ıaǵnı paıǵambarymyz sallallahý ǵaláıhı ýassalam bylaı dep aıtty: «Alla meniń kúnámdi keshir jáne rahym et» degen mazmundaǵy hadıs, duǵa, salaýattar engizilgen. Turmaǵambet shaıyrdyń túrme jyrlarynyń kóbiniń mazmuny Allaǵa sáná, paıǵambarǵa salaýat aıtý túrinde keledi. Qamaýda otyrǵanda óz kóńiline demeý, janyndaǵylar úshin jubanysh taýyp berý úshin Turmaǵambet óziniń biletin duǵa, salaýattaryn ózgelerdiń úırenýi úshin qaǵaz betine túsirýi de múmkin. Qoljazbanyń sońǵy betiniń jazýy óship ketken jáne ol Turmaǵambettiń qoltańbasy emes.

Mátintanýshy E. Baıtoqov tórtinshi dápterdegi shyǵarmalardy qyryq úsh ataýdan turady dep taǵy da jańsaqtyqqa urynǵan (QQǴS. 140–141-b.). Qoltańbanyń oqylýy qıynǵa túskendikten, ol tek kózge anyq kóringen ataýlardy ǵana sanaǵan sıaqty. Turmaǵambettiń tórtinshi dápterine engen maqal-mátel, dinı mátinderdi jáne qyryqmyltyq Quljabaıdyń naıman Erdenge aıtqan kóńilqosyn eseptemegende jetpis úsh ataýdan turatyny anyqtaldy. Atalmysh shyǵarmalardyń mazmunyna qarap otyryp, dápterdiń túrmede jazylǵandyǵy týraly boljam aıtýǵa bolady. Bul pikirimizge janama dálel retinde qoljazbanyń qatty búlingenin, qaǵaz tapshylyǵynan óleńderin oryssha mátin aralas dápterge jazǵanyn, ýaqyt pen jaǵdaıdyń joqtyǵynan óleńniń beıretti túskenin jáne asyǵys jazylǵandyǵynan qoltańbasynyń ózgergenin, sıaǵa qosa karandashpen aralastyryp jazyp otyrǵandyǵy sıaqty kórneki aıǵaqtar keltirýge bolady. Túrmede otyrǵandyqtan qolyna túsken qaǵaz ben qalam túrin paıdalanyp, jaǵdaıdyń mólsherinen asa almaǵan halin osydan-aq kóremiz.

Turmaǵambettiń besinshi dápteriniń mazmuny birinshi jáne ekinshi qoljazba dápterdi qaıtalaıdy. Mundaǵy jyrlary kóbinese ekinshi dápterde kezdesedi, onda ushyraspaıtyn óleńderi de bar. Mysaly, «Jahannyń joq qalary túbinde dos» (182-b.), «Suhbaty syrlastyń Syr sabatyndaı» (187-b.), «Ar-namys azamattar, qaıda qalǵan» (188-b.), «Syryńdy syrtqa bekter, bildirmeseń» (188-b.) degen tórt óleń qalǵan dápterlerde joq. Mátintanýshy E. Baıtoqov osy dápterge bergen sıpattamada: «Bul dápterdegi avtordyń shyǵarmalary 125 ataýdan turady» deıdi. Bizdiń anyqtaǵanymyz, mundaǵy barlyq shyǵarma júz jıyrma alty, onyń júz jıyrma eki óleńi ǵana Turmaǵambetke tıesili. Sıpattamada kórsetilgen eki shyǵarmanyń qoltańbasy avtordiki bolǵanymen, óleń Turmaǵambettiki emes. Olar: Májıdýlla Jalǵasbaevtyń «Hat jazdym Turekeme ketip shetke» (22 jol) jáne «Tureke, janabyńa jazamyn hat» (51 jol) dep bastalatyn eki óleńi. Shamasy bul arnaý jyrlardy Turmaǵambet óz qolymen kóshirgen. Birinshi óleńniń sońǵy toǵyz jolynyń bas býyndary, kelesi óleńindegi jyr tarmaqtarynyń keıbir býyndarynyń uıqastary jyrtylǵan dápterden shala oqyldy. Sıpattamada atalmysh avtordyń da aty «Sońynda maqal-mátelder jáne Ǵabıdolla Jalǵasovtyń óleńi kezdesti» dep jańsaq jazylǵan jáne sońynda eshqandaı maqal-mátel joq.

Osy dápterde «Qońyz hıkaıasy» degen shyǵarmanyń alǵashqy jartysy kezdeskenimen, ol tutas kúıde ekinshi dápterge túsirilgen eken. Aqynnyń besinshi dápterine sıpattama bergen E. Baıtoqovtyń hıkaıa mazmunyndaǵy tutas ýaqıǵany ekige bólip bergeni anyqtaldy. Tól qoljazbanyń júz on jetinshi betinde avtor 22-rettik sanmen «Qońyz hıkaıasy» degen taqyryptyń astyn ırek syzyqpen syzyp kórsetedi. Al keıingiler osy qoljazbanyń júz on segizinshi bettegi hıkaıanyń jalǵasyn 23-rettik san qoıyp qoldan bólgen. Besinshi dápterdiń sońy, ıaǵnı eki júz on besinshi betten bastalǵan Májıdýlla Jalǵasbaevtyń jyry eki júz on jetinshi bette kúrmeledi. Osy arnaýdyń sońǵy jaǵyna «Ábdiraýyq Turmaǵambetov» (218-b.) dep qol qoıyp, «Ábdilázız» degen atpen bir óleń jazylǵan. Óleńniń qasyna jaqshaǵa alyp «Úbisultan Aıapov» dep tańba soǵylǵan. Odan tómengi tusta «Turmaǵambet İztileýov, Qyzylbaı Qonysbaev, Qonysbaı Jankisıev» degen kisi attary kezdesedi.

Ábdilázız – Turmaǵambettiń jastaı dúnıe salǵan perzenti. Bizdiń biletimiz, Ábdiraýyq ta azdap óleń jazatyn bolǵan. Bul shyǵarmanyń Turmaǵambet balasy Ábdiraýyqtyń Ábdilázız aǵasyna arnaǵan sózi bolýy da múmkin. On eki joldan turatyn qysqa jyrdyń sıasy jaıylyp, qaǵazy ábden óńip ketkendikten oqylmady, qoltańbasy da Turmaǵambetke jat. Dápterdegi «Naýsharýan hıkaıasy» (87-b.) aıaqtalmaı qalǵan jáne seksen segiz ben toqsanynshy betterdiń aralyǵyna shyǵarmany kúrmeý úshin arnaıy oryn qaldyrylyp ketken. Bul hıkaıanyń tolyq nusqasy ekinshi dápterden tabyldy. Qoljazbanyń eki júz toǵyzynshy betinde joǵary jaǵynda «Turmaǵambetov» degen jazýy bar: «Kúıeýi taz bolady soqyr qyzdyń, / Toqymym joqtyǵynan jabý buzdym. / Ornyńnan ýaǵdaly ushyraspaı, /Adamdaı tańkóz tikken otyrǵyzdyń», – degen birqaqpaı ázil óleń shýmaǵy jazylǵan. Al Muzarap Júsipovtyń kóbine birinshi jáne ekinshi dápterdegi shyǵarmalardyń tusyna belgi soqqany anyqtaldy. Demek Muzarap osy qos dápterdiń Turmaǵambet shyǵarmalarynyń tolyq nusqa ekenin bilgen. Óıtkeni qalǵan dápterlerde Muzaraptyń qolymen soǵylǵan belgi joqqa tán.

Osy býmaǵa qosymsha tirkelgen altynshy dápterdiń mazmuny M. Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýtynyń qyzmetkerleriniń pikirin, jazylǵan sıpattamalardy, qoljazbanyń qorǵa qabyldanýy týraly málimetter men tapsyrýshynyń meken-jaıyna qatysty qujattardy qamtıty.

Syr súleıi Turmaǵambet İztileýulynyń tól qoltańbasy tolyq oqylyp, qoljazba búkken qupıalar anyqtalǵannan keıin el arasynda aýyzeki taraǵan kúmándi derekterdiń kóbi yǵysa bastady. Olaı bolsa, endigi jerde shaıyrdyń «Shólmek» deıtin áıgili óleńi de Shoraıaqtyń Omaryna orynsyz telinbeıtin bolar dep úmittendik. Sondaı shytyrman máseleniń biri profesor Temirhan Tebegenovtiń jazǵan pikirimen, Nyǵmeddın jáne Amangeldi Egizbaevtardyń qurastyrýymen 1996 jyly jaryq kórgen maıdanger aqyn Ábzálı Egizbaevtyń «Elimniń syryn ettim jyr» atty jınaǵyna enip ketken Turmaǵambettiń bes óleńine qatysty.

Atalmysh kitaptyń júz jıyrma tórtinshi betinde qurastyrýshylar eskertý bere otyryp: «Opasyz dostyqqa» atty óleń Á. Egizbaıulynyń 1969 jyly jaryq kórgen «Jaýynger júregi» kitabynda jarıalanǵanyna qaramastan Turmaǵambet İztileýovtyń «Nazym» atty (1972, 1982) jınaǵyna jańylys enip ketken. «Tatýlyq» Shoraıaqtyń Omary men Taýbaıdyń Júsibiniń aıtysyna basalqy retinde, «Syılasýshylyq» Qańly Júsip pen Kete Júsipke ekinshi jazǵan haty túrinde, «Nadandyq» degen óleńi sol qalpynda Turmaǵambet aqynnyń óleńi bolyp berilgen. Bizdiń pikirimizshe, bular aqyn Ábzálı Egizbaıulynyń óleńderi. Sebebi, Ábzálıdiń óz qolymen jazylyp, saqtalǵan dápterde Turmaǵambettiń óleńderi de bar, al atalmysh tórt óleń Ábzálıdiń óz atymen berilgen. Sondyqtan osy túpnusqaǵa súıenýdi durys kórdik» – deıdi.

Al bizdiń bilýimizshe kásibı ádebıettaný ǵylymy pikirge emes, shyǵarma ıesiniń sońynda qalǵan naqty mátinderdiń deregine súıengeni durysyraq. Ábzálı Egizbaev óleńderiniń arasynda ustazy Turmaǵambet jyrlarynyń aralas júrýiniń negizgi sebepterin biz ilgergi sózimizdiń birinde túsindirýge tyrystyq. Atalmysh tórt óleńniń qıynnan qıystyrylyp, Ábzálıge eriksiz telinýiniń bir aıqyn mysaly «Syılasýshylyq» degen ne ári emes, ne beri emes bolyp keptelip turǵan taqyrybynan-aq kórinip tur emes pe? Árıne jınaqtyń qurastyrýshylary ádebıet aýylynan alys adamdar bolǵanymen, kásibı ádebıetshi pikir bildirgen jerde mundaı oǵashtyq jiberilmegeni jón edi. Bizdiń aıtarymyz, bolashaq basylymdarda qamsyz bolmaıyq, ázirge buǵan qatysty tórelikti Turmaǵambet qoljazbalarynyń deregi aıtsyn.

Aqyn Ábzálı Egizbaevqa telinip júrgen «Týralyq» óleńiniń kólemi «Elimniń syryn ettim jyr» jınaǵynda on eki jol bolsa, Turmaǵambet qoljazbasynda «Tirińde týra bolsań tý ustarsyń» dep bastalatyn bul óleń on tórt jol (2-dápter, 112-b.). Al, «Tatýlyq» atalmysh jınaqta on alty jol, qoljazbada «Bekterim, bir-birińmen bolsań tatý» dep bastalatyn bul óleńniń kólemi jıyrma jolmen kúrmelgen (2-depter, 88-b.). Jınaqta «Syılasýshylyq» dep aıdarlanǵan on eki jol óleń Turmaǵambet qoljazbasyndaǵy ataýy «Siz-biz dep bir-birińdi syılaspasań», kólemi on tórt jol (2-dápter, 89-b.). «Nadandyq» Ábzálıde on tórt jol bolsa, Turmaǵambet qoljazbasynda «Qımaımyn adam dalyn nadandarǵa» degen osy óleń jıyrma jol (2-dápter, 150-b.).

«Elimniń syryn ettim jyr» jınaǵynda Ábzálı Egizbaevqa orynsyz telingen tek Turmaǵambettiń óleńderi ǵana emes eken. Kitaptyń otyz besinshi betindegi kerderi Áýbákirdiń «Anamnan týǵannan soń birge jettim» deıtin belgili óleńi de osyndaı keptiń jalyn qushypty. Tanymal shaıyrlardyń óleńderin Ábzálı sekildi abyroı ıesiniń kózsiz kóshirip alǵanyna meniń kúmánim kóp. Artyq qylamyn dep tyrtyq qylý keıingilerdiń áreketi bolsa kerek.

Fólklortanýshy Berik Júsipovtyń facebook   paraqshasynan alyndy