Gúljahan Jumaberdiqyzy – ádebıettaný ǵylymyna táýelsizdik tusynda kelgen ǵalymdardyń biri ǵana emes, biregeıi. Biregeıi dep nyq sóıleýime negiz joq emes, sebebi Gúljahannyń ǵylymǵa bet burǵan tusy naryqqa kez kelip, elimizdiń ál-aýqatynyń shatqaıaqtap turǵan shaǵy bolatyn. Bul tusta qazaqtyń ǵylymy túgili, «aılyǵy turaqty deıtuǵyn mektep muǵalimderiniń» de basym kópshiligi ala dorba arqalaǵan daǵdarys degbiriniń dendegen dertti ýaqyt edi... Osynaý bir synamaly kezeńde tájirıbe jınaqtaǵan birtalaı mamandarmen qatar, óndiriske endi kelgen jastarymyz jalt burylyp ǵylymdaǵy qadamyn, naryqqa aıyrbastap ketken-di. Al, meniń zamandasym Gúljahan ómir degen ótpeldiń «Jeltoqsan yzǵarynyń» salqynyn kórip, tarıh tezine túsip synalǵandyqtan ba, toqyraý tusyndaǵy qıyndyqtarǵa  moıymastan júrek qalaýyndaǵy kásibine berik bolyp, ádebıet degen uly aıdynda aınymaı, tabandy qyzmet etýmen keledi.

Alashtyń arda uly Ahmet Baıtursynuly: «Ádebı eńbekti eshkim maqtanysh úshin jazbaıdy, ol minezden týady. Ultynyń qajetin óteıdi sóıtip...» dep jazǵan eken 1929 jylǵy málimdemesinde. Ia, «ádebıetti ataq alý úshin kásip etetinder de barshylyq. Al shyn máninde, «ádebıet – ardyń isi» degen uǵymdy támsil etkender ádebıetti ult tárbıesindegi ulyq is ekenin túısinedi. Osynaý kóz maıyn jeger, oı sarqyr iste mardymdy eńbek etýdiń ońaı emestigin qolyna qalam ustaǵandar ǵana uǵary anyq!

Gúljahan qurbymmen alǵash tanysýym, onyń ózi taban aýdarmaı 25 jyl qyzmet etip kele jatqan Muhtar Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýtyna izdenýshi bolyp tirkelip, kandıdattyq dıssertısıa taqyrybyn bekitken kez edi. Ádebıetke keshteý kelgendikten bolar, aınalańdaǵylardyń bári danyshpan, ári ǵylymı dárejeleri bar qyzmetkerlermen «terezeń teń» sóılesý qaıdan... jan-jaǵyma baıqastaı qaraıtynmyn. Sondaı kúnderdiń birinde qazaqtyń qarapaıym, jany jaısań, sózi baısaldy, bıazy daýysymen adamdy ózine baýrap alatyn Gúljahannyń sypaıy iltıfatymen olardyń bóliminde túski as ishýge men de qosyldym. Shirkin, qazaqtyń aq kóńilimen jaıatyn dastarhanynyń qudireti keremet qoı! Alǵashynda siz bizdesip otyrǵan bizder emen-jarqyn shúıirkelesip ketkenimizdi ańdamaı da qaldyq. Osynyń bárine sebepshi bolǵan «qalanyń ózindik tártibine baǵyna qoımaǵan»  qazaqy dástúrimiz edi! Sodan beri apaly-sińli bolyp, talaı isterdi birge atqaryp ta kelemiz, zamanymyz bir ári «ılegenimiz bir pushpaqtyq terisi» demekshi, ekeýmizge ortaq taqyryptar: Alash ádebıeti, qýǵyn-súrgin qurbandary, olardyń urpaqtarynyń qıly taǵdyry, orystildi dárisqanalarǵa arnalǵan qazaq tili, tipti jaqyndastyryp jiberdi.            

Gúljahan Qoshke Kemeńgerulynyń ómiri men shyǵarmashylyǵyn, ádebı murasyn zertteýge qalaı kelgendigin, ol eńbeginiń «Alashtyń bir ardaǵy» degen atpen jarıalaný tarıhyn qyzyqty etip baıandaǵanda, meniń kóz aldyma Ult ustazy Ahmettiń Baıtursynulynyń shyǵarmashylyq ómir jolyn qalaı jazý kerektigi elesteıtin. Ia ol kúnder de óte shyqty...

Bul kúni Gúljahan Jumaberdiqyzy 2004-2006 jyldary Memlekettik «Mádenı mura» baǵdarlamasy aıasynda zerttelgen 10 tomdyq «Qazaq ádebıetiniń tarıhy» atty irgeli zertteýdiń 7-8-9 tomdary keńestik dáýir ádebıetin zertteýdegi akademıalyq eńbektiń negizgi avtorlarynyń biri. Onyń qalamynan: «Ǵ.Ormanov», «1960-1980 jyldardaǵy qazaq áńgimeleri», «Sh.Murtaza», «Á.Kekilbaev» taraýlary jazyldy.   Bul portretter 2007 jyly jaryq kórgen «Kórkem oıdyń qudireti» degen kitabyna endi. Munan bólek, Ǵ.Músirepovtiń «Qazaq soldaty» (1949), Á.Nurpeıisovtiń «Kýrlándıa» (1950), T.Ahtanovtyń «Qaharly  kúnder» (1956), B.Momyshulynyń «Moskva úshin shaıqas» (1959) syndy shyǵarmalarynda Uly Otan soǵysyndaǵy qazaq jaýyngerleriniń erlikteri shyndyqpen beınelengendigi týraly taldaý jazdy.

Gúljahandy ádebı úderiske únemi ún qosyp júrgen synshylar qatarynan kóremiz. Máselen, táýelsizdik tusyndaǵy ádebıet týraly óndire jazdy. Atap aıtsaq, N.Oraz, Á.Tarazı, J.Bódesh, R.Nıazbekov, M.Aıthojına, A.Baqtygereeva, K.Ahmetova, A.Egeýbaı, N.Aıtuly, Sh.Sarıev, N.Aqysh, T.Ahmetjan, G.Salyqbaeva tárizdi aqyn-jazýshylardyń shyǵarmashylyǵy týraly ádil, utymdy pikirleri BAQ oqyrmandaryn tánti etti.

Gúljahan ózine ýnıversıtette dáris oqyǵan, ómir soqpaǵynda aqyl-keńes bergen ustazdary: Ádı Sháripov, Nyǵmet Ǵabdýllın, Myrzabek Dúısenov, Tursynbek Kákishev, Nemat Kelimbetov, Ótegen Kúmisbaev, Serik Maqpyrov, Baqytjan Maıtanov týraly qyzyqty esse, tolymdy maqala jazdy.  M.Dúısenov M.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýtynda kóp jyldar boıy eńbek etkendikten bul maqala ınstıtýt tarıhynan da mol syr shertedi. Máselen, memleket jáne qoǵam qaıratkeri, jazýshy Ádı Sháripovtiń jazýshylyǵy, qaıratkerligi, ustazdyǵy, ǵalymdyǵy jóninde jazǵany qalamgerdiń ómiri men shyǵarmashylyǵy jóninde maǵlumat beredi. Talaı jyldar basshylyq laýazymda qyzmet etken profesor M.Bazarbaev týraly doktorlyq dısertasıa qorǵap, bul zetteýi 2010 jyly «Músilim Bazarbaev zertteýleri jáne ádebıettaný ǵylymynyń máseleleri» degen ataýmen monografıa bolyp jaryq kórdi.

Ǵylym jolyndaǵy ustazy S.Qırabaev jóninde jazǵan maqalalarynyń jelisi bir bólek. Ustazdarynyń mereıtoılaryna issharalardy uıymdastyrý, baspasózde maqala jarıalaý syndy jumystardyń basy-qasynda júrý – Gúljahannyń ǵylymı biligimen qatar, adamı izettiligine aıǵaq.

Gúljahan Ordanyń oqyrmanǵa jol tartqan zertteý eńbekteri til men ádebıet, tarıh men mádenıet salasynda júrgen jas mamandardy bolashaq izdenisterge, ádebı zertteýlerge oı túrtki bola alatyndyǵyna senimim kámil. Úlkender aıtatyn «ustazy myqtynyń ustanymy myqty» degen támsilge Gúljahan Jumaberdiqyzynyń ádebıet álemindegi ózindik qoltańbasy dálel.

 Raıhan Sahybekqyzy IMAHANBET

Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetiniń dosenti,

fılologıa ǵylymdarynyń kandıdaty