«Ult bolmysy» jýrnalynyń «Alash joly»

ádebı shyǵarmashylyq báıgesine

Proza (poves (hıkaıat), áńgime) janry boıynsha:

Búrkenshik esim: Sarybaýyr

Sen balany bala eken dep oılama,

Sen olarsyz toıyńdy da toılama!

Batpyraýyq ushyratyn balalar

Baı bolady baqytqa da, oıǵa da.

Á. Qaıran.

1.Muqanshyny bári de qala deıtin...

Aýdan ortalyǵy Muqanshyny aınalasyndaǵy aýyl adamdarynyń kópshiligi qala deıtin. Dese degendeı-aq eken. Kósheleri oqtaı túzý ári taqtaıdaı tegis asfált. Attap basqan saıyn ataǵashtaı shoshaıǵan temir qudyq. Shóldediń be, tutqasyn basyp tur da, shúmeginen saryldaǵan tup-tunyq, tastaı sýdy qylqyldatyp juta ber. Ony mise tutpasań, ár burysh saıyn keziger dúkenderde gazdalǵan tátti sýsyn bar. Qyrly staqanmen jutyp salsań, qos tanaýyńnan shyqqan jalbyz tektes ótkir ıis murnyńdy jara jazdaıdy. Áıtpese, aýzyńa salsań, erip qoıa beretin sup-sýyq, baldaı tátti balmuzdaq satyp je. Al qarnyń ashsa, tátti toqash, bálish, samsa, pirándik, pesheneı degenderiń de dúkenderde samsap tur. Aqysyn tóle de alyp jeı ber. Qoıshy, áıteýir, qý janyńa ne qalasań, bári bar...

Muqanshyǵa alǵash ret aıaq basqan Nurádil úshin bári qyzyq, bári tańsyq. Endi qaıtsin, Qyzylbulaqta munyń biri de joq. Aýyl ortasyndaǵy jalǵyz dúkenniń ashylǵanynan jabyq turǵany kóp. Basqasyn qaıdam, áıteýir bastaýyshty bitirgenshe sol dúkennen birde-bir ret balmuzdaq pen lımonadtyń satylǵanyn kórmepti. Sodan ba eken, tańerteń avtobýstan túse salysymen tańsyq táttilerge jaýsha tıgen. Bir táýiri bes jyl boıy osynda oqyp, jartylaı muqanshylyq bolyp úlgergen ápkesi qolyn qaqqan joq. Kúlip qoıyp, suraǵanyn áperip-aq keledi.

Ápkesi ekeýi túske sheıin mektep-ınternatqa da baryp, barlyq qujattardy tapsyryp qaıtty. Nurádil endi 5-synyptan bastap osynda oqymaq. Qyzylbulaqtaǵy mektep 4 jyldyq qana. Ony bitirgen bala oqýyn ne Kókterekten, ne Muqanshydan jalǵaıdy. Máselen, Murat aǵasy áli kúnge deıin Kókterektegi ınternatta turyp oqıdy. Kanıkýl men mereke saıyn kelip, kıimderin bútindetip, kir-qońyn jýǵyzyp ketetin... Murat demalysqa kelgen saıyn Nurádil onyń janyn qoımaı «Aǵa, aıtshy, ınternat degeniń ózi qandaı bolady?» dep suraıtyn. Aqyr baratyn jeri bolǵan soń bile bergisi keledi ǵoı baıaǵy. Aǵasy da eshqashan bálsingen emes. Bilgenin jyr qylyp aıtady. Birde tipti ınternatty maıyn tamyzyp turyp maqtaǵany sonsha, Nurádil dereý aýyldy qoıyp, Kókterekke baryp oqyǵysy kelip ketken. Alaıda aǵasy qyzdy-qyzdymen artyqtaý siltep jibergenin sezdi me, kim bilsin: «Qoı-eı, ásheıin aıtam. Sen sál qarnyń ashsa, bir kún de toqtamaı osynda bezetin shyǵarsyń...» dep, qaıta keri tolqyǵan. Bul da indete tústi: «Nege, onda tamaq bermeı me, nemene?!» «Beredi ǵoı, nege bermesin. Biraq úıdiń tamaǵyndaı qaıdan bolsyn... Onyń ústine bári ólsheýli... Keıde qarnyń shuryldaǵanda bar ǵoı, bilesiń be, bárine qol siltep, úıge qaraı bezip ketkiń kep turady...– bala qusap shoshańdaýdy bilmeıtin, salmaqty Murat úlkendershe keńkildep turyp kúldi.

– Solaı ma?!

• Endi qalaı oılap eń?! Áıtpese:

 Internatskıı forma,

Eki júz gram norma.

Ash ta qylmaıt, toq ta qylmaıt,

Qashyp ketseń, boq ta qylmaıt...–

degen óleń tekten-tekke shyǵa ma?!

Áıtse de álgi áńgimeden soń Nurádildi ınternat degeniń qıly-qıly qyzyqtyń ordasyndaı arbady. Syry mol sıqyrly álemdeı kóringen. «Nesi bar, el kórgendi men de kóremin. «Kóppen kórgen uly toı» dep beker aıtty deımisiń? Shydamaı ne kórinipti sonsha?!» dep túıgen aqyry. Bıyl 5-synypqa bararda Kókterekke jınalyp júrse, anasy aıaq astynan: «Joq, onda barmaısyń. Dúnıe kúıip ketse de bıyl aýdan ortalyǵyna, Muqanshyǵa kóshemiz. Shetterińnen qańǵyryp, jaýtańkóz bolyp bittińder. Ázirshe aýdandaǵy ınternatta oqı tur. Kóp uzamaı biz de jetemiz»,– degen edi. Sodan bul dám tartyp, oqýǵa osynda attandy...

2.Kórmegenge kóseý tań

Nurádildiń ınternatqa birden boıy úırenip kete qoıǵan joq. Áýelde bári tosyn, bári bóten kóringen. Alǵashqy kúni-aq shyrt uıqyda jatqanda ashshy aıqaı estilgen. Bul – balalardyń túngi tártibine jaýapty Qarlyǵash apaıdyń daýysy eken:

– Po-d-e-e-m! Qane, turyń-dar! Bol! Jyldam!– Bólmeles balalar dereý atyp-atyp turysyp, asyǵys-úsigis kıimderin kıip, tósekterin jınaı bastaǵan. Endi bireýler súlgi-sabynyn qoltyǵyna qysyp, jýynatyn bólmege jóneldi. Nurádil da elden kórgenin istep baqty. Dálizge shyqqanda kórdi, eki qabatty jataqhananyń ishi aranyń uıasyndaı gý-gý etedi. Ersili-qarsyly qaıshylasqan bala. Jýynatyn bólmege bas suǵyp edi, ıin tiresken jurt. On shúmektiń árqaısyna eki-úsh baladan jabysyp alǵan. Odan beri kezek tosqandar tipti esiktiń syrtyna deıin shyǵyp ketken. Baıqasa, joǵary synyptaǵylar kezeksiz-aq ótip, jýynyp jatyr da, kishirekteri esh amalsyz mólıip tur. Nurádil de ne isterin bilmeı tosylyp tur edi, bireý jeńinen tartty. Qatarlas tósekte jatatyn kók kózdi, sap-sary shashty Nurysh degen bala eken:

– Júr, kettik! Myna kezek bizge jetkenshe, sapqa shaqyrady. Odan keshikseń, ash qalasyń!– dedi. Bul ań-tań:

– Jýynbaımyz ba sonda!?

–Úndeme, sosyn aıtam, júr, júr!– Amal joq, ún-túnsiz Nuryshtyń sońynan empeńdeı jóneldi. Asqananyń arǵy jaǵynda qazandyq bar eken. Mundaǵy orys shalys jurt ony «Kochegar» deıdi. Sol jerde eleýsizdeý bir shúmek tur. Nurysh ekeýi sodan durystap jýynyp aldy.

– Baıqa, munda mensiz kelem dep arandap qalma! Ot jaǵatyn aǵaı kórse, ońdyrmaıdy!

– Nege?! Tegin sýdy da aıaı ma?

– Jo-ǵa...aıamaıdy ǵoı...Kóp bala jýynsa, myna jer mı batpaq bolyp ketedi. Álginde úndeme degenim de sol! Bizdiń munda ketkenimizdi bilse, sońymyzdan bir qora bala ere keler edi...

Iá, «Kórmegenge – kóseý tań» degen ras eken. Internattyń keıbir tártibi túk kórmegen aýyl balasyna alǵashynda múldem ersi kórindi... Ásirese, asqana jaǵy. Bir qyzyǵy, tamaqqa bári úırek-qazdyń balapandaryndaı tizilip, sapqa turyp barady eken. Bir synyp kirip, ornalasyp bolǵansha ekinshisi kútip turady. At shaptyrym asqanada temir tabaqqa qalaıy qasyǵyn taqyrlatyp, jelimdeı jabysqan botqa jeıdi. Qyrly ystaqannan aýyzdaryn kúıdire-múıdire qant salǵan qara shaıdy soraptaıdy. Sońǵylary tamaqtanyp bolǵansha, buryn bolyp qoıǵandar tyqyrshyp kútip otyrady. Barlyǵy iship bolǵan soń ǵana bir kisideı oryndarynan dúrik kóterilip, aspaz apaılarǵa hormen rahmet aıtyp, jol-jónekeı ydystaryn jýatyn terezege tapsyryp, syrtqa shyǵady. Onda da árkim óz betimen kete bermeı, sapqa turyp, oqý ǵımaratyndaǵy sabaqqa betteıdi. Quddy saptaǵy sarbaz sıaqtysyń. Barshaǵa ortaq temirdeı tártip.

Bir táýiri munda arly-berli sómke tasyp, áýre bolmaıdy ekensiń. Kitabyń da, dápteriń de synypta qalady. Ár synyptyń bir-bir menshikti bólmesi bar. Túske deıin sonda sabaq oqısyń. Tústenip alǵan soń kitaphanaǵa barasyń ba, dop qýasyń ba,– óz erkiń. Tórtte búkil bala tárbıeshiniń basshylyǵymen erteńgi sabaqqa daıyndyqqa otyrady. Sodan barlyq bala úı tapsyrmasyn oryndap bolǵansha attap bastyrmaıdy. Esesine keshki tamaqtan soń erkindikke shyǵasyń.

Iá, ınternattyń eń qyzyq kezi – keshki tamaqtan keıingi shaq. Qus bazary sıaqty ý-shý. Qaıshalysyp, ersili-qarsyly shapqylaǵan bala. Ásirese, birin-biri qýalaǵan usaq balalarda tynym joq. Úlkenderdiń aıaǵyna shalynyp, jyǵylyp-súringenine de qaramaıdy. Al qatar-qatar tizilip turǵan basketbol, valeıbol alańdaryna joǵary synyptyń oqýshylary qoja. Olardyń da árqaısysynyń óz qyzyǵy ózinde. Qarsylastar bir-birinen aılasyn asyrǵan saıyn tamashalap turǵan qoshametshi-jankúıerleri shý ete qalady.

Dop tımegen ortasha synyptaǵylar shildek, on taıaq, láńginiń qyzyǵyna batady. Odan tómenderi qýalaspaq, tyǵylmash oınap máre-sáre. Aýla keń. Qalaǵan oıynyńdy soǵa ber. Alaıda qas qylǵandaı dál osy keshki ýaqyt kózdi ashyp-jumǵansha zý-ý etip óte shyǵyp, áp sátte kóz baılanady. Sony ǵana kútip, tyqyrshyp júrgen tárbıeshiler dereý óz synybyndaǵy balalardy sapqa tizip, túgeldeı bastaıdy. Qatań baqylaýda beti-qoldaryn jýdyryp, tósekke jatqyzady da, úıdi-úılerine taraıdy. Odan keıin túngi tártipke jaýapty Qarlyǵash apaıdyń quzyryna kóshesiń. Osylaısha kún men tún almasyp, ınternat ómiri jalǵasa beredi.

3.«Kóp ıt jeńe me, kók ıt jeńe me?»

Búgin kún jaryqtyq ne jaýmaı, ne ashylmaı kúreńitip, sazaryp turyp aldy. Jańa ortaǵa tolyq sińisip kete almaı júrgen Nurádildiń kóńili de dál osy kúzgi kúndeı qulazýly edi. Kóp uzamaı kóship kelemiz degen ata-anasynan da áli habar joq. 8-synyptaǵy aǵasy Bolat mana túski astan soń synyptas joldastarymen birge jıde terýge ketken. Muny ertpeý sebebin de tátpishtep turyp túsindirdi. Jol uzaq, ári qaýipti kórinedi. Jolaı «úıdiń balalary» (ınternattyqtar úıde turyp oqıtyn jergilikti balalardy solaı ataıtyn) soqtyǵýy múmkin. Sondyqtan kishkentaılardy ertpeýge kelisipti. Oǵan jabysyp, qalmaı qoıatyn bul aqymaq emes qoı. «Meıli, bara ber. Maǵan alań bolma!» degen. Tete óskendiki me, aýylda júrgende joqtan ózgege qıtyǵyp, álimjettik qylatyn aǵasynyń búgin buǵan kádimgideı qamqorlyq tanytqanyna ishi jylyp qaldy. Qarap tursa, onyń qalqıyp osynda júrgeniniń ózi kóńiline kóp-kórim demeý eken-aý...

Anadaıdan áldekim aıǵaı saldy.

– Eı, Raqymbaı! Raqy-y-y-ym-baı-ı! Qulaǵyń kereń be, nemene?– Nurádildiń qany basyna tepti. Óktem únniń ıesi Qońqaı degen sotqar bala eken. Ótkende synyptasy Nurysh ony syrtynan tanystyrǵan. «4-synyptyń atamany. Naǵyz qyzylkózdiń ózi! Odan bizdiń ataman Esenniń ózi jasqanady. Sondyqtan soqtyǵa qalsa, úndemeı qutyl...»,– degen bolatyn. Nurádil tańdanysyn jasyra almaǵan: «Ne deısiń?! Sonda ózderińnen kishkene baladan da qorqasyńdar ma?!» «Jo-ǵa, ol – kishkene emes... shyndyǵynda ol tórtinshi emes, altynshy oqý kerek,– dedi Nurysh.– Ras aıtamyn. Qazaqshadan orysshaǵa, odan qaıta qazaqshaǵa aýysam dep, eki jylǵa qalyp qoıǵan».

...Endi osy «4-synyptyń atamany» munyń Raqymbaı degen famılıasyn esiminiń ornyna atap, astamsı sóılep tur. Qalaı úndemesin?! Bul turǵaı aýylda atasynyń atyn birde-bir jan, tipti qurdastarynyń ózi atamaıtyn. Mynaý bolsa, ketpekteı qylyp: «Eı, Raqymbaı!» deıdi. Qasaqana soqtyǵyp, úndemese, basynyp alý úshin aıtyp turǵany anyq.

– Eı, Raqymbaı! Óle almaı júrmisiń? Nurjanǵa nege tısesiń, a?

Nurjan degeni – osy Qońqaıdan eki eli qalmaıtyn tentek bala.

Onsyz da sirkesi sý kótermeı otyrǵan Nurádildiń júıkesi syr berdi:

– Áýeli atamnyń atynda sharýań bolmasyn! Soqtyqsań, ózime soqtyq! Al Nurjanyńa men tıgem joq, ózi súıkenip, jaı ǵana eskertý estip ketken...

– O-ho-o! Mynanyń sózderi kesek eken, á?!– Shegir kóz, sary bala saýysqansha shyqylyqtap óp-ótirik kúldi. Nókerleri ilip ala jóneldi. İshteri pysyp, urynarǵa qara tappaı júrgen on shaqty bala tóbelestiń ısin sezip, qaýmalaı bastady. Kóptigine senip, sózben yqtyryp alǵysy bar:

– Qaraı gór pálesin... Atasyn qorǵashtaıdy-eı!..

– Óı, atasynyń balasy! Sen kimmen sóılesip turǵanyńdy bilesiń be ózi?– Nurádil olarǵa qaraǵany bolmasa, jaýap qatqan joq. Bar yqylasy shegir kóz, sary balada...

– Tanymasań, tanysyp qoıaıyq. Men – 4-klastyń atamany Qońqaı degen kókeń bolam. Al sen kimsiń? Bestiń jańa atamanysyń ba?

Endi Nurádil da qıtyqty. Dál sonyń maqamyna salyp bylaı dedi:

– Men – ataman-satamanyńdy uqpaıtyn Nurádil degen kókeń bolamyn...

Sary bala «mynany qaıtemiz» degendeı, qasyna ergen nókerlerine jaǵalaı kóz júgirtti. Bári de izdegenge suraǵan dep, qulshynyp tur eken. Sosyn tóteleı tartty:

– Á-á, solaı ma! Onda óz obalyń ózińe! Shyq jekpe-jekke.

– Shyqsań, shyq!

– Júr kettik anda, – ol ıegimen qazandyq jaqty nusqady.

Bári toptalyp, qazandyqtyń artyndaǵy syrt kózden tasa alańqaıǵa keldi. Qońqaıdy qaýmalaǵan bir top bala sheńber jasap tura-tura qalysty.

– Sender – kópsiń, men – jalǵyz. Jabylý degen bolmasyn! Kim jabylsa, sol – «shakal»! – dedi Nurádil. Olar Qyzylbulaqta osylaı serttesýshi edi. «Shakal» atalǵan balany eshkim de kózge ilmeıtin, qatarǵa da qospaıtyn.

Turǵandar shýlap ala jóneldi:

– Óı, aqylgóısimeı-aq qoı, ony sensiz-aq bilemiz...!

– Sezikti sekiredi degen...Taıaq jep qalsa, jabylyp ketti demek qoı?!

Bul alaıa qaraǵany balmasa, úndegen joq. Qońqaı bylaı dedi:

– Saspa, bular jabylmaıdy! Biraq biz áýeli kúresip kóreıik, jaraı ma? Qalǵanyn sosyn kórermiz...

– Maqul!– Qýlyq-sumdyqtan beıhabar Nurádil bul usynysqa qýana kelisti. Esh alańsyz qarsylasynyń ońtaıyn ańdyp, oń jambasqa keldiń-aý dep ishke kire bergen... keńsiriginen birdeńe sart etip, kóziniń oty jarq etti. Bet-aýzynyń bárin qan jýyp, judyryq jańbyrdaı jaýyp ala jóneldi. «Oh!» dep aıtty ma, aıtpady ma, esinde joq. Bir es jıǵanda ustasa ketip, qarsylasyn alyp urǵanyn biledi. Bireýler aıaǵynan súırelep, keıin tartyp áketti. «Qap! Álginde ózimdi jaqtaıtyn bir-eki bala ertip almaǵanymdy qarashy! Qas qylǵandaı, Esen de, Nurysh ta búgin týystarynykine kete qalypty...» dep ókinip, ishi ýdaı ashyp qoıa berdi. Mynalar kópe-kórneý qaraýlyq jasap, keý-keýleıdi:

– Óı, bulaı kúresýge bolmaıdy!

– Tóbeleste kúres joq!

– Atańnyń basy,– dedi bul kúıip ketip.– Jańa ǵana mynalaryń «áýeli kúresip kóreıik» dep aldap, ańdaýsyzda tumsyqtan qoıyp jibergen joq pa?!

Álgi aıarlyǵy azdaı qarsylasynyń da beti búlk etpeıdi eken:

– Óı, sen... óıtip... kisige pále jappa! – dep ol taǵy da ańdaýsyzda qulashtaı salyp jiberdi. Nurádil abyroı bolǵanda basyn dereý tartyp úlgerip, soqqy qulaqshekesinen syryp ótti. Bul ustasa ketip, alyp uryp, tizege salyp, ezgileıin degen. Bireý arttan qyrqa shalyp, jalpasynan túsire jazdady. Saqtyqty umytpaı taltaıyńqyrap júrgen, sonyń arqasynda jyǵylmaı qaldy.

– Óı, shalma! Jabylmaımyn degenderiń qaıda? Báriń shakal ekensińder! – Nurádil áli de qolyn bosatqan joq edi. Ustasqan kúıi umtylyp baryp, qarsylasyn betinen bir súzip ótti. Sol mezet artynda turǵandar taǵy da shalyp edi, sodan ba, dáldep tıgen joq. Alaıda qarsylasynyń da aýzy qanady. Erni jyrylyp ketken sıaqty. Qaýmalaǵandar endi shalýdy bylaı qoıyp, maı quıryqtan shirenip turyp tebe bastady. Quddy muny adam emes, jansyz qýyrshaq kóretin sıaqty... Áı, ıtter-aı...

«Kóp ıt jeńe me, kók ıt jeńe me?!» degen osy shyǵar. Kóp kóptigin istemeı qoımaıdy eken. Ásirese, zulymdyq pen aıarlyq aralassa, adaldyq amalsyz tómenshiktep, betin bassa, kóp ıt jeńbeı qoıa ma?! Álgiden beri myna shıbóriler «Jeńildim de, moıynda...» dep, hormen qaıtalaı bastaǵan. Munyń saǵyn syndyraıyn, jigerin jasytaıyn degen amaldary bolsa kerek. Nurádil óziniń  dal-dulyn shyǵarsa da «jeńildim» dep moıyndamaýǵa shyndap bekindi. Ári qansha yzalansa da, qansha qorlasa da mynalarǵa kóz jasyn kórsetpeýge ishteı sert etti...

Kenet áldeqaıdan:

– Áı, ıttiń balalary!– degen ún sańq etti. Qaýmalap turǵandar sál ańtaryldy da, tym-tyraqaı qasha jóneldi... Bul shańnyń arasynan áreń ajyratty. Qolyna kóseý ustap alǵan bireý júgirip keledi eken. Shamasy, ot jaǵatyn aǵaı sekildi. Qazandyqtyń peshin jóndep júr me, ústi-basy kúıeli aǵash sıaqty qap-qara. Bul da jan-dármen beze jóneldi. Tanyp qoısa, tárbıeshilerge aıtyp, sazaıyn tarttyrýy múmkin. Qarsylastary sportzaldy betke alsa, bul qarsy baǵytqa qaraı zytty. Sol júgirgennen júgirip otyryp, jataqhananyń art jaǵyna ótip ketipti. Myna túrimdi bireý kórmesin dep, tal-taldyń arasymen buqpantaılap keldi de, birinshi qabattaǵy jýynatyn bólmeniń ashyq turǵan terezesinen baspalap qarap edi, eshkim kórinbedi. Dereý ishke qarǵyp túsip, esikti de, terezeni de ishten bekitip alyp, jýynýǵa kiristi. Qan-qan, dal-dul bolǵan jeıdesin sheship alyp, qoqsyq jáshikke atyp urdy.

Jýynyp jatyp, manadan beri kórgen qorlyǵy men zorlyǵyna shydamaı, ońashada ebil-debili shyǵyp, óksip-óksip jylady. Óziniń jalǵyzdyǵyna, jan-dúnıesin túsinetin jaqtasynyń joqtyǵyna keıidi. Álgilerdiń kópe-kórineý qorlyǵyna jyny ustap, yzadan jaryla jazdady. Aınalyp kelgende, solardyń «jabylmaımyz» degen jalǵan ýádesine senip qalǵan óziniń ańǵaldyǵyna, ańǵyrttyǵyna qapalandy... Bir qarasa, dolylyǵy ustap, kádimgideı ozandap barady eken, bireý estip qalmasyn dep, dereý toqtaı qaldy. «Qoı! Muny eshkim bilmeýi kerek. Jan balasy estimesin,– dedi ózine-ózi aqyryn.– Áıtpese, onsyz da árbir súringen sátińdi ańdyp, keleke qylýǵa daıar turatyn saıqymazaqtarǵa ońaı olja bolarmyn... Áı, ózime de obal joq, aqymaq bolmasam, kóldeneń kók attynyń sózine senem be?!».

Nurádil bólmege kelip, kıimin aýystyrǵan soń Qońqaı men onyń joldastarynan myqtap kek alýdy oılady. Biraq qalaı kek almaq? Olar – kóp, bul – jalǵyz. Eń bolmasa, óz synyptastarynyń da syryna qanyq emes. Sonda kimge senbek?! Nuryshqa ma? Joq, ol ondaıǵa emes, kúndelikti beıtarap tirlikterge beıim sekildi. Esen de kelmeıdi... «Odan Esenniń ózi jasqanady» degen joq pa Nurysh. Al aǵasy Bolatqa mundaıdy aıtýdyń ózi uıat. Onyń ústine bireýge shaǵym aıtyp, shaǵystyrǵandy Nurádildiń sýqany súımeıtin.

4. Myqty bolsań, daıyndyqqa kel

 Nurádildiń baıqaýynsha, ınternat balalary úshin eń qıyn kez – demalys kúnderi. Ásirese, senbi kúni tústen bastap syrttan kelýshiler kóbeıedi. Bireýdiń ápkesi, ekinshisiniń atasy, úshinshisiniń anasy kelip, máre-sáre. Qasyńdaǵy balalardyń týystary surap áketip jatqanda, saǵan eshkim kelmese, náýmez bolyp, eshkimge qajetsiz, tastandy baladaı kúı keshedi ekensiń. Kókirek tusyń ýdaı ashyp, kózińe ystyq jas keledi. Jigit emessiń be, ol jasty eshkimge kórsetpeı, teris aınala berip ilip tastaısyń da, áldene esińe túsip, eshteńe bolmaǵandaı tura júgiresiń.

Ánsheıinde aranyń uıasyndaı gýlep jatar jataqhana da, asqana da demalys kúnderi kóshken eldiń eski jurtyndaı jadaý tartyp, qulazyp turady. Muqanshyda janashyr týysy joq, jabyrqaý, jarym kóńil balalardyń mekeni. Ár synyptan shoshaıyp, jaq júnderi úrpıip, bes-altaýdan ǵana qalady. Ondaı kúnderi tamaqty da zaryqtyryp, ishek-qarnyńdy shuryldatyp, kesh beretinin qaıtersiń. Álde jabyrqaý janǵa bári de osylaı surqaı kórine me eken?!

Mundaıda Nurádil ońasha jer taýyp alyp, Tarbaǵataıǵa kózi talǵansha qaraıtyn. Búgin de sóıtti. Áne, taıaq tastam jerde Jaıtóbe jatyr jantaıyp. Eteginde qyzyl kirpishten órilgen tórt-bes úı men eki-úsh qashar qaraýytady. Odan ármen Jaıtóbeniń qasyna ergen teteles inisindeı bolyp, Balatóbe qalqıady. Taǵy da teriskeıge qaraı kóz syrǵytsań, Tarbaǵataıǵa tirelesiń. Sol taýdyń túbinde alaqandaı ǵana Qyzylbulaq aýyly bar. Qaıran týǵan jer-aı... Osydan birer jyl buryn atasynyń nemere baýyry Tólejan aqsaqal otbasymen birge Muqanshynyń irgesindegi bir fermaǵa kóshken edi. Sol kisi Qyzylbulaqpen qoshtasyp, eki-úsh aýyz óleń shyǵarǵan bolatyn. Sonyń bir aýyzy Nurádildiń da jadynda jattalyp qalypty. Aýylyn ańsaǵanda, Qudaıdyń qudyreti, osy óleń qaıta-qaıta esine túse beredi:

Qaıran jurt, qosh, aman bol budan bylaı,

Fánıde joldas boldyq kóp jyl udaı.

Ketkende týǵan jerden keıimep em,

Ezdiń ǵoı et júrekti, ýa darıǵaı...

E-eı, qaıran Qyzylbulaq-aı! Oqý jyly taqaǵan saıyn Nurádil kún sanap, tyqyrshyp júrgende, anasy: «Áı, balam-aı, áli-aq osy kúnińe zar bolarsyń. Qazir ǵoı ınternat, ınternat dep, jeligip júrgeniń. Kóp uzamaı-aq eki kóziń tórt bolyp, Qyzylbulaqty ańsarsyń áli»,– dep, kúlip edi. Anasynyń aıtqany aıdaı keldi.

Anadaıdan áldekim atyn atap shaqyrǵandaı boldy. Quny-pereni shyǵyp, izdep júrgen Nurysh eken:

– Nu-rá-dil! Nu-rá-dil! Óı, sen qaıda júrsiń? Bar qyzyqtan qur qaldyń ǵoı...

– Ol ne qyzyq sonshama?!

– Bá-le-e, ne qyzyq deıdi. Kúres bolyp jatyr, kúres...

Nuryshtyń aıtýynsha, sportzalda kúresten jarys ótip jatyr eken. Kórshi mektepterden de sportshy balalar kelgen kórinedi. Sony birge tamashalaıyq deıdi. Munyń delebesin qozdyrǵysy kelip, kótermelep qoıady:

– Sen bizdiń synyptyń balýanysyń ǵoı! Ótkende kógalda kúresip kórgende bir de birimizdi buıym qurly kórmediń. Endeshe mundaı jarysty mindetti túrde kórýiń kerek! Júr, júr! Sózdi qoı. Kim bilsin, bálkı, keıin ataqty balýan bolyp ketersiń,– dep, janyn qoıar emes.

Nurádildiń týa bitti ádis-aılaǵa, alys-julysqa sheber ekeni ras. Osydan úsh-tórt jyl buryn bir balanyń súndet toıynda qatarlastarynyń bárin jyǵyp, «balýan bala» atanǵany da bar. Sodan beri osy ataq jabysyp, qalmaı keledi. Óıtkeni óz qurdastarymen ustasa ketse, áp sátte-aq alyp urady. Biraq bul kúresten arnaıy jarys ótedi degendi estigenimen, áli bir de bir ret balýandardyń saıysyn tamashalaýdyń sáti túspepti.

Jarysta kúni buryn saılanyp, daıyn otyrǵan balalar kezekpe-kezek beldesedi eken. Aýmaǵy at shaptyrymdaı zaldyń ortasyna jup-jumsaq kilem tósep tastapty. Áýestigi jeńip, kilemdi ustap kórip edi, ishine paralon salǵan, syrtyn bylǵarymen qaptaǵan eken. Mundaı kilemge baıqaýsyzda qulasań da esh jeriń aýyrmasy anyq. Saıyskerlerdiń jyǵylǵandary shyǵyp qala beredi de, jyqqandary bir-birimen kúresip, eń sońynan jeńimpaz anyqtalatyn kórinedi.

Dál ózindeı balalardyń beldeskenin kórgende, Nurádildiń delebesi qozdy. Ol qyzdy-qyzdymen jarysty ótkizip otyrǵan qazylardyń qasyna qalaı jetip barǵanyn bilmeı qaldy. Qolyna daýys kúsheıtkish ustaǵan buıra bas aǵaı:

– Aqtyq aıqasta mektep-ınternattyń 6-synyp oqýshysy Amanov jeńiske jetti!– degende, Nurádil de qystyryla ketti:

– Aǵaı, osy balamen men kúressem bola ma?!

– Bolmaıdy.

– Nege bolmaıdy?

– Áı, sen óziń eki aıaǵyń salbyrap, aspannan tústiń be!? Ár nárseniń jón-jobasy men erejesi bolmaı ma? Myqty bolsań, dúısenbi kúni keshki 5-te osy zalda ótetin daıyndyqqa kel! Al qazir kedergi bolmaı bylaı tur!

...Nurádil dúısenbide bapkerdiń aıtqan mezgilinen keshikpeı daıyndyqqa keldi. Sonda kórdi kúres degeniń – jaı ǵana eki balanyń ustasa ketýi emes, qyp-qyzyl óner eken. Áýeli 4-5 shaqyrymǵa júgirtip, deneńdi qyzdyrady. Sodan soń ár túrli jattyǵýlardy jasatyp, tula boıyńdy kerip-sozady. Osydan soń ǵana bir tásildi kórsetedi de, balalar ony birneshe qaıtara jasap, jattyǵady eken. Aıaq jaǵyna qaraı jup-juptap kúrestirip kóredi. Erteńine taǵy sol...

Osyndaı daıyndyqtardyń birinde Nurádil durys jyǵyla bilý tásilin de úırendi. Bul osyǵan deıin ustasqan balanyń birde-birinen jyǵylyp kórmegendikten, qalaı qulaýdy da bilmeıdi eken. Sondyqtan jattyqqan sátte birin-biri jem toly qaptaı atqanda aýyldyń bula balasy dopsha domap qulaıtyn kórinedi.

Ony Tileýbek bapkerdiń ózi baıqap qoıypty.

– Op-pa! Nurádil, qane, beri kel!– dep, muny ortaǵa shaqyryp aldy. Qane, báriń de jattyǵýdy toqtatyp, munda qarańdar! Ásirese, bıyl kelgenderińe qatysty bul. Muqıat tyńdap alyńdar!

Balalardyń bári osylaı jaqyndady.

– Nurádil, sen durys jyǵylmaıdy ekensiń. Bul – óte qaýipti. Qarsylasyń aspandata laqtyrǵanda kirpishe jıyrylyp, dopsha domalanǵan qalpy arqamen tússeń, dem jetpeı qalyp, til tartpaı ketýiń múmkin, uqtyń ba?!

– Iá, uqtym!

– Bul – Nurádildiń ǵana emes, kúres tásilin áli meńgermegen barlyq balanyń kemshiligi. Endeshe osy sózimdi myqtap eske saqtańdar! Jalpy, durys qulaı bilýdiń ózi de úlken óner,– dedi Tileýbek bapkeri.– Sondyqtan qazirden bastap, senderge durys jyǵylýdy úıretemiz...

Bapker sol kúni tek qana osy tásildi qaıtalatty. Bir emes, birneshe márte.

5.Kúı qudireti nemese

«Má-á-á! J-jyn-dy-y tartady eken, á!»

...5-synyptyń bir ereksheligi – ár sabaqty ár túrli muǵalim oqytady eken. Osy kúnge deıin bar-joǵy eki-aq ustazdyń aldyn kórgen Nurádilge munshama kóp muǵalimmen til tabysý, olardyń bárin este saqtaý da ońaıǵa soqqan joq. Biraq bir kórgennen máńgi-baqı umytpastaı este qalar erekshe muǵalimder de bolady eken. Án-kúı aǵaı sondaı bolyp shyqty.

Úlken úzilisten soń Esen synypqa alqyn-julqyn júgirip kelip, qatar otyrǵan Nurysh pen Nurádilge:

– Áı, bir qyzyq aıtaıyn ba, álgi án-kúıdiń jańa muǵalimi j-jyn-dy-y eken,– dedi óz kúlkisine ózi shashala jazdap. Kúlgende onsyz da syǵyr kózi jumylyp, joq bolyp ketedi eken.

– Jyndysy qalaı sonda?!– dedi bul ekiushtylaý. Óıtkeni muqanshylyqtar «óte, asa»  degen kúsheıtkish sózderdiń ornyna da, «kúshti, myqty, qyzyq» degen sózderdiń ornyna da osy «jyndyny»  qoıyp, «j-jyn-dy-y sulý», «j-jyn-dy-y kıno», «j-jyn-dy-y bıleıdi» dep, aıta beretin.

– Alaq-julaq etip júrgen júrisi men sóılegen sózin aıtam,– dedi ol.– Álginde úziliste «Áı, ul, beri kel!» dep, qasyna shaqyrdy. Bardym. Ózi jańa ǵana urlyq jasap, bireýden qashyp kelgendeı, alaq-julaq etedi. «Qurmanǵazyny bilemisiń?» deıdi. «Bilemin...» dedim. Onyń byltyr ǵana Ǵanı Muratbaev mektebine aýysqanyn, bıyl munda oqymaıtynyn aıttym. «Oı, aqymaq neme... ket ary bar, ákeń» deıdi. Men onyń muǵalim ekenin qaıdan bileıin, osyndaǵy balalardyń biriniń aǵasy eken dep, dereý: «Siz óıtip boqtamańyz ákeden...» dep, eregese ketippin,– Esen taǵy da ishek-silesi qata kúldi. – Sóıtsem, «ákeń» degen sóz týra bizdiki sıaqty onyń da sóziniń máteli eken ǵoı. Qazir keledi, kóresińder, j-jyn-dy-y...

Aıtyp aýyz jıǵansha, ústine aq kóılek, qońyr kástóm kıgen, bir qolyna dombyra, ekinshi qolyna synyp jurnalyn ustaǵan, qalqan qulaqty, buıra shashty, jiptikteı jas jigit kirip keldi. Balalar ornynan dúr-r kóterildi. Synyptaǵy alpys kóz jańa muǵalimge arbalyp, qadaldy da qaldy.

– Já-á, otyryńdar,– dedi jańa muǵalim bularǵa ne jaratpaǵany, ne ózimsingeni belgisiz, eki ushty qylyp. Ol eki-úsh attap, ústelge jetti de, qolyndaǵy jurnalyn tars etkizip, tastaı salǵanda, birinshi partada otyrǵan Abaevanyń kekili jelp etip, ózi selk ete qaldy. Shynynda da Esen aıtqandaı, birdeńe urlap, bireýden qashyp kelgendeı, ózi de, kózi de alaq-julaq etedi. Qımyly arsyń-gúrsiń, júrisi de qyzyq. Egistikte jer ólshep júrgen esepshideı adymdap, attap júredi eken. Al qulaǵyn bir kórgennen-aq basqa eshkimdikimen shatastyrmaısyń. Óıtkeni mundaı qalqan qulaqty Nurádil buǵan deıin eshbir jannan kórgen emes. Esen buǵan jalt qarap, «Aıtqanym aıdaı keldi me? Jyndy ma eken?» degendeı, ısharat jasap, bet-aýzyn qısańdatyp úlgerdi. Nurádil kúlip jibere jazdap, zorǵa shydady...

Án-kúı aǵaı eshteńeden beıhabar kúıde dombyrasyn buryshqa súıep qoıdy. Sosyn jurnaldyń betin ashyp, tanys famılıa izdegendeı tizimge úńilip turdy da, «osy men neǵyp turmyn» degen saýal basyna sap ete túskendeı, oryndyqqa jalp etip otyra ketti. Sálden soń tizimnen tanys famılıasyn tappaǵandaı, synyp jurnalyn sart jaýyp:

– A-a-al, tanysaıyq, – dedi ándetip. Meniń fámılem – qazaqqa bitpegen, elden erekshe fámıle,– dedi yrjıyp. Onysy da óreskeldeý kórindi. Sosyn taqtaǵa jalt burylyp, bordy ala salyp, búkil taqtanyń betin alyp, soıdaqtatyp jaza bastady. Mine, mynadaı: «Kýld-chı-gı-chev». Balalar ań-tań. «Apyraı, á, ózi qandaı qyzyq adam bolsa, famılıasy da sondaı qyzyq eken...» dep, tańyrqasyp otyrǵan sıaqty.

– Aǵaı, sonda siz... qazaqsyz ba?– dep surady Esen. Bul – bárimizdiń kókeıimizdegi saýal edi.

– Qazaq bolǵanda qandaı?! Dál ózderińdeı qaradomalaq qazaqtyń balasymyn. Al pasporttaǵy famılıam dál osylaı... Esesine esimim taza qazaqsha – Tuńǵyshbaı.

– A-a-al, tanysyp bolsaq, qane, sabaqqa kiriseıik...– qalqan qulaq aǵaı oryndyǵyn dál ortaǵa ákep qoıdy da, penjegin sheship, arqalyqqa ildi. Sosyn buryshtaǵy dombyrasyn aldy. Dúkenderde satatyn orashalaq stanoktan shyqqan qarabaıyr aspap emes, sheberge arnaıy tapsyryspen jasatqan sheshen dombyra sıaqty.

Ol oryndyqqa jaıǵasyp otyryp, oń aıaǵyn sol aıaǵynyń ústine aıqastyryp qoıdy da, bir kúıdi tókpeletip ala jóneldi. Ózi quıqyljyǵan kúıge berilip, kózin tars jumyp alypty. Ara-arasynda eńkeıip, qalqan qulaǵyn dombyranyń kómeıine taqaı túsip, kúıge eltip otyrady da, basyn oqys kekjeń etkizedi. Sol qolynyń saýsaqtary ishekti boılap, perne qýalap, kóz ilespes shapshańdyqpen jorǵalasa, oń qolynyń ortańǵy jáne suq saýsaqtary birese ishektiń ústinde ortekedeı orǵyp, birese qaqpaqyl oınap, tynymsyz bezekteýde. Birazdan soń kúıshiniń sheke, samaı tamyrlary bileýlendi. İle-shala mańdaıynan shyp-shyp ter shyqty. Sodan keıin ǵana shabysyna shabys qosyp, qyza shapqan júırikteı, babyna kelip, erkin kósile bastady.

Kenet muǵalim aǵaı tartyp otyrǵan kúıin kilt úzip:

– Bul kimniń kúıi?– dep surady.

 Árkim óz bilgenin jobalap aıta bastady.

– Qurmanǵazynyki...

– Joq!

– Táttimbettiki!

– Joq!

Kúıshi aǵaı balalardyń jaýabyna kóńili kónshimeı, basyn shaıqap qoıyp, taǵy da bir kúıdi tópelep ala jóneldi. Ol osy joly bireýin aıaqtaı bere kelesisine tez aýysyp ketip jatqandaı, uzaq oınady. Ýaqyt ozǵan saıyn dombyranyń kómeıinen tógilgen kúı de kúmbirlep, kórkemdene túskendeı. Biraq Nurádil endi álgi saýaldyń qaıtalanaryn sezip, tyqyrshı bastady.

Án-kúı páninde onyń Raıhan apaıy tek án mátinin taqtaǵa jazyp, sony kóshirtýshi edi. Kóshirtip bolǵan soń, ózi bir-eki ret ándetip, sońyra bularǵa kezek beretin. Sonymen baǵa qoıatyn. Al myna kisi bas-kóz joq bir kúıdi oınap shyǵady da, «bul kimdiki» dep suraıdy. Bul qaıdan bilsin?! Es bilgeli beri tiri kúıshini kórdi me eken? Kúıshini qoıyp, búkil Qyzylbulaqtan has sheberdiń qolynan shyqqan, jóni túzý bir dombyra tabylar ma eken?!

Kúıshi aǵaı álgi suraǵyn qaıtalady:

– Bul kimniń kúıi?

Balalar taǵy da ár jerden estip-bilgenderin shamalap aıta bastady.

– Mombekovtyki.

– Dastanovtyń bı kúıi.

Osylaısha balalar biletin birli-jarym kúıshiniń esimi atalyp shyqty. Bárine de kúıshi aǵaı tek basyn shaıqaýmen shektelýde.

– Endi kimdiki? – dedi bireý aqyry shydamaı ketip.

– Báıjigittiki. Báıjigit degen ataqty kúıshiniki. Ol – myna senderdiń atalaryń. Munda eshkim bilmeıtini – onyń kúılerin biletinder tek Qytaı qazaqtarynyń arasynda ǵana saqtalǵan. Men sol jaqtan kelgen kúıshiden úırendim,– dep, muǵalim Báıjigit kúıshiniń ómirbaıanyn baıandap berdi...

Áńgimeniń áserli bolǵany sonsha qońyraý soǵylsa da jan balasy ornynan tapjylar emes. Biraq kúıshi aǵaı qalaı oqys kelse, solaı kútpegen jerden shyǵa jóneldi. Álde onyń qoshtasqan sózderin qalyń oıǵa shomǵan Nurádildiń ózi estimeı qaldy ma eken?!

Án-kúı aǵaı esikti jaba sala:

– Má-á-á! J-jyn-dy-y tartady eken, á!– dedi Esen. Onyń kózi shyradaı janyp tur.– Ollahı-bıllahı, munsha jyndy tartatyn kisi kórmeppin...

– Iá-á-á! Son-ndaı kúsh-ti tartady,– dep qostady Abaeva. Balalardyń bári de tańyrqaý men tamsanysyn jasyrar emes. Tipti, eshteńe demeı-aq kózderinde oınaǵan ot pen bal-bul janǵan júzderi arqyly ishki rızashylyǵyn sezdirip jatqandaı.

Eger dál osy kúıshilik óneri bolmaǵanda, balalardyń bári jańadan kelgen án-kúı muǵaliminiń alaq-julaq etken minezin, qalqan qulaǵyn baıaǵyda-aq ájýa-mysqylǵa aınaldyrar edi. Basqany bylaı qoıǵanda myna Esen-aq onyń minezin aýdyrtpaı salyp, eldiń ishek-silesin qatyrary anyq. Biraq onyń Báıjigit kúıshi týraly áserli áńgimesi men keremet dombyrashylyq ónerin kórgen soń eshkim de mazaqtap-kelemejdeýge bata alǵan joq...

Tula-boıyńdy túgel baýrap alyp, jan-dúnıeńdi jýyp-shaıyp, kókiregińdi kúmbirletip, sezimińdi syńǵyrlatatyn óner qudireti degen osy shyǵar, bálkim?!

6.Myń asqanǵa – bir tosqan

Qońqaımen betpe-bet kelýdiń sáti kóp uzamaı-aq túse ketti. Nurádil sol kúngi tóbelesten soń eshkimge tis jarmastan, óz tóseginde jatqan. Jan balasymen sóılesýge qulqy joq. Túskilik asqa da barmady. Osynda qalǵan synyptas eki-úsh bala mán-jáıdi bileıin dep, olaı-bulaı aınaldyryp kórip edi, tyrs etken joq. Tústenip kelip, shildek oınaýǵa shaqyrsa da, elp ete qoımady. Olar bir-birine jaltaqtasyp, ıyqtaryn qomdasyp, amalsyz ózderi ketti. Sol kúıi árneni oılap jatyp, uıqtap ketken eken, qarny shuryldap oıandy. Álginde tábeti tartpasa da, júrek jalǵap almaǵanyna ókindi.

Sol eki ortada alqyn-julqyn Esen kirip keldi. Týystarynykinen tańerteń shyqqan boıda, kúni boıy dop qýyp, sol jerden ınternatqa tóte tarta salypty. Onyń da qarny shuryldap júr eken, buǵan salǵan jerden jata kep jabysty:

– Qoı onda, keshki asqa deıin áli qaı-da-a, kettik dúkenge, júr, júr, mende biraz tıyn-teben bar!– dep, qoıar da qoımaı, ertip áketti.

Dúkennen ekeýi olaı-bylaı qarap, jarty kelideı pirándik pen bir qumyra lımonad satyp aldy. Sony rahattana kúısep, murnyńdy jara jazdaıtyn ótkir ıisi bar, tátti sýsyndy simirip qoıyp, kele jatqan. Álden ýaqytta Esen:

– Kór de tur, qazir anaý soqtyǵady,– dedi. Nurádil Esenniń ıegimen nusqaǵan jaǵyna jalt qarap, tula-boıy dir ete tústi. Taǵy da Qońqaı eken. Qasynda baıaǵy Nurjan bar. Biraq ol dereý boıyn jıyp ala qoıdy.

– Nege soqtyǵady?

– Ótkende eregesip qalǵanbyz. Sodan beri súıkenip júr, taǵy sóıtse, ne isteımiz?!

– Súıkenip kórsin, biz de súıkep jiberemiz!– dedi Nurádil senimdi túrde.

– Ol – 4-synyptyń atamany. Shyndyǵynda altynshy oqý kerek. Qoryq-paımysyń?!– Esen buǵan synaı qarady.

– Nege qorqamyz? Biz emes, ózi bizden qoryqsyn!

Nurádil manaǵy tóbelesti qysqasha baıan etti. Qońqaı men Nurjanǵa jyny kep turǵanyn, jekpe-jekke Esen shyqpasa, ózi shyǵatynyn da jasyrmady.

– O-ho! Onda boldy. Bulardyń ábden yzasy ótti. Osy qazir tıisse, men jekpe-jekke shyǵamyn! Sen qasyndaǵyǵa ıe bol!

– Maqul! Kelistik...

Aıtqandaı-aq, Qońqaı sonadaı jerden ákireńdeı jóneldi:

– Eı, syǵyr! Ne anaý qolyńdaǵy? Ákel beri!

Esenniń ózinen jasqanatynyna ábden esirip, qojańdaýdy ádetke aınaldyrǵan sıaqty. Munysymen Nurádilge de «Bilip qoı, senderdiń atamandaryńdy aldymda qurdaı jorǵalatam» dep, qyr kórsetip turǵandaı.

– Bul– pirándik qoı. Biraq saǵan barǵysy kelmeıtin sıaqty,–dep kúldi Esen.

– Nege, eı? Nege barǵysy kelmeıt?

– Bilmeımin. Jańa maǵan ózderi «Qońqaı surasa, bizdi berme. Ol bizdi shaınamaı-aq jutyp, obaldy bolamyz...» degen,– Esen bul joly ishek-silesi qatyp, rahattana kúldi. Onyń shyn peıilimen, eliktire kúlgeni sonsha, Nurádil óziniń de kúlip jibergenin baıqamaı qaldy. Nurjan da eriksiz myrs-myrs etti.