Qazirgi kúrdeli de, almaǵaıyp zamanda álem halqy rýhanı qundylyqtarǵa adamzat órkenıetin saqtap qalýdyń negizgi tuǵyry retinde qaraýda. Álem jurty keıingi kezde materıaldyq qyzyǵýshylyqqa, tán rahatyna basymdyq tanytqan Batys áleminen sheginip, rýhanı qundylyq pen adamnyń jan dúnıesine asa mán beretin Shyǵys mádenıetine qyzyǵýshylyq tanytyp keledi. Atam qazaq «Qolda bar altynnyń qadiri joq» demekshi biz osyndaı uly Shyǵys halqy mádenıeti men órkenıetiniń bir bóligi bola tura, sonyń qadirin bilmeı keletin sıaqtymyz. Bulaı deıtinim, qoǵamda kóp jaǵdaıda – turmysta, qarym-qatynasta, tirshilikte batysqa soqyr elikteýshilik tendensıasy baıqalady. Al batysta otbasylyq qundylyqtar, salt-dástúr, urpaq sabaqtastyǵy, úlkenge qurmet, kishige izet sıaqty ádeptilik normalardyń joqtyǵy qaperge alynbaıdy. Bul demokratıany jamylyp, rýhanı nıgılızmge úndeıtin ashyq nasıhattyń saldary. Mundaı qoǵamdaǵy jastardyń ómirlik qaǵıdattary – egoızm, bir kúndikpen ǵana ómir súrý, jalqaýlyq, materıaldyq ashkózdik, aldaý, moraldyq jaýapsyzdyq jáne t.b.
Álemdegi damyǵan 30 memlekettiń qataryna qosylý úshin qazaq halqyna basqa eldiń mádenıetin alyp, daıyn úlgi (shablon) retinde kıgizý shart emes. Sol sıaqty belgili bir mádenıetke tolyq elikteýge de bolmaıdy. Ár halyqtyń jaǵrafıalyq jaǵdaıyna baılanysty qalyptasqan óz últtyq naqyshy, tán mentalıteti, laıyq minezi men joly jáne tarıhy men mádenıeti bar. Ǵasyrlar boıy urpaqtan urpaqqa berilip kele jatqan salty men dástúri taǵy bar. Muny eskermeske shara joq áıtpese, eldi jańǵyrtý jolynda progres emes, naǵyz regress bolmaq. Bul eskertý tek eldi jańǵyrtý maqsaty úshin ǵana emes, memlettegi túrli salaǵa qatysty.
Mysaly, kóptegen laýazymdy sheneýnikter óz salasyn qarqyndy damytamyn degen oımen shet memleketten ozyq bir jobany ózgertpesten sol qalpynda alyp kelip, halyqtyń mentalıtetin, ulttyq qundylyqtaryn nemese óńirdiń jaǵrafıalyq jaǵdaılaryn eskermesten, úlken ári qymbat jobany iske qosyp jiberedi. Nátıjede jeńis te joq, jemis te joq, esesine bel-etekten shyǵyn bar. Ábigerge túsken taǵy halyq. Eldiń, halyqtyń erekshelikterin túrli qyrynan eskergen jón.
Sol sıaqty álemde qandaıda bir eldi jańǵyrtý úshin barlyǵyna ortaq úlgi joq. Ár memleket óziniń damý jolyn jaqyn etip, ózi jasaıdy. Bir memlekettiń nemese mádenıettiń damý jolyn «Apyrmaı, mynaý durys eken!» dep basqa bir elge damý úlgisi retinde kóshirip alý qaterli. Elbasy Nursultan Nazarbaev «Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» atty maqalasynda «Qazir saltanat quryp turǵan jańǵyrý úlgileriniń qandaı qateri bolýy múmkin?» degen suraqqa bylaı jaýap beredi: «Qater jańǵyrýdy árkimniń ulttyq damý úlgisin bárine ortaq, ámbebap úlgige almastyrý retinde qarastyrýda bolyp otyr. Alaıda, ómirdiń ózi bul paıymnyń túbirimen qate ekenin kórsetip berdi. İs júzinde árbir óńir men árbir memleket óziniń derbes damý úlgisin qalyptastyrýda».
Osy oraıda «Olaı bolsa ne qylmaq kerek?» degen zańdy suraq týady. Rasynda da alpaýyt memleketter kishi mádenıetter men halyqtardy tiline, dinine, dástúri men tarıhyna qaramastan jalmap jutyp qoıyp jatqan mynaý, jahandaný dáýirinde ózimizdi, ózdigimizdi, ıaǵnı elimizdiń ulttyq jáne memlekettik biregeıligin buzbaı qalaı saqtaı alamyz?
Buǵan bir ǵana jaýap bar, ol - ulttyq rýhymyzdy boıymyzda máńgi saqtaý. «Ulttyq kod, ulttyq mádenıet saqtalmasa, eshqandaı jańǵyrý bolmaıdy».
Ulttyq kod – ulttyń qýaty. Ulttyq qundylyqtar degende atadan balaǵa mıras bolyp kele jatqan, ana sútimen boıǵa daryǵan rýhanı qundylyqtardy, ımandylyq pen ınabattylyqty, qazaqshylyqty aıtpaq hám úıretpek kerek. Qazaq muny atadan balaǵa mıras etip qaldyryp otyrǵan. Qaz daýysty Qazbek bı atamyz bul jaǵdaıdy bylaı sýretteıdi:
Dushpannyń aıaǵyna janshylmaǵan elmiz,
Basymyzdan namysty asyrmaǵan elmiz,
Adaldyqty árqashan jasyrmaǵan elmiz.
Atanyń ósıetin balaǵa,
Balanyń ónerin ataǵa
aıtyp, tarata bilgen elmiz.
Qulaqtyń quryshyn qandyryp
Ádil sózdi halyqqa aıta bilgen elmiz
Ia, ózimizdiń ulttyq bolmysymyz ben tóltýma mádenıetimizdi, rýhanı qundylyqtarymyzdy tanyp, boıǵa sińirý basty mindet. Eger eldiń keleshegi úshin qam jep, jahandaný úderisinde bet-beınemizdi joǵaltpaı saqtap, jastarymyz kosmopolıt bolmasyn, rýhanı qundylyqtardan ajyrap qalmasyn, adamgershilikten maqurym turmasyn desek, onda jas urpaqqa ulttyq qundylyqtarymyzdy sabaqtastyqpen jetkizý bizdiń boryshymyz. Munsyz mańdaıy jarqyraǵan, tórt aıaǵyn teń basqan bet-beınesi saqtalǵan Qazaq eli bola bilý múmkin emes dep oılaımyn.
Al syrttan kelip jatqan «mádenıetti» jaqsylap zerde eleginen ótkizip, bizdiń táýelsizdigimizge, ulttyq mentalıtetimizge, tilimiz ben dilimizge, mádenı muramyzǵa qanshalyqty paıdaly nemese zıandy ekenin saralap qana tálim alǵan jón der edim. Sebebi, basqa elde «mádenıet» bolyp kórinetin bir qylyq, bizdiń elde ádepsizdik nemese uıatsyzdyq bolyp sanalýy ábden múmkin. Mysaly, ótkende Ońtústik Koreıadan kelgen saıahatshy qyz óz paraqshasynda Qazaqstanda kórgen-bilgenimen bólisti. Ony Qazaqstandaǵy er adamdardyń kosmetıkalyq zattardy paıdalanbaýy tań qaldyrypty. Iá, bizdiń er azamattarymyz kosmetıka paıdalanbaıdy jáne meniń oıymsha «mádenıet» bizge kerek te emes.
Sol sıaqty bizdiń salt-dástúrimizge, rýhanıatymyzǵa, mádenıetimiz ben dilimizge jat LGBT qozǵalysyn ulttyq kodymyzǵa qaýip tóndiretinderdiń qataryna jatqyzýǵa bolady. Mundaılardyń óskeleń urpaqqa, jastarǵa, qoǵamǵa tıgizer zardabyp dáleldep jatýdyń qajeti joq, ol aıdan anyq.
Sondyqtan, biz ulttyq kodymyzdy, ulttyq mádenıetimiz ben ulttyq rýhymyzdy saqtap qalǵymyz kelse, Elbasy aıtqandaı memleket óziniń derbes damý úlgisin qalyptastyrýy kerek. Sonda bizdiń búgingideı yntymaǵy men birligi jarasqan elimizdiń joly dara bolyp qala bermek.
Jalǵas Sadýahasuly, dintanýshy
