2017 jyldyń 19 mamyry kúni L.N.Gýmılev atyndaǵy Eýrazıa Ulttyq ýnıversıtetinde «Shaqabaı batyr jáne onyń urpaqtarynyń erlik izderi» atty Halyqaralyq ǵylymı-praktıkalyq konferensıa ótedi. Atalǵan konferensıaǵa qytaı, mońǵolıa, túrkıa, t.b. shetelderden ǵalymdar, jazýshylar keledi dep kútilýde. Shaqabaı batyr Esentaıuly (1688 - 1778) Jońǵar zamanyndaǵy áıgili qazaq batyrlarynyń biri bolyp, onyń súıegi SHQO Tarbaǵataı aýdanynyń Kókjyra degen jerinde jatyr. Batyrdy ulyqtaý arqyly búgingi urpaqty erlikkke, otanshyldyqqa baýlý paryzy bárinen de mańyzdy. Osy oraıda Shaqabaı batyrǵa arnalǵar eńbekterdi jurt nazaryna usynýdy jón kórdik.

Keshegi túrki dalasynyń muragerleri babadan qalǵan baǵzy jerge ıelik etýde taǵdyr synyna kóp ushyrap tolarsaqtan qan keshti. Sol synnyń eń aýyry qara shańyraqty basqan qazaqtarǵa tústi. Ásirese, táńiriniń talasty kúni jońǵar zamanyna týra kelip, Abylaıdyń týǵanynan ólgenine deıingi dáýir almaǵaıyp kúıde arpalyspen ótti. Ol zamanda atqa minbegen, ózine tıisken jatqa shappaǵan qazaq bolmady.

Ózderin Shyńǵys áýletiniń muragerimiz dep bas kótergen, búginderi mońǵol atanǵan baǵzy taıpalar ejelgideı iri ımperıa qurýdy kózdep edi. El men jerdi keńeıtpekke atqa qonyp, aldymen óz áli jetetin kóshpendilerdi baǵyndyrýdy, biriktirýdi maqsat etti. Osy maqsattan bastalǵan óris, qonys talasy talaı qandy qyrǵynǵa muryndyq boldy. Arǵy-bergisin  aıtpaǵan kúnde sol jońǵarlar jeńilgen soń olardan bosap qalǵan jerdi qazaqtardyń ıelenýinen qatty alańdaǵan qytaı ımperatorlary qalmaqtarǵa jasyryn at shaptyryp, 1771 jylǵy Edil boıynan qalmaq aýǵan «shańdy joryq» oqıǵasyn týdyrdy.

Abylaıdyń astarly saıasatymen qazirgi İle, Altaı, Tarbaǵataı jerine suǵyna kirip bara jatqan qazaq aýyldarynyń aldyna sol qalmaq tuqymdaryn qaraýyl etti. Óz qolaıyna jaǵatyn álsiz kúsh – qalmaqtardy jerge ıelik ettirý arqyly kórshi qazaqtardyń ata-baba jerine qonystanýyna kedergi keltirýdi oılady. Jáne solaı etti de. Osy bir tarıhı oqıǵany bizdiń esimizge salyp jańǵyrtý maqsatynda qazirge deıin sol dalalarǵa mońǵol eskertkishterin qoıyp otyr. Ondaǵy ashyq jáne jasyryn túrde aıtpaqshy bolǵany: «Bul senderdiń jerleriń emes, kezinde jońǵardan bosatyp alǵan óz jerimiz» degeni edi. Osy joldardy qamtyǵan hattardy Abylaıdyń ózine de jazyp úlgergen bolatyn.

Osyndaı qıyn sátte Abylaıdyń qasynan tabylatyn qart sarbazdar az boldy. Qabanbaı, Bógenbaı bahadúrler kóz jumǵan. Jaýdyń shetine, jeldiń ótine qaraı údere kóshken kereı aýylyndaǵy qart Shaqabaı batyr Abylaı keńesiniń abyzdarynyń biri bolsa, onyń óz qolymen tárbıelep ósirgen Er Jánibek aqyl-qaıraty tolysyp, azýyn aıǵa bilep, hannyń senimdi serigi boldy. Jońǵarlardyń beti qaıtqan soń orta júzdiń kereı aýyldary men naımannyń Qyzaı aýyldary qanattas kóship, qazirgi Altaı, Tarbaǵataıǵa alǵash ret at basyn tiredi. Onyń qarapaıym mysaly Shaqabaı batyr súıeginiń qazirgi Shyǵys Qazaqstan oblysy Tarbaǵataı aýdanynyń Kókjyra aýylynda jatýy men Jánibek batyr zıratynyń Shyǵys Qazaqstan oblysy Jarma aýdany Ortabulaq aýylynda jatqandyǵy. Jáne de Shaqabaı batyrdyń qyzy Nesipaldynyń sol tusta qyzaılarǵa kelin bolyp uzatylǵandyǵy.

Osylaısha Altaı, Tarbaǵataıdy qanattas órlegen kereı, naıman aýyldary úzdiksiz alǵa jyljyp, jońǵarlardan bosaǵan kóne jurtyna jylystaı kóshse, uly júzder İleniń basyna bet túzedi.

Ertisti jaǵalap Ór Altaıǵa kóshken kereı aýyldary ol jerlerdi de op ońaı ıeleı salǵan joq. Tolarsaqtan qan keship, aqyldy naıza, qaıratty qalqan etti. 1780-1790 jyldardyń ózinde-aq qazirgi Qytaı aýmaǵyna qarasty Altaı aımaǵynyń Qaba, Jemeneı aýdandaryna kerege jaıyp, irge kómip úlgerdi. Ol kezde Altaıdy mekendep otyrǵan mońǵol taıpalary bolsa da olarmen birde qatý, birde tatý bolyp kóshti toqtatqan joq. Kóshtiń aldy 1820 jylǵa kelgende Ór Altaıdyń qazirgi Kóktoǵaı, Shińgil jerlerine deıin jetti.

Osy kezdegi kereılerdiń basqarý túzimi jaǵynan olar Ábilpeıiz hannyń uldary Kógedaı, Sámen, Jabaǵynyń tuqymyna baǵynyshty bolyp, Saýyr-Saıqan óńirin mekendep otyrǵan Kógedaıuly Ajy Altaı kereılerine bılik júrgizetin edi. Ajy ár-túrli alman-salyq úshin bolsada ózi basqarǵan halyqtyń tus-tusqa bytyraýyn qalamady. Qazaq handarynyń tuqymynan alystap bara jatqanynan da alańdady. Biraq kereılerdiń kez etikti, kerege saýytty bahadúrleri Ór Altaıdy órleı berdi, kóshti toqtatpady. Ózderine bıleýshi bolǵan Ajyǵa baǵynǵysy kelmedi.

Ákesi Kógedaı Qytaıdyń Chıń patshalyǵyna jyl saıyn alman-salyq tólep, olarǵa syrttaı baǵynyshty bolǵandyqtan Ajy da Qytaı ámirshilerimen belgili qarym-qatynasta edi. Ańyzǵa qaraǵanda Ajy eldiń órleı kóshkenine narazy bolyp, óziniń jyryndylary arqyly qosar atpen jasyryn kisi shaptyryp, qazirgi Shińgil jerindegi Mońǵol buthanasyn shaqtyrǵan desedi. Onysy Ertisti órleı kóshken qazaq aýyldary men mońǵoldar ortasyna ot tastaý arqyly qazaqtary keri qaıyrý bolsa kerek.

Endi osy oqıǵaldar tóńiregindegi tarıhı qujattarǵa azyraq moıyn buraıyq.

«Chıń patshasy Gaýzuńnyń Orda estelinde» qazaqtardyń Altaı, Tarbaǵataıǵa kóshi týraly jáne olardyń jońǵar qaldyqtarymen bolǵan óris-qonys talasy, barymta máselesi jıi sóz bolady. 1755 jyldyń mamyr aıyndaǵy patsha jarlyǵynda jáne 1756, 1757, 1758 jyldardaǵy jáne odan keıingi kezderdegi hattar men ár túrli qarym-qatynastarda osyndaı oqıǵalar kórinis taýyp otyrady.

Osylaı bastalǵan baılanystarda endigi jerde jer talasy ashyqqa shyǵady. Abylaıdyń óz elin ejelgi jerge baýyr bastyrý talabyn ashyq maquldamaǵanymen kóp jaǵdaıda olardyń salyq tóleý arqyly ishki aýmaqtarǵa kóshý-qonýyna ruqsat etedi. Bul kósh Abylaı dúnıeden ótkennen keıin de óz jalǵasyn taba beredi.

1822 jyldary shamasy Chıń patshalyǵynyń Qobda is basqarý ornynan patshanyń atyna aryz kelip túsedi. Onda: «túri adam sıaqty, qylyǵy aıýan sıaqty bir tobyr Ertisti órleı kóship keledi. Olar bizdiń jerimizdi ıelep, malymyzdy bulap qana qoımaı, buttarymyzdy shaǵyp dinimizdi qorlady» delinip, olardy jazalaýdy suraıdy. Sóıtip sol jyly jazǵa qaraı Chıń patshalyǵynyń Ýlıastaı áskerı qolbasshylyǵynan Halha Mongoldardan jasaqtalǵan 4000 atty ásker shyǵyp, beıǵam otyrǵan qazaq aýyldaryna tap beredi. Altaı qazaqtarynda «Saıyn noıan shapqan», «Begen shybylǵan Qara Seńgir oqıǵasy» atalǵan sol qyrǵyndy estigende óz kezinde jylaǵan bala ýanatyn sumdyq bolǵan desedi.

Ajynyń arandatýshylyǵy syndy túrli oqıǵaldardy syltaýratyp, qazaqtardyń aldyn tosý, olardy kóshirmeýdi maqsat etken patshalyq saıasattan osyndaı iri qandy oqıǵa týdy.

Bul oqıǵa jaıynda jazýshy, tarıhshy Asqar Tatanaıuly «Begen shabylǵan Qara seńgir oqıǵasy» maqalasynda bylaı dep beınelegen edi:

Lek-legimen kelgen jaý,

Qumyrysqadaı qaınady.

Jas balany jaıratty,

Jas sulýdy baılady.

Han ordadaı elińdi,

Túp qotara aıdady,

Begennen urpaq qalmady. («Tarıhı derek keleli keńes» 1987j. Shynjań halyq baspasy, 91 bet).

Árıne, el ishi batyrsyz bolmaıdy. Osyǵan deıingi 50-60 jyl boıy betinen eshkimge qaqtyrmaı meımanasy tasyǵan kereı batyrlary osyndaı syn saǵattar da qarap qalmaıdy. Tosyn kelgen jaýǵa qarsy shapqan sondaı erlerdiń aldynda Shaqabaı batyrdyń nemereleri boldy. Onyń biri Yzǵutty batyr Janbalauly bolsa, ekinshisi Jarqynbaı batyr Halyqbaıuly edi.

A.Tatanaıulynyń atalǵan eńbeginde Yzǵutty jaıynda:

Mingeni Yzdekeńniń saǵaq bozdy,

Yzdekeń burshaqtatyp toptan ozdy.

Nemene ozyp-ozbaı qaıran dúnıe,

Handarǵa qapylysta tutqyn boldy.

Yzdekeń keler bolsań tezirek kel,

Baıtaldaı aıǵyry ólgen eliń tozdy, – degen jyr joldarynan úzindi keltirip, «aıtýshylar muny dastan deýshi edi, biraq, qolǵa túskeni osynshalyq qana bolyp otyr» deıdi.

Joǵarydaǵy azǵantaı óleń joldary-aq kóp nárseni ańǵartady. Biri «lek-legimen kelgen jaý, qumyrysqadaı qaınady» deý arqyly jaýdyń jer qaıysqan qalyń ekenin kórsetse, olardyń qyrǵynyn «jas balany jaıratty, jas sulýdy baılady» dep beıneleıdi. Al Yzǵutty haqynda: «mingeni Yzdekeńniń saǵaq bozdy, Yzdekeń burshaqtatyp toptan ozdy» – degen joldar arqyly qazaqtyń baǵzy batyrlyq úlgisindegi eren erlikti sýretteıdi. Ári Yzǵuttynyń jáı batyr ǵana emes, elge tutqa bolarlyq kesek keskinin «Yzdekeń keler bolsań tezirek kel, baıtaldaı aıǵyry ólgen eliń tozdy» dep beıneleıdi. A.Tatanaıulynyń jazýynsha osy qandy urysta aty burlyqqan batyr qapylysta qolǵa túsedi. Jaýlar batyrdy óltirip, Altaı taýynyń bir bıigine munara ornatyp, basyn sonda ilip qoıady.

Yzǵutty batyrdyń ólimi jaıynda bıyl (2017 jyl) 98 jasqa kelip dúnıe salǵan shejireshi, ákemniń aǵasy Bıdahmet Muqaıuly: «Meniń bala kúnimde 90 ǵa kep dúnıe salǵan Yrsaı degen shaldyń: «bala kúnimizde Kıtińarsha-Kúngeıtiniń bir bıiginde darǵa asyp óltirgen Yzǵutty batyrdyń kaloshy kúnge qýraǵan jel qaıyqtaı bolyp jatýshy edi. Balalar qyzyq kórip eki-úsh bala aıaǵymyzdy kaloshka qatar suqqanymyzda sıyp ketýshi edi» deıtin» dep ótken kúnder elesin eske alyp, batyrdyń asa iri deneli adam bolǵanyna tamsanyp otyrýshy edi.

Ajy tóreniń arandatýshylyǵy jaıyndaǵy joǵarydaǵy áńgimeniń ras-ótirigi haqynda naqty dáıekter  az. Al Asqar Tatanaıuylyń jazýynsha joǵarydaǵy qyrǵyndy estigen Ajy tóre jaýǵa qarsy turyp, eldi qutqarý úshin Jarqynbaı batyr bastaǵan erlerdi el qorǵaýǵa attandyrǵan eken.

Biz atalǵan qyrǵynnyń ýaqytyn mońǵolıalyq, tarıh ǵylymdarynyń doktory, profesor Qurmethan Mýhamadıulynyń deregi boıynsha 1822 jyldar bolǵan dep jazdyq. A.Tatanaıuly bul oqıǵany 1836 jyl bolǵan dep kórsetken.

Al 1835 jyly «Chıń patshalyǵynyń orda kúndeliginde»: «Qobdaǵa qarasty Altaı shúrshitik ýrıanhaı qaraýyldarynan jasyrynyp ótip kelip qonystanǵan qazaqtardy udaıy ásker jiberip qýǵyndap qaıtaryp turatynbyz. Tekserýimizshe, qazaqtar Sın-Lýn /1736-1795/ zamanynan qazirge deıin ýrıanhaı óńirine jasyrynyp ótip kele bergen eken. Qazir olardyń eki myńnan asa otbasy keri qaıtaryldy.Tek, Izaǵat bastaǵan alty júzdeı otbasy kóshpeı otyr. Olardy Tarbaǵataı ámbisi ásker jiberip qýdalaýy kerek»  delingen.

Bul derekter boıynsha bolǵanda 1836 jyldan buryn qalaıda patsha úkimeti qazaqtarǵa qarata jazalaýshy qosyn attandyrǵany anyq bolady. Al Yzǵutty batyr sol alǵashqy urysta óldi me, álde keıin óldi me asa anyq emes. Mundaǵy «Izaǵat» degen Yzǵutty emes pe degen de oı týady. Eger «Izaǵat» pen «Yzǵutty» bir adam bolsa, onda Yzǵutty batyr 1822 jylǵy qyrǵynda emes, keıinnen jaýlarymen qasarysa qarsylasyp júrip, 1836 jyldarda qapıada qolǵa túsip ólgen bolady.

Meıli qaısy urysta mert bolsa da Yzǵutty batyrdyń eldi eń alǵashqy ret Ór Altaıǵa bastap kelip, sol óris-qonysty alý shaıqasynyń qurbany bolǵany anyq. Jáne de Yzǵutty bastaǵan urysqa Jarqynbaı batyr bastaǵan Ójeke, Iman t.b. kóptegen batyrlardyń kómekke kelip jaýmen shaıqasyp, olardyń betin qaıtarǵany tilge tıek etiledi. Ári osy retki qyrǵyndar qazaqtarǵa ýaqyttyq toıtarys bolǵanmen olar alǵan betinen qaıtpady. 

Qaıta aldy-artyn túgendegen el sol 1836 jyly kereı ulysynyń quryltaıyn shaqyryp, keleli keńes qurady. Ór Altaıdy meken etken kereı eline jalǵyz Ajynyń bılik dármeni jetpeıtinin eskerip, oǵan kómekshi retinde tórt bı saılaıdy. Sóıtip endigi jerde elin qanattyǵa qaqtyrmaı, tumsyqtyǵa shoqtyrmaı ata mekenine baýyr basýdyń berik qamalyn jasady. Qazaq kóshi Ór Altaıdy tolyq ıelenip qalmastan, odan ary asyp, qazirgi mońǵolıanyń Qobda óńirine deıin jetedi.

Sózimizdiń basynda aıtqan ejelgi túrki dalasyna qaıta qonystaný barysynda Shaqabaı batyr jáne onyń batyr uldary men nemereleri qan keship júrip kúreskenin kóremiz. Shaqabaı batyrdyń súıegi jatqan Tarbaǵataı taýlarynyń bókterinen Yzǵutty batyrdyń súıegi jatqan altyn Altaıdyń quzdaryna deıingi baıtaq aımaqty jaýdan tazartyp, ony ıelený, urpaǵyna amanat etý sol batyr babalarymyzdyń erlik shejiresi men bizge enshi etken asyl baılyǵy edi. Olardyń osy erligine aqyl, qaırat, qaıtpas jiger berip otyrǵan eń úlken senim – bul dalany babalarmyzdyń menshigi dep bilgen ejelgi  mekenderine degen ystyq saǵynyshy men aınymas mahabbaty bolatyn.

Osy erliktiń altyn arqaýy osydan keıingi talaı qandy shaıqastar da tarıh aldynda óz ónegesin tanytyp otyrdy. Bastylarynan – 1867 jylǵy «qyzyl aıaq shapqynshyǵy», 1940-1941 jyly bastalǵan Esimhan, Yrysqan, Ospan batyrlar bastaǵan ult azattyq qozǵalysy dáýirinde de «Shaqabaı!, Shaqabaı!» dep jaýǵa shapqan qazaq sarbazdary az bolmady. «Qyzyl aıaq soǵysyndaǵy» «atym Dalaı, atýym qalaı» deıtin Dalaı Mergen, Ór Altaı qozǵalysyndaǵy Noǵaıbaı Aýshyuly, Yrysqan Noǵaıbaıuly, Mýsa mergen Turǵynbaıuly, Súleımen Bekturuly, Nurǵojaı Moldamanuly sekildi batyrlar jáne Názir táıji Japaruly, Nurǵalı úkirdaı Tumsyquly, Jáńgir Átikuly, áıgili balýan Qaıysbaı Iisuly, t.b.lar Shaqabaı batyrdyń shóbere, shópshekteri edi.

Búgingi bizge keregi de Shaqabaı batyr jáne onyń urpaqtarynyń erlik rýhymen Otanymyzdy, elimizdi, jerimizdi qorǵaý ıdeıasyn urpaqtar sanasyna máńgilikke sińirý bolyp tabylady. Er rýhy – el mereıi. Erligimiz eńseli, eldigimiz máńgi bolsyn, aǵaıyn!    

Jádı SHÁKENULY, jazýshy

Qazaqstan jazýshylar odaǵynyń,

Eýrazıa jazýshylar odaǵynyń múshesi.

Halyqaralyq Shyńǵysqan akademıasynyń akademıgi.