"Oralman" dep júrgen adamyń – shet elden kelgen jat emes, ol – ózińniń baýyryń. Otanym dep, ata-babasy qaldyrǵan óz jerimen ańsap qaýyshqan azamatty qushaq jaıa qarsy alyp, tórden oryn usyný – Qazaqstan azmattaryna mindet. Osy taqyryp aıasynda «Aqmeshit» Qyzylorda oblystyq jastar gazetiniń tilshisi qytaıtanýshy jýrnalıs Dáýren Baýyrjanuly Omarovpen suhbattasty, dep jazady Qamshy aqparattyq agenttigi.

Dáýren Baýyrjanuly Omarov — 1988 jyly, Almaty qalasynda týǵan. Astana qalasyndaǵy J. Jabaev atyndaǵy №4 mektep-gımnazıany bitirgen. Qazir Shanhaı qalasyndaǵy Shyǵys Qytaı Ǵylym jáne tehnologıalar ýnıversıtetiniń doktoranty. Buryn osy bilim ordasynda bakalavr jáne magıstr dárejelerin alǵan. Stýdenttik kezinen respýblıkalyq «Aıqyn» qoǵamdyq-saıası gazetiniń, oqý bitirisimen «Qazaqstan» ulttyq telearnasynyń Qytaıdaǵy menshikti tilshisi qyzmetin atqarǵan. Qytaıtanýǵa arnalǵan «Erte turatyn el», «Merekesi mol memleket» jáne «Jahanǵa jaıylǵan jurt» kitaptarynyń avtory. Halyqaralyq «Shabyt» festıvaliniń gran-prı ıegeri, «Daryn» memlekettik jastar syılyǵynyń ıegeri.

— Sizdi qytaıtanýshy jýrnalıs retinde jaqsy tanımyz. Alǵashqy suraq ta Qytaı men sizdiń tańdaýyńyzǵa baılanysty bolmaq. Basqalar bilim úshin Evropa elderin betke alǵanda, nelikten aspan asty elin tańdadyńyz?
— Men 2005 jyly Qytaıdyń Shanhaı qalasyna oqýǵa attanǵan alǵashqy túlekterdiń birimin. Jasyratyny joq, alǵashynda eýropalyq bilim alǵym kelgen, sondyqtan Vengrıada oqýǵa daıyndalyp júrdim. Árıne, árkimniń eń basty aqylshysy, ol – ata-anasy. Birde ákemniń jazýshy, qytaıtanýshy dostarynyń biri: «Báke, bolashaq – Qytaıda. Balańyzdy qytaısha oqytyńyz» degen usynys aıtty. Bul usynysty jan-jaqty saraptaǵan ákem maǵan da solaı keńes berdi. Kókeıge qonymdy osy oıdan keıin EUÝ-dyń oqytýshysy Dýman Azatulynan eki aı til úırendim. Oıda-joqta qabyldanǵan sheshim KazMÝ-dyń shyǵystaný fakúltetine qabyldanyp, keıinnen irikteý syndarynan ótip, Qytaı eline attanýyma sebep boldy.
— Bul eldegi oqý júıesiniń basqa elden aıyrmashylyǵy qandaı? Qytaıda oqıtyn qazaq jastaryna qandaı múmkindikter jasalǵan?
— «Qytaıda bilim júıesi qalaı damyǵan» degen taqyryp meni de qyzyqtyrdy. Zertteý júrgizdim. 1979 jyly Den Sáopın Qytaı esikterin álemge aıqara ashty. Onyń ereksheligi, keńestik ıdeologıa sarynyndaǵy saıasatty ózgerte aldy. Aýyr eńbekke, agrosektorǵa mán beretin el endi bilimge, ındýstrıalandyrýǵa, ınovasıaǵa kóp kóńil bóldi. Osy kúnge deıin bul salaǵa 600 mlrd. AQSH dollaryndaı qarjy quıylǵan, dese de bul resmı derekter. Qazir Qytaıdyń qaı JOO-ny bolmasyn jeke qalashyq qyp salynǵan. Stýdent ýnısersıtet aýmaǵynan shyqpaı-aq kitaphana, kınoteatr, fýtbol alańdary, tipti meıramhana, boýlıń ortalyqtaryna bara alady. Qalashyqtyń ishindegi qyzmet túrleri syrttaǵy baǵadan áldeqaıda tómen. Qysqasy, syrtqa kóp alańdamaı, bilim ordasynyń sheńberinen shyqpaı bilim alyp, boı jazýǵa bar jaǵdaı jasalǵan. Bilimdi bıik qoıatyn el tártipke de jeńil qaramaıdy. Jataqhana keshki 11-de jabylyp, tańerteń 6-da ashylady. Qytaıdyń aldyńǵy qatarly Sınhýa, Beıjiń, Fýdan ýnıversıtetterine bara qalsańyz, «ertegi álemi» deıtindeı. Ár oqý ornynda on myńdaǵan stýdent bilim alady. Mysaly, Fýdan ýnıversıtetiniń kitaphanasyna álemde kólemi jaǵynan teń keletin kitaphana joq. Al, Sınhýanyń jer astynda alyp býnkeri bar eken. Apatty jaǵdaı oryn alǵanda 30 myń adamdy 3 aı qorektendire alatyn qoımasy, jatyn orny aldyn-ala oılastyrylǵan. Iaǵnı, qarjy tolyqtaı ıgerilgen.
— Jemqorlyq joq deısiz ǵoı…
— Jasyratyny joq, sabaqtan qınalatyn stýdentter bolady. Oqytýshyny jaǵalap, «aǵa-kókelese», at-tonyn ala qashady. Tipti sabaqtan tys kezdesip, sóılesýdiń ózi – ádepsizdik. Kýrator, ǵylymı jetekshilermen ýnıversıtet sheńberinde ǵana kezdesesiń. Al álgindeı, ótinish jasasań, oqytýshynyń shaǵym túsirýge tolyq quqyǵy bar. Jalpy, bilim júıesine keletin bolsaq, bizge uqsas. Kredıttik júıe jolǵa qoıylǵan. Kredıtti de, muǵalimdi de óziń tańdaısyń. Qazir shamamen, Qytaıda 11 myńǵa jýyq qazaqstandyq stýdent bilim alýda. Buryn basym bóligi «Bolashaq» baǵdarlamasymen barýshy edi. Birneshe jyl boldy, bakalavrdy atalǵan baǵdarlamamen oqı almaısyń. Sheteldik stýdentterdiń CNPC, Sinopec sekildi bizdiń elimizde jumys istep jatqan alyp kompanıalardyń jáne Qytaı memlekettik, qalalyq ákimshilikterdiń arnaıy granttaryn ıelenýge múmkindigi bar.
— Ózińiz aıtpaqshy, «ıreleńdegen» ıeroglıfty ıgerý ońaı emes. Tórt til meńgeripsiz. «Jaqsy ádisteme bolmasa, til úırený múmkin emes» degenge qalaı qaraısyz?
— Qytaı tilin úırený úshin fotografıalyq este saqtaý qabileti kerek. Óıtkeni ár ıeroglıf jeke maǵynaǵa ıe. Aıtalyq, «nı» — sen, «hao» — jaqsy. Eki qarip qosylsa, «nıhaý» – sálemetsizbe degen sóz shyǵady. «Chıen» — aqsha, «bao» — sómke. Birikkende «chıenbao» — ámıan degen maǵyna beredi. Qytaı tilin munda sheteldikterge negizi aǵylshyn ádistemesi boıynsha úıretedi. Kemshin tusy, eýropalyqtardyń oılaý júıesi basqasha. Al, biz — azıattyqtarmyz. Oılaý deńgeıimiz bir bolmaǵandyqtan, tildi meńgerip ketý qıyn. Tipti kýrstastarymyz ishinde 4-5 jyl oqyp, úırene almaı ketkeni bar. Sondyqtan, tym bolmasa, Ortalyq Azıa, TMD elderine laıyqtalǵan til úıretýdiń bir júıesi kerek. Al maǵan aldymen elde úırenip, oqyǵasyn, asa qıyn bolǵan joq.
— Úsh dıplomyńyz bar, biraq jýrnalıs degen mamandyǵyńyz joq eken. Belgili bir tulǵaǵa elikteısiz be, álde báriniń bastaýy – baıqampazdyǵyńyzdan ba?
— «At tuıaǵyn taı basar» demekshi, ákemiz – jýrnalıs bolǵan soń, biz de sóz ónerine, kitapqa jaqyn bolyp óstik. Bala kezim Aral aýdanyndaǵy Qaratereń aýylynda, atam men ájemniń qasynda ótti. Sonda baıqaǵanym, ápkelerim de qoly qalt etse kitap oqıtyn. Bizdiń úıdi jartylaı kitaphana deýge keledi. Ákemniń jastaı jınaǵan kitaptarynyń sany tórt myńǵa jýyqtaǵan. Tipti, keńes zamanyndaǵy sarǵaıyp, úlbirep turǵan gazetterge deıin saqtalǵan. Qyzmet babymen qaladan qalaǵa kósherde basqalar jıhaz tasysa, biz kitap tasımyz dep qaljyńdaımyz. Bilimge degen úlken yqylasty kórip óskendikten be, «Abaı jolyn» 8-synypta oqyp bitirdim. 7-synypta oqyp júrgenimde, qazaq tili men ádebıeti páninen beretin Sháıza Omarova degen muǵalimim boldy. Sháıza apaı oqýshylardyń bárine únemi kúndelik jazýǵa keńes beretin edi. Sol kezden bastap ómirde este qalar oqıǵalardy, kóńil-kúıimdi qaǵazǵa túsirýge daǵdylandym. Sol kúndelikter Qytaıǵa ketkende, oqýlyqtardyń arasynda qalyp qoıypty. Úı-ishi Almatydan Astanaǵa qonys aýdararda anam taýyp alady. Birde kókem habarlasyp: «11-synypta mynadaı, 9-synypty mynadaı oqıǵa bolypty ǵoı»,-dep kóripkel sekildi ótkenimdi aıtyp otyr. Ań-tańmyn. Ul bolǵan soń talaı buzyqtyq jasaısyń. Sodan qupıany ózi ashty: «-Anań ekeýmiz kúndeligińdi taýyp aldyq. Aıyp etpe, bir-eki betin oqyp qoıdyq»,-dep. Biraq «sen endi ýáde ber. Qytaı qandaı el eken, alǵan áseriń qandaı? Sony maqala etip daıyndap, maǵan jiberesiń»,-dep tapsyrma berdi. Osylaısha, «Erte turatyn el» dep atalatyn qytaıtaný tóńiregindegi eń alǵash maqalam «Astana aqshamy» gazetinde jaryq kórdi. Keıin qytaılardyń jańa jyly — Chýnsze meıramy ótti. Sony aqparattyq sebep qylyp, qytaıdyń merekeleri týraly jazdym. Osylaısha, jazatyn taqyryptar kóbeıip, maqalalarymnyń sany kóbeıe berdi. Ol kezde 1-kýrs stýdentimin, qytaı tiline áli jetik emes edim. Sondyqtan, ınternet, bolmasa gazet-jýrnal betterinen aqparat izdeýge shamam jetpegende, ózimniń aınalamdaǵy qytaılyqtardyń kómegine júginetinmin. Jataqhanada jas shamalary 60-70-tegi komendant qarıalar bartuǵyn. Solarǵa táttiler aparyp berip, birge sháı iship, salt-dástúrin qazbalaı surap, qaǵazǵa túrtip ala berdim. Osylaısha, oqýǵa bólingen ýaqyt aralyǵynda 80-ge jýyq Qytaı týraly tanymdyq maqala daıyndappyn.
— Qytaılardyń Qazaqstanǵa degen kózqarasy qalaı? Dımashtan keıin ol jaqtaǵy qandastarymyzǵa qurmet artqan sekildi.
— Iá, Dımashtyń qazaq ónerin tanytýǵa yqpaly zor boldy. Qytaılyq oqýshylar men stýdentter erekshe jaqsy kóredi. «Szınkoý sáogege» dep at qoıyp alǵan. Oryssha tóte aýdarsaq «ımportnyı brates», biraq bul jerde «bratan» degen jargondyq sóz úılesimdi. Qazaqsha maǵynasy kelińkiremeıdi, «shetelden engizilgen kishkentaı aǵa» degen maǵynada. «Úlken aǵa» deıin dese, jap-jas. «Aǵa» demeıin dese, ónerimen moıyndatyp, ózinen úlkenderdi «aǵalatatyndaı» dárejege jetti. «Men ánshimin» konkýrsynyń bastapqy kezeńderinde Dımash kúlli Shyń eline tanyldy dep aıta almaımyn. Jyl saıyn eldiń eleýli óner maıtalmandarynyń qatysýymen ótetin jańa jyldyq konsert uıymdastyrylady, Ol konsert Qytaı ortalyq televızıasynan tikeleı efırde kórsetiledi, kúlli Qytaı tamashalaıdy bul aýqymdy sharany. Bizdiń Dımash ta sonda óner kórsetip mıllıardty moıyndatty. Qazir jańa tanysqan qytaıǵa «qazaqpyn» deseń, «Dımashı» dep jymıady.
Dımashtan buryn da, Qytaıda Qazaqstan sózi kóp aıtylatyn. 2013 jyly QHR Tóraǵasy Sı Szınpın resmı saparymen Qazaqstanǵa kelip, Nazarbaev ýnıversıtetine leksıa oqyǵan. Sonda «Jibek jolynyń ekonomıkalyq beldeýi» baǵdarlamasy týraly alǵash jarıalaǵan edi. Mundaǵy maqsat — burynǵy Jibek jolyn jańǵyrtyp, ekonomıkalyq aspektilerge kóńil bólip, halyqaralyq saýda–sattyqty damytý. Baǵdarlamadaǵy negizgi, alǵashqy beket – Qazaqstan. Oǵan bastapqy kapıtaly 50 mlrd-tan astam dollardy quraıtyn arnaıy qor quryldy. Iaǵnı, ataýly baǵdarlama aıasyndaǵy jobalardy júzege asyrýǵa baǵyttalǵan ınvestısıalyq joba jasasań, qordan qarjy bólinedi. Osy qor arqyly óz bıznesterin halyqaralyq deńgeıde damytýǵa bel býǵan kompanıalardyń sany kúnnen kúnge artýda. Sondyqtan, qazir aýqymdy sharalardy atqaryp júrgen Qytaıdyń bıznes alyptary arasynda Qazaqstan ataýy kóp qoldanylady. Búginde qasıetti Quran «bissimillá» dep bastalsa, Qytaıdaǵy kóptegen aýqymdy shara «Bir beldeý – bir jol» uranymen ashylady. Alǵy sózderde mindetti túrde «Sı Szınpınniń Qazaqstanǵa sapary jaıynda aıta ketedi. Iaǵnı, «Jibek joly» dese – Qazaqstan, «Qazaqstan» dese – Jibek joly eske túsedi. Bul árıne, tek Qytaı basshysynyń saıasaty emes, eki el arasyndaǵy qarym-qatynasty damytýǵa bar kúshin salyp júrgen bizdiń azamattarymyzdyń, eń bastysy, Elbasymyz – Nursultan Ábishulynyń eńbeginiń jemisi dep bilemiz.
-100-den astam qıssa-dastandy jatqa biletin Qazym Álmenuly týraly jazdyńyz. Sol maqaladan qazaqtar turatyn aýyl «kúıshiler aýyly», «aıtyskerler mekeni» dep qosymsha atalatynyn bildik. Til tazalyǵy saqtalǵan dep súısinýshi edik, búginde búldirshinder qytaısha shúldirleıdi dep estip júrmiz. Jalpy Qytaıdaǵy qazaqtardyń ahýaly qalaı?
— Búginde «ishki Qytaı» ǵımarattarǵa, zaýyttarǵa ábden toldy. Kóptegen ıgerilmegen jerlerin saqtap qalyp otyrǵan, ózimizdiń qandastar jáne basqa az ulttar turatyn eldi meken − Shyńjań aımaǵy edi. Qaı ult meken etse de, jer – memlekettiń menshiginde. Memleket bolǵasyn ol sózsiz damý kerek. Burynǵy malshy aýyldarǵa endi tehnıka kelip, qurylys júrgizile bastady. Burynǵydaı kóshpendi tirshilik toqtap, jergilikti qazaq aýyldar otyryqtandy. Jańa jumys oryndary ashylyp, burynǵy malshylar bir-bir mamandyq ıeleri atandy. Qytaı eli bolǵandyqtan ondaǵy jumys, is-qaǵazdar qytaı tilinde júrgiziledi. Ózińiz bilesiz, dala balasy qashan da qalaǵa umtylady ǵoı. Óskisi keledi, mansap qurǵysy keledi, ol úshin qytaı tilin, qytaı mádenıetin, turmys-tirshiligin jaqsy bilý mindet. Osylaısha, qalyń qytaıdyń ishinde júrip, qazaq tilin saqtap qalý qıyn. Qansha «qazaq» degenmen olar Qytaı memleketiniń azamattary ǵoı, sondyqtan ózderi meken etetin memlekettiń talaptaryna, saıasatyna saı ómir súrýge tyrysady.
-Atamekenge nege kelmeıdi eken?
— Osy máseleni ulttyq arnada júrgende qozǵaǵanmyn. Qazir bilmedim, buryn eki eldiń zańdary bir-birimen sáıkespeıtin. Mysaly, Qytaı azamattyǵynan shyǵý úshin Qazaqstan azamattyǵyn aldy degen anyqtama kerek. Al Qazaqstan azamattyǵyn alý úshin Qytaıda turmaıtynyńdy dáleldeýiń kerek. Paradoks qoı. Kópshiligi, qaǵazdardyń osyndaı daý-damaıyn sheshe almaı, aýyldaryna qaıtady. Ekinshi másele, qandastarmyz saıasattan habardar emes. Olar tóteshe tanıdy, bizdiń kırılshe áripterdi túsinbeıdi. Keıde resmı tildi olar túgili, ózimizdiń qazaqtar uǵyna almaıtyny bar. Al kóneniń tilimen sóıleıtin olarda jańalyqtyń túsinikti taralýy neǵaıbyl dúnıe. Sondaı-aq oralmandarǵa qatysty zań jıi ózgeredi. Olarǵa qoıylar talap ta kúsheıgen. Qarapaıym ǵana dúnıe, olar biz barsaq jalǵyz malyn soıyp, ánin shyrqap, qushaq jaıa qarsy alady. Olardy da munda «oı baýyrym» dep qarsy alar dep oılaıdy. Al Qazaqstanǵa kelse kerisinshe. Ókinishke qaraı, ózimizdiń qazaqtarymyz olardy «oralman» dep mensinbeı, olardyń oryssha bilmeıtinine, al qazaqshasyna, kóne sózderdi qoldanyp sóılegenine qarap kúletin jaıttar kezdesedi. Bul jaıt árıne, kimdi de bolsa renjitedi. Ýaqytsha vıza alyp, eldiń mán-jaıyn zertteı kelgen qandastarymyz osyndaı jaǵdaılarǵa tap bolyp, Qytaıǵa renishpen qaıtyp jatqan sátteri jıi kezdesedi. Bul jaǵdaıdy retteýge bılik te, buqara da birigip jumylýy tıis dep oılaımyn.
— Qytaılardyń at qoıý dástúri qyzyq eken. Náreste kezde áke-sheshesi, keıin muǵalimi at qoıady. Sizdi de bara sala «Davýran», keıin oqytýshyńyz «Hýangtıanrýı» dep atapty. Iaǵnı, «sary aspannan túsken danyshpansyz». Qazir qalaı atalyp júrsiz?
— Qazir de solaı aıtady. Keıde úlkender «Sáýhýan» deıdi. «Sary bala» degeni ǵoı. Qytaılarmen «Hýangtıanrýı» atymmen tanysamyn. Kólik alǵanda, dıplom alǵanda da osy at jazylady. Al, Dáýren deseń oılanyp qalady. Óıtkeni «da» – úlken, «výran» — qorshaǵan ortanyń lastanýy degen maǵynada. Sondyqtan qazaqy atymnyń transkrıpsıasyn aıtpaýǵa tyrysamyn.
— Qytaıtaný ázirge toqtap turǵan sekildi. Maqalalaryńyzdy jıi kórmeımiz. Qazir qaı kásiptiń basy-qasynda júrsiz?
— Qazir EKSPO kórmesine baılanysty maqala jazýdamyn. Qytaıdyń bul eleýli sharadan alǵan tájirıbesi men elge bergen áseri jaıynda. Jaqyn arada jaryq kóredi. Al, qytaıtanýdyń saıabyrsyǵan sebebi, jýrnalısik qyzmetimnen keıin QR Shanhaı qalalyq Bas konsýldyǵynda Bas konsýldyń ınvestısıa jáne ekonomıka jónindegi keńesshisi boldym. Joshyhan Qyraýbaevtyń bastamasymen halyqaralyq «Astaý» eksport-ımporttyq kompanıasy qurylyp, bas dırektor qyzmetin atqardym. Qytaıda plasmassadan kúrish, jalǵan et, sapasy óte tómen taǵamdyq ónim daıyndaýshylar kóbeıip ketti degendi estip júrsizder. Kórshi el osy máselemen birneshe jyldan beri kúresip keledi. Bir jarym mıllıard halyqtyń ishinde nebir alaıaq bar. Tutqyndalǵanmen, tolastamaı otyr. Halyqqa da arzan ónim kerek. Búginde Qytaıdaǵy mańyzdy saıasattyń biri halyqty organıkalyq taza ónimmen qamtamasyz etý. Al «Astaý» kompanıasy Qazaqstannyń ónimderin Qytaıdyń iri saýda ortalyqtaryna eksporttady. Elbasynyń alǵa qoıǵan saıasatynyń biri: Qazaqstannyń eksporttyq áleýetin arttyrý. Biz osy tarapta eńbek ettik. Ótken jyly Shanhaı qalasyndaǵy Shyǵys-Qytaı Ǵylym jáne Tehnologıalar ýnıversıtetiniń doktarantýrasyna oqýǵa tústim. Qazir «Shanghai Silkway» kompanıasynda dırektor qyzmetin atqaramyn. Bul kompanıany Shanhaıda birge oqyǵan Baıjanov Nurjan men Orazbekov Asqar esimdi baýyrlarymmen birge ashqan edik. Import, eksport jáne konsaltıń qyzmetterimen aınalysamyz. Qazir Petropavl qalasynda belsendirilgen kómir shyǵaratyn zaýyt salýdamyz. Maýsym aıynda alǵashqy ónim alynady. Keıin ol ónimdi de Qytaıǵa eksporttaımyz. Osylaısha, elge de, ózimizge paıdasy tıerlikteı ıgi ister jasap júrmiz.
— Jýrnalıs pen jazýshylar arasynda atyńyz atalsa da, ınternet keńistiginde siz týraly aqparat az eken. Qazir óz tanymaldyǵyn arttyrǵysy keletin kisiler blog jazatyn boldy. Siz de blog jazsańyz, ınternet ıgiligin kórip otyrǵan elge qoljetimdi bolar edi.
— Endi jazsam ba dep júrmin. Qytaıda áleýmettik jeliler bizdegideı qoljetimdi emes. Bir jaǵynan oqý men jumys qatar bolǵan soń, ýaqyt tapshy. Degenmen, qaı taqyrypta jazatynymdy shamalap qoıdym. Qytaı elinde bıznes jasaýdyń qyr-syry jóninde sóz qozǵaıtyn bolamyn. On eki jyl boıy aspan asty eliniń jaı-kúıimen tanyspyn ári mamandyǵym da saı keledi. Sondyqtan bul taqyrypta qamshy saldarmaımyn-aý. Aıtyp ótkenimdeı, «Jibek joly» baǵdarlamasy jarıalanǵanan keıin eki el de jeke kásipti damytýdy qolǵa aldy. Alaıda, Qytaıda jumys jasaýdyń ózi óner. 28 provınsıanyń halqy 28 tilde sóıleıdi. Bizdikindeı dıalekt deýge de kelmeıdi. Sondyqtan meniń blogtarym Qytaıǵa baram deýshilerge úlken kómek bolar edi.

Suhbattasqan: Aıdana JUMADINOVA