«Ult bolmysy» jýrnalynyń «Alash joly»

ádebı shyǵarmashylyq báıgesine

Búrkenshik esim: S. Kóktińuly

«…Qyraǵylar úshin, álbette, ónegeler bar».

Quran-Kárim («Hyjyr» súresi, 74).

Talassyz muraǵattyq tarıhı qujattarǵa, naqty derekterge, bultartpas dáıekterge súıensek, sońǵy eki ǵasyr bederindegi otarshyl Reseı oıranynda qazaqtyń arqa súıer ordaly eli, jer qaıysqan áskeri bolmaýyna qaramastan, onyń memlekettigin qalpyna keltirý, baıyrǵy mekenin qaıtarý jolynda jankeshtilik tanytqan Kenesary Qasymulynan basqa ataqty el tutqalary men tarıhı tulǵalardy ataý qıynǵa soǵary kúmánsiz. Iá, jat jurttyq basqynshylardyń ıeliginde ketken ulttyń baıyrǵy ulan baıtaq jerin qaıtarý jolynda qaıtpas qaısarlyǵy men órshil rýhyn tanytar erlerdi halyq qashanda ańsady. Óıtkeni Qazaq handyǵy Reseı ımperıasyna «óz erkimen» qosylysymen «bodandyq» degen uǵym shyqty. Birte-birte handyq bılik kózden bulbul ushty. Ultqa ǵasyrlar boıy meken bolyp kele jatqan qasıetti atameken 1890 jyldan bastap resmı bútindeı ımperıa menshigine ótti. Patshadan – pana, patshalyqtan – sana izdegen ańǵal han-sultandar otarshyldardyń aranyna jutylyp kete bardy. «Sýdyń da suraýy bar»: eki jaqty resmı qol qoıylǵan zańdy-quqyqtyq kelisimderdi alyp qarasaq, Qazaq eli Reseıdiń qoldaýy men kómegine nyq senim arta otyryp qosyldy. Biraq ómir júzinde basqasha bolyp shyqty.

1866 jyly tekti tamyrdan ósip-óngen ata-babalarynan beri taq arylmaǵan tóre-sultannyń otbasynda bolashaq taǵdyry beımálim bir ulan ómir esigin ashty. Alaıda ol balǵyn balalyq kezinen-aq qalyń oıǵa berilgen alǵyr bolyp ósti. «San ǵasyrlar boıy jaz jaılaýy, qys qystaýy aıqyn áýlettiń ózine tıesili jerde endi burynǵydaı emin-erkin kóship júre almaýyna ne sebep?», «Kelimsek orys sheneýnikteri, kazaktar men qara shekpendiler qazaq jerin jalpaǵynan basyp, sonshalyqty basa kóktep óńmeńdeýine ne túrtki?» degen kókeıtesti suraqtar jastaı onyń janyn jegideı jedi.

Ol  qandastary men qarashekpendilerdiń arasyndaǵy jaıylym, shabyndyq t.b. jerler úshin jıi tutanatyn daý-janjaldyń, qaqtyǵystyń eriksiz kýágeri boldy. Osyndaı teketireste, tipti qandy qaqtyǵyspen aıaqtalatyn qıyn shaqtarda bılik júıesi máseleniń baıybyna barmaı, bura tartyp, tórelikti jatjurttyqtar paıdasyna sheship jatatyny týmysynan ádilet jaǵyndaǵy jas Álıhannyń zyǵyrdanyn qaınatatyn.

Aınalasynda bolyp jatqan osynaý kóńil qulazytar, jan jabyrqatar keleńsiz oqıǵalar ata-babasynan beri san urpaqtyń qany men teri tógilgen sheksiz de shetsiz dalada emin-erkin kóship júrgen alaman qazaqtyń batyrlyq dáýiri týraly esitken áserli áńgimelerimen esh qabysa bermeıtin.

Jaratylysy bólek, óte týǵan Álıhan jastaı atasy Myrzataıdyń qolynda tárbıelendi. Onyń shyr etip dúnıege kelerinen baqandaı elý jyl buryn Orta júzdiń han taǵyna otyrǵan Bókeı babasynyń endigi óri men yldıy, áýleti men áleýeti osy urpaqtyń talaıy men talabyna qatysty edi. Ákesi Nurmuhamed te bul jaýapkershilikti jete túsinse kerek.

Keıinnen er jetip, eseıe kele ata tárıbesin kórgen osynaý órshil jas ózin aıryqsha tolǵandyryp, sanasyna salmaq túsirgen san alýan saýalǵa jaýap izdeıdi.

Ár nárseniń de sebebi bar. Orta júzdegi handyq bılik joıylardan alty jyl buryn ǵana aq kıizge kóterilgen Bókeı babanyń astynan – taq, basynan – baq ketkeni qalaı? Nege bulaı boldy? Osylaı bolýy tıis pe?

Baba atyn atatek (famılıa) etip alǵan namysty ul –  Álıhan osy suraqqa jaýap izdeý arqyly birte-birte áýlet joqshysy emes, halyq joqshysy, el men jer joqshysy deńgeıine kóterildi. Bilimimen, biligimen tońmoıyn myńdy jyqty.

Saıasattyń ótinde júrip Á.N. Bókeıhan qazaqqa tıesili baıyrǵy aýmaǵynyń basym bóligin qaıtaryp qana qoımaı, Alash ulttyq-demokratıalyq parlamenttik respýblıka úlgisindegi jańa turpattaǵy birtutas ulttyq memlekettigin qalpyna keltirdi.

Alash respýblıkasy 1917-1920 jyldar aralyǵynda saıası parasatpen jer kólemin quraı otyryp, arada jetpis jyldan keıin, 1991 jyly 16 jeltoqsanda táýelsizdigin jarıalaǵan Qazaqstan Respýblıkasynyń negizi –  Qazaq keńes sosıalısik respýblıkasynyń jer aýmaǵyn shegendep ketti.

İ taraý

NARKESKEN ÁLIHAN:

 TAR KEZEŃ

İ bólim

QAZAQ BAIYRǴY JERİNEN QALAI AIYRYLDY?

«Keńes halqynyń birde-bir tarıhnamasy tap

Qazaqstan tarıhnamasyndaı alapat

zor shyǵyndy basynan ótkergen  joq».

«The Great Friendship»

«Eńbekshil qazaq» gazetinde (qazirgi «Egemen Qazaqstan». – S.A.) 1924 jyldyń qazan aıynda jarıalanǵan «Qazaq qansha?» atty maqala avtorynyń deregi boıynsha, Birinshi dúnıejúzilik soǵys qarsańynda qazaqtardyń sany 6 mıllıon 470 myń adamdy quraǵan. Tutastaı alǵanda, 1917 jylǵy Aqpan tóńkerisine deıin qazaq Reseı ımperıasy otaryndaǵy halyqtardyń arasynda sany jaǵynan 5 -orynda bolǵan. «Qyrǵyzdar» (1925 jylǵa deıingi orys ádebıetinde qazaqtar osylaı atalyp keldi. - S.A.) tarıhı ocherki avtorynyń paıymdaýynsha, qazaqtar tóńkeriske deıin 9 oblys pen 1 gúberne aýmaǵyn jaılap, «soltústiginde Jaıyq, batysynda Ámýdarıa, shyǵysynda Ertis ózenderimen jáne ońtústigi taý jotalarymen kómkerilgen. Odan bólek olar Astrahan gúbernesin de qonystanǵan».

KSRO quramyndaǵy jyldary Qazaqstan RSFSR-dan keıingi ekinshi iri respýblıka boldy. Resmı statısıkalyq derekter boıynsha, aýmaǵy 2 mıllıon 717 myń 300 km.²  teń jer kólemin alyp jatty. 1991 jyldyń 16 jeltoqsanynda táýelsizdikke qol jetkizgen Qazaqstan aýmaǵy 2 mıllıon 724 myń 900 km.²  (7 myń 600 km.² artyq. – S.A.) jer kólemimen álem memleketteriniń arasynda 9-oryndy ıelendi.

Iá, Otan tarıhyna tereń boılaı almaıtyn bilimqumar oqýshyńyzdyń ózi-aq osynaý keń baıtaq jerimizdiń qazirgi qazaqqa burynǵy ata-babalarymyzdyń qanymen ǵana emes, osydan 70 jyl buryn ómir súrgen aıtýly tarıhı tulǵalardyń eren eńbegimen kelgenin seziner edi. Óıtkeni babalarymyzdyń qany men teri sińgen sheksiz de shetsiz qazaq jeri men baıtaq dalasy Qazaq handyǵynyń Reseı bodandyǵyna (protektorat) ótýimen birjola qoldan sýsyp, kelmeske ketkendeı bolǵan- dy. Qazaq jáne orys elderiniń ózara qarym-qatynasy tarıhyna qatysty «Qazaqstannyń Reseıge óz erkimen qosylýy» sıpatyndaǵy qasań kózqaras keńestik saıası júıe tarapynan san urpaqtyń sanasyna kúshtep tanylyp keldi. Tipten Qazaqstan tolyq táýelsizdik alǵannan keıin de sol qate tanym aldymyzdan shyǵyp júr. Búgingi Qazaqstan keshegi Qazaq handyǵy bodandyqqa deıin jaılap kelgen keń baıtaq jerlerdiń birer bóligine ǵana ıe bolyp otyr. Máseleniń mánisi birjaqty bura tartýda emes. Basty maqsat tek qana bultartpas derekter negizinde naqty tarıhı shyndyqty anyqtap, oǵan oı sáýlesin túsirýde.

Sózimiz dáleldi bolýy úshin naqtyly tarıhı derekterge zer salaıyq.

Álıhan Bókeıhannyń qazaq tarıhyna qatysty keıbir jarıalanymy jáne alǵashqy ǵylymı monografıasynan onyń Qazaqstannyń Reseıge qosylý tarıhyn 1890 jyldardyń sońynan bastap bultartpas derekter boıynsha naqtyly zertteı bastaǵanyn kóremiz. Áńgime «Orta júz hany Bókeı jáne urpaqtarynyń qatynas hattarynan», «Qyrǵyz (qazaq) han, sultandary jáne basqalardyń qatynas hattarynan» jáne «Uly júz sultany Súıik Abylaıhanovtyń qatynas qaǵazdarynan», sonymen qatar «Qyrǵyz (qazaq) ólkesiniń tarıhı taǵdyry jáne onyń mádenı jetistikteri» atty jarıalanymdary týraly bolyp otyr.

1913-1918 jyldary «Qazaq» gazetinde basylǵan kóptegen maqalalarynyń ataýlarynan-aq Álıhan Bókeıhan Qazaqstannyń Reseı bodandyǵyna (protektorat) ótý tarıhyn, sol úderistiń qazaq halqy táýelsizdigine zardabyn tıgizgenin, sonyń nátıjesinde áleýmettik, saıası-ekonomıkalyq ómirde aýyr qıyndyqqa dýshar bolǵanyn meńzetedi.

Zertteýshi zeıinin erekshe aýdarǵan mańyzdy qujattar ishinde Reseı ımperıasy men Qazaq handary arasyndaǵy “bodandyqqa alý týraly” kelisimniń kóshirmesi, ıaǵnı eki jaq ózara almasylǵan “gramota” boldy. Bir gramotanyń túpnusqasyn Álıhan Bókeıhan “Semeı oblystyq basqarmasynan” (“Semıpalatınskom Oblastnom Pravleniı”), ózge kelisimderdiń kóshirmesin «Zańnamalardyń tolyq jınaǵynan“ (“Polnoe sobranie zakonodatelstva”) (ZTJ, t. HHHİH  № 29907. Avtor eskertpesi)⁵ yjdaǵatpen izdestirip tapty. Atalǵan gramotalardyń mazmunyn sonyń ishinde Qazaq handyǵynyń Reseı bodandyǵyna (protektorat) ótý sharttaryn jan-jaqty saralaı otyryp, Reseı ımperıasy bıliginiń sodan keıingi is-árketin jiti qadaǵalap, muqıat úńiledi. Túıindi másele Sibir jáne Orynbor qyrǵyz-qaısaqtaryna qatysty qabyldanǵan 1822-1824 jyldardaǵy “Jarǵyda” bolsa kerek. Sonyń nátıjesinde Qazaqstandy túpkilikti otarlaý saıasaty júrgizilip,orys otarshyldyǵynyń ákimshilik júıesin josparly túrde engizý bastapqydy Kishi júzde, odan soń Orta júzde bastaldy.

Orys bıliginiń 1822⁶ ı 1824⁷ jyldardaǵy jarǵylarmen Qazaqstandaǵy dástúrli handyq bılik joıylyp, otarshyl ákimshilik basqarý júıesi engizildi. Handyq bılikti joıý jáne basqarýdyń jańa júıesin engizý Qazaqstandy túpkilikti otarlaý maqsatynda júzege asyryldy. Kishi jáne Orta júz qazaqtarynyń saıası derbestigin joıýmen birge shuraıly jerlerin basa kóktep tartyp alý jáne de oǵan orys kazaktaryn jappaı ornalastyrý júrgizildi.

Reseı ımperıasy tarapynan Qazaqstanda budan keıin júrgizgen reformalar barysy “qazaq-qyrǵyz dalasynyń Reseıdiń basqa bólikterimen birigýine” qol jetkizý maqsatyn ustandy. Orystardyń 1867-1868 jyldary Qazaqstanda júrgizgen saıası-ákimshilik reformalary qazaq qoǵamynyń áleýmettik, saıası jáne quqyqtyq ómirine aıtarlyqtaı ózgerister ákeldi.

Basqarýdyń jańa júıesi kóshpelilerdiń dástúrli qoǵamdyq-rýlyq ómir saltyn álsiretip, Qazaq handyǵynyń tizginin ustap kelgen tóre-sultandar, rý kósemderi men halyq bıleriniń bıligin barynsha shektedi. 1867⁸ jáne 1868 jyldardaǵy⁹ reformalardyń júzege asyrylýymen dala aqsúıekteri, rý kósemderi, halyq bıleri, batyr-tarhandar jáne tóre-sultandardyń bedeldi yqpaldary álsiretilip, olardyń qazaq qoǵamyndaǵy quqyqtyq, ekonomıkalyq jáne saıası jaǵdaılaryna kereǵar yqpal etti.

Qazaqstannyń Reseı bodandyǵyna ótý úderisiniń áleýmettik aýyr zardaptarynorys otarlaýshylarynyń ózderi de jasyra almady. Mysaly, 1903 jyly “Sıbırskıı nablúdatel” jýrnalynyń 3 kitabynda jarıalanǵan V.K. Nıkolskııdiń “Qazaqtardyń qoǵamdyq-ekonomıkalyq ómirinen ocherkinde” (“Ocherk obshestvenno-ekonomıcheskoı jıznı kırgız”. - S.A.) qazaq tarıhyndaǵy sol bir qasiretti kezeń tómendegishe sýretteldi:  “Qazaq dalasyn orystar túpkilikti basyp alǵanǵa deıin qazaqtar rýlyq-atalyq qaýymdastyqta bereke-birligi jarasqan kúıde ómir súrip keldi. Olardyń basty kásibi mal sharýashylyǵy bolatyn. Osyndaı naqtyly ómirlik dáıekterge júginip aıtar bolsaq, kóshpeliler kózqarasymen alǵanymyzda, atalǵan kezeńde tutas qazaq qaýymy barynsha aýqattylyǵymen, kerek deseńiz baı-baǵylan molshylyǵymen erekshelenetin…Tap qazirgideı jappaı oryn alyp otyrǵan joqshylyq pen kedeıshilik otarlaýdyń bastapqy kezeńderinde bizder úshin beımálim de tosyn jáıt bolatyn. Alaıda qazaqtardyń sonaý bir kezderdegi toqshylyq pen molshylyqtaǵy kenen dáýreni kelmeske ketti. Barsha qazaq qaýymynyń dáýletti de aýqatty jarasymda ómir súrýiniń tiregi bolǵan atalyq-rýlyq qaýymdastyq orys mádenıetimen janasýy (qıysýy), tabıǵı sharýashylyqtyń quldyraýy jáne dalalyq ólkege aqshanyńenýimen taza turalady. Qazirgi zertteýshiler qazaqtar arasyndaǵy rýlyq yntymaqtastyqty burynǵy eskiliktiń sarqynshaǵy retinde atap kórsetip, “qazirgi aýyl ishindegi qazaq sharýashylyǵy jekelik sıpattaǵy daralyqqa boı urýymen erekshelenedi, burynǵy rýlyq tartystyń ornyn “baılar men kedeı-kepshikter qaıshylyǵy” basýda dep jazady”.

Qazaqstandy túpkilikti otarlaýdy rásimdeý 1886 jylǵy 2 maýsymdaǵy “Túrkistan ólkesin basqarý týraly Ereje”  jáne 1891 jyldyń 25 naýryzyndaǵy “Aqmola, Semeı, Jetisý, Oral jáne Torǵaı oblystaryn basqarý týraly Ereje” negizinde bekitildi.

Desek te bul reformalardyń eń aýyr zardaby qazaqtarǵa tıesili barlyq jerlerdiń basy bútin derlik tutastaı Reseı ımperıasy, ıaǵnı orys patshasynyń menshigi dep tabylyp, qazaqtarǵa “merzimsiz paıdalanýǵa” berilýi boldy.

Qarapaıym uǵynyqty tilmen aıtqanda, qazaq halqy san urpaqtyń qan tógýimen kelgen ári ata-babalarynyń súıegi jatqan qasıetti jerinen, keń baıtaq aýmaǵynan bir sátte aıyryldy. Mine, Qyr balasy (Qyr balasy – Á.N.Bókeıhannyń ult baspasózi betindegi keńinen taraǵan búrkenshik esimi. - S.A.) 1913 jyly jazǵan bir maqalasynda qazaq jerine qatysty 1891 jyldyń 25 naýryzyndaǵy Erejeniń jekelegen baptaryn bylaısha túsindirdi: “1891 jyldyń 25 naýryzynda Jetisý, Semeı, Aqmola, Torǵaı jáne Oral oblystarynyń qazaqtaryna arnalǵan zań ispettes “Dala Erejesi” shyqty…Osy zańnyń (ereje) 119-babynda “kóshpeli qazaqtar ıelenip kelgen jerler qazyna menshigi bolyp jarıalanady” dep jazylǵan. Al 120-bapta “osy jerler kóshpeli qazaqtarǵa merzimsiz ýaqytqa qoldanylýǵa beriledi” delingen. 120-bapqa qosymshada “qazaqtardyń qoldanylýyndaǵy basy artyq jerler qazyna paıdasyna oraı tartyp alynatyny” aıtylǵan… Joǵaryda atalǵan 5 oblystaǵy qazaq qoldanysyndaǵy artyq jerlerdi mujyq paıdasyna aıyrýda osy qosymshaǵa súıenip otyr”.

Qyr balasynyń aıǵaqtaýynsha, “Túrkistan ólkesin basqarý týraly” 1886 jyldyń 2 maýsymyndaǵy Erejege 1911 jyly Túrkistan qazaqtaryna tıesili “artyq” jerlerdi alýǵa múmkindik beretin qosymsha engizildi: “osy erejeniń 279-babynda qazaqtardan artyq jerlerdi alý týraly taza sóz bolmaıtyn. Eger de osy zań ózgerissiz qalǵan jaǵdaıda Túrkistanda qazaq jerleri mujyqqa kúshtep berilmes edi. 1911 jyly úkimet İİİ Dýmaǵa 279-bapqa tolyqtyrýlar engizý týraly uzyn-yrǵa eki jolǵa syıar zań jobasyn usyndy (“Túrkistan ólkesin basqarý týraly Ereje”), onda “Túrkistan qazaqtarynan artyq qalǵan jerler anyqtalǵan jaǵdaıda qazyna olardy óz paıdasyna alýǵa mindetti” dep jazylǵan… Sonymen Túrkistan qazaqtary Jetisý, Semeı, Aqmola, Torǵaı jáne Oral oblystary qazaqtarynyń basyna túskenaýyr kúıge dýshar boldy. Endigide Túrkistanda qazaqtardan jerdi alýda osy zańdy ońdy-soldy alǵa tartpaq. Buny kúshtiniń álsizge jasap otyrǵan qıanaty demeske laj joq”.

Orys ozbyrlyǵyn aıqyndaıtyn joǵaryda atalǵan jarǵylar men 1822-1911 jyldar aralyǵynda qabyldanǵan Erejeniń barysynda tutas Qazaqstan tolyǵymen Reseı ımperıasynyń otaryna aınaldy. Eshqandaı da negizsiz vasaldy, qoldaýshy mártebesindegi memlekettiginen aıyrylyp, ımperıanyń ajyraǵysyz bóligibolyp shyǵa keldi. Qazaqtar óziniń baıyrǵy jerinde ógeılikke ushyrap, jatjurttyqqa aınaldy. Budan keıingi ómir aǵysy kórsetkenindeı, qazaqtardy óz jeriniń menshik ıesi quqyǵynan aıyrý kóshpelilerdi shól men shóleıtti (jaramsyz) jerlerge kúshtep yǵystyryp, dalalyq ólkege orys qonys aýdarýshylarynyń jappaı aǵylyp kelýine keńinen jol ashyp berdi.

Qazaqstan aýmaǵyn tutastaı otarlaý jáne jappaı qonystandyrý arqyly basa kóktep jaýlap alýdyń barysy Reseıde júrgizilip jatqan ishki reformalarmen sáıkes keldi. Qazaqstannyń otarlanýyna qatysty osynaý ózekti taqyryp áli de keshendi túrde zerttelmeı otyr. Sóz 1861 jylǵy krepastnoılyq quqyqty joıý máselesi týraly bolyp otyr. Sonyń nátıjesinde quldyqtan basy bosaǵan basar jeri joqsansyz shubyrǵan orys sharýalary Qazaqstan jerin otarlaý maqsatynda jappaı qonys aýdaryldy.

Qazaqstandy basqarýǵa qatysty jarǵylar men erejelerdi tyńǵylyqty zerttep zerdeleý barysynda Álıhan Bókeıhan Qazaqstannyń Reseı ımperıasyna bodan bolyp (protektorat) enýine qatysty sharttardyń óreskel túrde birjaqty buzylyp otyrǵanyn ushyratty. Qazaq halqynyń arqa súıer bolashaq kósemi ekijaqty kelisimsharttardan Reseıdiń basqa eldiń saıasatyna múldem qaıshy keletin aýmaqtyq basqarý júıesin engizýinaıtpaǵanda, Qazaqstannyń ishki isine aralasýy týraly birde-bir astary qalyń jymysqy emeýrininde tappaıdy.

Ol orys ımperıasynyń Qazaqstannyń ishki isine kúshtiniń dóńaıbat óktemdigimen aralasyp, ekijaqty kelisimsharttarda kórsetilgen sharttar men mindettemelerdi jón-josyqsyz buzyp otyrǵanyna kózin jetkizedi. Taǵy da mańyzdy tarıhı derekterge nazar salaıyqshy.

Orys hanshaıymy Anna Ioanovna 1731 jylǵy 12 qańtardaǵy gramotasymen Kishi júz hany Ábilqaıyrdyń ótinish hatynda kórsetilgen sharttarmen kelise otyryp, qazaqtardy “bodandyqqa” alýǵa kelisimin berdi. Bul jerde aıryqsha mańyzdy eki derekti atap ótkenimiz jón. Birinshiden, Ábilqaıyr hannyń ótinish hatynda tek qana protektorattyq týraly sóz boldy. Ekinshiden, bodandyqqa qatysty birde-bir sóz aıtylǵany joq. Alaıda qazaq handary óktem de astamshyl Reseı ımperıasynyń ózara járdemdesý men qajetti kómekke júginýdiń kez-kelgen túrin bodandyqqa boısuný dep ózinshe uǵynyp, ózinshe túsindiretin qýlyǵyna quryq boılamas aıarlyǵyn qaperlerinen shyǵaryp aldy. Qazaq handaryna sonyń ishinde Ábilqaıyr hanǵa jiberilgen alǵashqy gramotalarda ekpin jasalǵan basty másele, protektorattyq emes, tek qana “bodandyq” týralyboldy. Qazaq handary protektorattyq “ózara dıalog” qaǵıdatyndaǵy kúshti odaqtastyń qoldaýyndaǵy áskerı-saıası aláns dep bildi. Eger de belgili bir asa mańyzdy máseleler onyń eldik múddesine qaıshy kelgen jaǵdaıda bul alánstan emin erkin shyǵyp kete alatyn edi.

«Qyrǵyz ólkesiniń tarıhı taǵdyry jáne onyń mádenı jetistikteri» ocherkinde oryndy atap kórsetilgendeı, protektorat uǵymy qazaq dalasynda burynnan bar qalypty qatynas túrinde alǵanymyzda «Qyrǵyzdar (qazaqtar) sultandary men handarynyń bıligin moıyndaı otyryp, olardyń múddeleri rýlardyń ózin ózin basqarý ustanymymen sáıkes kelgeninshe qurmetpen qaraý» sıpatynda paıymdaldy.

Oǵan naqty mysal retinde Ábilqaıyrdyń Anna Ioannovna patshaıymǵa jazǵan hatyndaǵy bolashaq odaqtastyqtyń mán-maǵynasy ashyq aıtylǵan úzindilerin keltirýge bolady.

«1/ Bizdiń uly patshaıym aǵzamǵa jáne de sizdiń uly mártebeli babalaryńyzǵa árqashan adal da ádil qyzmet etýge ýáde etemin.

2/ Bizge, Qaısaq ordasyna jarlyq berilse, Reseı bodandary bashqurt jáne qalmaqtarmen birge qyzmet kórsetýge buıyrylǵan jerlerge baramyz.

3/ Qaısaq ordasynyń Jaıyq kazaktaryna, bashqurttarǵa, qalmaqtarǵa jáne de barsha Reseılik bodandarǵa dushpandyqpen shabýyl jasamaýy, olardy shyǵynǵa batyrmaýy ári olarmen beıbit ómir súrýi.

4/ Bizge qaısaqtarǵa Reseıge bodan Astrahan jáne ózge de jerlerden jóneltiletin kópes saýdagerleriniń kerýenderi kelgen jaǵdaıda olarǵa zıankestik keltirmeý, zalaldy adamdardan qorǵaý, bizderge tıesili jerlerde shyǵaryp salý.

5/ Bizdiń Qaısaq ordasynan tutqynǵa alynǵan reseılik bodandardy qaıtarý, budan keıin bashqurttar jáne Reseıden tutqyndar almaýdy, olardan bólek shoqynǵandardy qaıtaryp berýdi, bidiń joǵary mártebelimizge adal qyzmetimiz úshin bashqurttar sıaqty jasaqqa 4000 túlkiden jiberip turýdy ýáde etemin. Osyǵan senim retinde men, Ábilqaıyr han, osy paraqqa mórimdi basyp, ózimniń senimdi ókilim (elshi) Baqa batyrdy (Baka-batýr) attandyrdym».¹⁴

Orys patshaıymynyń 1731 jyldyń 12 aqpanynda berilgen Gramotasy qazaq handarynyń ótinishi boıynsha protektorattyqqa, al Reseı tarapynyń túsindirýi (paıymy) boıynsha quqyqtyq turǵydabodandyqqa ótýiniń bastaýyn qalaǵanyna basa nazar aýdaryńyzshy.

Reseı qazaqtarǵa úshinshi bir eldiń basyp kirýinen qorǵaýǵa kepildeme berdi. Iá, úshinshi bir eldiń basyp alýynan saqtaýǵa kepildeme berip, “jábirleý men talan-tarajǵa” túsirmeýge ýáde etti. Han óz tarapynan “bashqurttar tárizdi adal qyzmet etýge jáne salyq tólep turýǵa” mindetteme alǵanyn taǵy da atap kórsetemiz.

Ábilqaıyr han 1731 jyldyń 10 qazanynda barlyq qazaq rýlary men júzderi (orda) atynan orys patshaıymyna adaldyǵyna ant qabyldady. Bul Kishi júz hanynyń óte óreskel burmalaýshylyqtarǵa jol berýi bolatyn. Ábilqaıyrdyń Reseımen odaqtastyq ornatý týraly bastamasy Kishi júzde qoldaý tappaǵanyn aıtpaǵanda, onyń teris pıyǵylynan taza habarsyz bolǵan Orta jáne Uly júz handary onyń eldik úshin asa qaýip týdyratyn ersi bastamasyn qoldaýy múmkin emes edi. Kelissózder asa qupıa jaǵdaıda ótti. Bul az deseńiz Ábilqaıyr strategıalyq mańyzy erekshe qatelikterge boı aldyrdy. A.Tevkelev bastaǵan orys delegasıasyna sonshalyqty zor senim artyp, orys ımperıasymen saıası alánsqa (odaq) qol qoıýdamyn dep bildi. Bul áli de jan-jaqty qarastyrylatyn asa mańyzdy taqyryptyń ózegi ekenin aıtý artyq etpes.

Protektorattyq týraly ózara kelisimniń túpkilikti naqtylanǵan sharttaryn quraǵan asa mańyzdy máselelerdińqatarynda qazaqtardyń patshaıymǵa jáne onyń muragerlerine adaldyǵyn saqtaý, handyqtyń syrtqy baılanysqa qatysty erkindiginshekteýmen kelisý, qyzmet atqarýǵa mindetteme alý (áskerı! – bul taqyrypqa áli qaıtadan oralamyz), Reseıdiń saýda kerýenderine jáne ózge bodandaryna shabýyl jasamaý, tutqyndardy qaıtarý, salyq tóleý, han men sultandardyń balalaryn amanatqa berý boldy. Óz kezeginde Reseı tarapy óz proteksıasyna (bodandyqqa) alýshy jaq retinde “jańadan óz quzyryna (poddannyh) engenderdi syrtqy shapqynshylyqtan jáne japa shegýden qorǵaý” mindettemesinaldy. Kelisim sharttarda qazaqtardyń jeri men terıtorıalyq aýmaǵyna apat tóndirmeý máselesin aıtpaǵanda, Reseıdiń qazaqtardyń ishki saıası isine aralasýymúldem qarastyrylmaǵan bolatyn. Ózara kelisýshi taraptardyń teń dárejeli jaǵdaıda bolmaýyna qaramastan kelissózder erkin-kelisimdi sıpatta ótti. Nátıjesinde qazaqtar Reseı bodandyǵyn qabyldap, onyń quqyqtyq moıyndalýynyń aıǵaǵy retinde han, sultandar, rý kósemderi, halyq bıleri men batyrlar (tarhandar) saltanatty túrde ant berdi.

Memlekettik-quqyqtyq sharttylyqtar turǵysynan alyp qarastyrǵanymyzda, kelisim shart boıynsha Qazaqstannyń Reseıge táýeldiligi protektorat túrinde boldy. Protektorattyqtyń eń basty zańdyq ólshemi qorǵashtaýǵa alynǵan memleket egemendiginiń aıtarlyqtaı shektelýi bolatyn. Sonyń saldarynan Qazaq handyǵy syrtqy saıasattaǵy derbestiginen aıyryldy. Halyqaralyq quqyqtyq qarym qatynas sýbektisi bolýdan qaldy. Dese de protektorat protektorat-memleket úshin ózin ózi ishki basqarýdyń múmkindikterineskeredi. Á.Bókeıhan atap kórsetkenindeı, orys ımperıasy 1822 jáne 1824 jyldardaǵy Jarǵylary, 1867-1868 jyldardaǵy saıası-ákimshilik reformalary sondaı-aq 1886 jáne 1891 jylǵy Erejelerimen Qazaqstannyń protektorattyqqa kóshýiniń barlyq sharttaryn birjaqty dórekilikpen ári shaǵymdaný yqtıarynsyz buzdy.

1731-1824 jyldardaǵy Qazaqstannyń Reseımen memlekettik-quqyqtyq qarym- qatynasynvassaldyq táýeldilik dep te sıpattaýǵa bolady. Vasaldyq táýeldiliktiń basty ólshemi qazaq bıleýshileri tarapynan vasaldyq sert pen anttyń qabyldanýy, kepil tutqynnyń (amanat) berilýi desek, olardyń bári de naqtyly júzege asyryldy.

Kishi jáne Orta júzdiń Reseımen 1822-1824 jyldarǵa deıingi zańdy qarym-qatynasy  “bodandyq” (poddanstvo) dep ataldy. Biraq ta ózara kelisimde qazaq handyǵy men jerin Reseıdiń ajyraǵysyz bóligine aınaldyrý týraly birde bir sózdi tappaısyz.

Qazaq handyǵy vasaldy memleketke aınaldy da orys ımperıasy HİH ǵasyrdyń 20 jyldaryna deıin qazaq bıleýshilerimen qarym-qatynasyn Syrtqy ister kollegıasy arqyly júzege asyrdy. Ony Álıhan Bókeıhan 1901 jyly jarıalaǵan Orta júz hany Bókeıdiń mınıstrlik basqarýshysy jáne Syrtqy ister memlekettik kollegıasyna qatysýshy graf Karl Neselrodpen 1817 jyldyń qazanynda jazysqan haty dáleldeıdi.¹⁵

Memlekettik-quqyqtyq kózqaras turǵysynan alǵanymyzda, qazaq handyqtarynyń memleket-protektorat mártebesi memlekettik bıliktiń handyq ınstıtýty, rý kósemderi jáne halyq bıleriniń quryltaıy, qazaq rýlarykósemderinen turatyn han keńesi joıylǵansha  saqtalyp kelgenine erekshe ekpin jasaımyz.

Bul jerde jas Álıhan XVIII-XIX ǵasyrlar bederindegi Qazaq handyǵy men Reseı ımperıasy qarym-qatynasynyńtarıhyn bastapqy derekkózderden júıeli túrde zertteı kelip, qazaqtar orys ımperıasyna bas ımegen halyq jáne memleket ekenine kózin jetkizedi. Basqa basqa, ol qazaq memleketi protektorattyqqa engenge deıin úsh jekelegen handyqqa bólshektengenin bildi; sol kezderge deıin qazaq handary óz shekaralaryn baıyrǵy dástúrde, ıaǵnı taý bederine, ózen men dala jazyqtaryna qarap anyqtady, osy jáne basqa da jerlerge quqyqtyq qatynasyn sol jerlerdegi ata-babalary qorymy (zırat) bolýymen aıqyndady. Bul jerlerde qazaqtar baǵzydan beri ózderine tán qaýymdyq-rýlyq qurylymda jáne de qaıtalanbas ilki dástúri, atty-kóshpeli mádenıetimen ómir súrdi.

Álıhan Bókeıhan qazaqtar orys ımperıasynyń jaýlap alýshylyq soǵysynyń nátıjesinde baǵyndyrylmaǵanyn anyq bildi ári osynaý bultartpas tarıhı derekti basshylyqqa alyp otyrdy. “Qazaq” gazetindegi maqalalarynda Reseı ımperıasynyń 1886 jyldyń 2 maýsymynda “Túrkistan ólkesin basqarý týraly Ereje” jáne 1891 jyldyń 25 naýryzynda “Aqmola, Semeı, Jetsý, Oral jáne Torǵaı oblystaryn basqarý týraly Ereje” qabyldanýynan soń orystardyń qazaqtarǵa qatysty qarym-qatynasy syılastyqtan erinin shúıire otyryp kemsitýshilikke qaraı shuǵyl ózgergenin únemi atap kórsetti. Bul rette Reseıdiń 1860 jyldardaǵy S.-Peterbýrg joǵary aqsúıekter ortasynyń Shoqan Ýálıhanovqa degen qarym-qatynasy jeńilgen halyqtyń ulyna emes, odaqtas memleket basshysynyń betke ustar degdar ókiline, uly Shyńǵys hannyń laıyqty urpaǵyna degen qurmet edi. Budan Álıhan Bókeıhannyń quldyqqa bas ımegen halyqtyń jáne baǵynbaǵan bas asaý memlekettiń perzenti retinde qaıratkerlikke beldi bekem býǵanyn baıqaımyz. Mine, budan álemdi dúr silkindirgen uly Shyńǵys hannyń tikeleı urpaǵy Álıhan Bókeıhannyń ózin jáne týǵan halqyn jattyń bılep tósteýinde, bógdeniń yrqynda ketpeýin oılaýdy maqsat etip alǵanyn túsinemiz. Orys ımperıasynyń qoldaýyna (proteksıa) óz erkimen ótken qazaq handaryna degen qarym-qatynasyn bes ǵasyr buryn jahandy titirentken arǵy babasy Shyńǵys hannyń bodaýyna baǵynyshty bolǵan halyqtarǵa qatysty ustanymymen salystyra kelip, kóńil qulazytarlyq qaıǵyly qorytyndyǵa keledi. “Quqyqtyq memleket ıdeıasynyń barynsha gúldengen ǵasyrynda ómir súre otyryp, - dep jazdy ol 1911 jyly mysqylmen  “V mıre mýsýlmanstva” atty Peterbor gazetinde, - jabaıylyq pen taǵylyqqa toly ótken kezeńderimizde naqtyly qol jetkize alǵan barymyzdyń ózine mańaılaı almaı otyrmyz ári oǵan degen qyzǵanyshymyzdy búgip qala almasaq kerek. Oǵan 13-15 ǵ.ǵ. Mońǵol ústemdigi dáýirindegi tatar handarynyń orys din basylaryna degen qarym-qatynasyn kórneki mysalǵa ala otyryp, qazirgi musylman din basylarynyń quqyǵyn sol bir ǵasyrlardaǵy pravoslavtar quqyǵyna baılanysty jáıttermen salystyra kóz jetkizýge bolady. Handardyń mıtropolıtten bastap orys din basylaryna jalaqy gramotalaryn taǵaıyndaýy nemese orys dinı baǵynyshtylyǵyna baılanysty quqyǵy men artyqshylyqtary belgilengen jarlyqtar shyǵaryp otyrǵany qarapaıym tarıh oqýlyqtarynan-aq árkimge belgili bolsa kerek… Quqyqtyq memlekette ómir súrip otyrǵan musylman din basylary taǵy dep qabyldanatyn tatar ordasynyń bıleýshileri osydan bes júz jyl buryn baýarlas orys din basylaryna kórsetken iltıpat, berilgen jeńildikter men jasalǵan artyqshylyqtardyń qarapaıym túrine de ıelik ete almaýda. Múmkin handar osyndaı ustanymǵa ózderiniń saıası múddeleri úshin barǵan bolar dep aıtýshylar da tabylar… Alaıda sol bir ýájdilik azamattardyń qazirgi saıası jáne memlekettik turǵydaǵy zárýligi men múddelerine qyryn qaraýdy qajet etedi degen sóz emes qoı”.

1911 jyly “V mıre mýsýlmanstva” basylymynda Álıhan “Qazaq halqynyń Reseı bodandyǵyn qabyldaǵanyn júz jyl óter-ótpesten osynaý jartylaı kóshpeli eldiń tutas jeri qazyna menshigi bolyp shyǵa keldi.* (*Kishi júz Reseı bodandyǵyna Ábilqaıyr han kezinde 1731 jyly, Orta júz Abylaı han tusynda 1781 jyly ótti. Avtor eskertpesi ). 1868 jyly “…kóshpeliler jaılaǵan jerler, sol jerlerge tıesili kerek-jaraqtar sonyń ishinde ormandar memleket menshigi dep moıyndalady”** (** 1891 jyly shyqqan Dala Erejesiniń 119 baby. - Avt.) dep aıtylǵan zań qabyldanady.  Peterbýr kanselárıalarynda ońashada jasyryn jobalanǵan bul zań tutas ult úshin mańyzdy da erekshe mánge ıe bolǵanyna qaramastan, ózin qashannan baıyrǵy jeriniń tolyqqandy ıesimin dep sanaıtyn halyqtyń kelisiminsiz, tipten sol halyq ókilderiniń ýájin aldyn ala tyńdaýsyz-aq bekitilip ketti” ¹⁷ dep ókinishpen atap kórsetken bolatyn.

Qazaq handyǵynyń protektorattyqqa óz erkimen enýi týraly sharttardyń Reseı ımperıasy tarapynan óreskel túrde buzylyp otyrǵanyna kózin jetkizetin dáıekti málimetterdi ashqannan soń Álıhan Bókeıhan týǵan halqyna baıyrǵy jerlerin qaıtarýdyń ymyrasyz kúresin bastady. 1895-1917 jyldary “Alash” ıdeıasyna aldyńǵy qatarly ult zıalylaryn toptastyra otyryp, barsha qajyrly kúsh-jigerin osynaý eldik serpiliske baǵyttady. Mysaly, ult kóshbasshysynyń aıtýly shákirtteriniń biri ári onyń tikeleı tapsyrmasymen Fransıaǵa qonys aýdarǵan Mustafa Shoqaı Azamat soǵysynyń arpalysqa toly 1917-1920 jyldary ustazy haqynda “Tóńkeriske deıingi ulttyq baǵdarlamanyń basty erejesiniń biri bizdiń Otanymyzǵa orys qonys aýdarýshylarynyń aǵylýyn toqtatý boldy… Álıhan [Bókeıhan] bizge árdaıym “Eger de ultqa paıdaly bolamyn deseńizder, eń birinshi kezekte orys bıliginiń bizdiń Otanymyzdaǵy jer saıasatyn muqıat zertteý qajet, odan tyńǵylyqty úırenýge umtylý shart. Sizderge ne isteý kerektigin, nendeı jumystar atqarý qajettigin saıasattyń ózi kórsetedi» dep jazdy.

Bul kúreske ol otarlaýshy eldiń túrli oqý oryndarynda bilim alyp jatqan óskeleń jastardy tartyp otyrdy. Qazaq jastarynyń saıası qupıa uıymdarynda olardyń qoldaýshysy ári ustazy bola bildi. Ony 1917-1920 jyldary Alashorda avtonomıasy úkimetiniń tóraǵasy qyzmetindegi Álıhan Bókeıhannyń eki orynbasarynyń biri bolǵan Halel Ǵabbasuly (Ǵabbasov) 1929 jyly 14 qarashada OGPÝ tergeýshisi Saenkoǵa bergen jaýaby aıǵaqtaıdy: “Tóńkerisshil qozǵalysqa 1905 jyly gımnazıanyń 5 synybynan bastap qatysa bastadym. Semeı gımnazıasynda tóńkerisshil úıirme boldy…Úıirme saıası jer aýdarylǵandarǵa járdemdesetin. Taza saıası ádebıetter shyǵaryp, qazaqtar óz jerine ıe bolsyn (!) dep, halyqqa arnalǵan úndeý de shyǵardyq, shen-shekpenge satylyp, ult múddesine opasyzdyq jasaǵan sheneýniktermen kúrestik... Sol jyly (1908) men Vyborg úndeýine qol jınaýǵa qatysqany úshin qýdalanyp, Semeı túrmesine jazasyn óteýge kelgen  Bókeıhanovpen alǵash ret kezdestim.¹⁹ Oǵan óz ynta-yqylasymmen bardym. Abaqtydan shyqqan soń birde-bir shákirt qalmastan tegis baryp jolyqtyq. Ol bizderdiń daıyndyqsyzdyǵymyzǵa ókpe-rinishin bildirip, saıası eńbekterdi muqıat oqýdy usyndy. Bókeıhanovpen budan sońǵy kezdesýim 1912 jyly ótti. Ol kezde Petrogradta bolatyn. Aqbaevty shaqyrǵan edi. Ol kezde stýdentpin, al Aqbaev bolsa, Máskeýde bolatyn. Men olarmen birge bardym.

Bókeıhanov Úkimetke Memlekettik Dýmadaǵy qazaq halqynyń ókilettiligin toqtatý týraly 1908 jylǵy 6 maýsymdaǵy zańdy ózgertýge baılanysty suraý salýdyń negizdemesin daıyndaý ústinde boldy (qazaqtardy saılaý quqyǵynan aıyrǵan jańa zań 1907 jyldyń 3 maýsymynda qabyldanǵan bolatyn. Eskertpe. S.A.).  Bókeıhanov Petrogradttaǵy stýdentterge suraý salýdy barynsha negizdeýdi júıeleýge qajetti meterıaldardy jınaýǵa tapsyrma júktedi. Meniń Bókeıhanovpen birlesip atqarǵan jumysymnyń uzaq kezeńin qas-qaǵym sát dep ataýǵa bolady”.

Bul jerde bizdiń bas tulǵamyz Álıhan Bókeıhan ómiriniń keıingi qaıratkerlik qareketi ári azamattyq is-áreketimen etene  sabaqtas  birneshe jarqyn sátterine naqtyraq toqtala ketkenimiz jón.

1890 jyly Álıhan Omby tehnıka ýchılıshesiniń sońǵy 4-kýrsynyń bolashaq pansıonary retinde (oqý mekemesiniń pansıonat-jataqhanasynda turatyn oqýshylar) ýchılıshe dırektory N.Dobrohotovqa “onyń naǵyz ata-tegi Nurmuhamedov (ákesiniń aty) emes, Bókeı Hanov ekenin» bildiredi.

Ult kóseminiń portretine taǵy bir shtrıh. Qazaq handyǵynyń Reseı protektorattyǵyna kirý tarıhyn zertteý kezeńinde eki jaqty kelisimder mazmuny, sol ýaqyttaǵy orys zańnamalyq máselesindegi qýlyǵyna quryq boılamaıtyn ákkiligine barynsha tereńirek úńilýine Orman ınstıtýtyndaǵy oqyǵan jyldarynda negizgi bilimine qosymsha zań bilimin alýy múmkindik berdi. 1891 jyly S.-Peterbýrg ýnıversıtetiniń zań fakúltetine ekstern kýrs tapsyrady. Ony keıinirek GÝLAG-tan azattyqqa shyqqanan keıin Álimhan Ermekuly qazaq radıosyna bergen suhbatynda atap kórsetken bolatyn. 1894 jyly Orman ınstıtýtyn bitirgeni týraly atestat [dıplom] «Sultan Álıhan Nurmýhamedov Sultan Bókeı-Hanov» [№ 4 foto] atyna berildi. Onyń sol kezeń qazaqtary úshin tosyn dúnıe ispettes Orman ınstıtýtyna túsýiniń ózindik tarıhy bar. Óıtkeni HİH ǵasyr sońyndaǵy qazaq degdarlary arasynda Reseı joǵary oqý oryndary ishinde - zań jáne áskerı bilim, Buqara, Samarqand, Stambýl joǵary medreselerinde - dinı bilim úlken tanymal edi.

1889 jyldyń kúzinde 23 jasar Álıhannyń A.N. (Álıhan Nurmuhamedov) degen qol qoıýymen Omby Dala general-gýbernatory kanselárıasynda shyǵatyn «Osoboe Prıbavlenie k «Akmolınskım oblastnym vedomostám» gazetiniń eki sanynda “Qarqaraly oıazynyń Toqyraýyn, Qaton-Bulaq jáne Batys Balqash bolystaryndaǵy eginshilik týraly” maqalasy basylady. Bul maqaladan Álıhannyń ata-baba jerine degen perzenttik sheksiz súıispenshiligi barynsha jarqyraı kórindi. Ony Omby tehnıkalyq ýchılıshesi tehnıkalyq mamandyqtar daıyndaıtyn Sibir temir jolynda bolashaqta qolǵa alynar qyzmet te asa qyzyqtyra qoıǵany joq. Álıhan keń salaly ormantanýshy-ǵalym mamandyǵyn tańdady. Al joǵaryda atalǵan maqalasy ony Orman ınstıtýtyna oqýǵa joldaýǵa basty negiz boldy. Joldamaǵa OTÝ dırektory N.Dobrohotovtyń ózi qol qoıdy.

1896 jyly Ombynyń “Stepnoı kraı” gazetinde jarıalanǵan alǵashqy maqalasynyń birinde Álıhan S.-Peterbýrgtegi oqýynǵa qatysty “4 jyl (1890-1894) Reseıde turdym” dep jazdy. Sol arqyly Qazaqstannyń zańsyz otarlanǵanyna esh shúbá keltirmesten, óz elin Reseıdiń bóligi dep eseptemeıtindigin uqtyrdy.

Týǵan halqyna onyń baıyrǵy jerlerin qaıtarý men ulttyq memlekettigin qalpyna keltirýde Álıhan Bókeıhan zorlyq-zombylyqqa emes, Reseı zańnamasynyń aıasyndaǵy beıbitshilikke negizdelgen kúres jolyn tańdady. Oksford ýnıversıtetiniń Ortalyq Azıany zertteý qoǵamynyń ǵalymdary Álıhan Bókeıhan bastaǵan Alash ult-azattyq qozǵalysy qaıratkerleriniń daralyq qasıetterin atap kórsetkenderindeı, “saıası baıypty ustamdaǵy parasatty tulǵalar ulttyq murat-maqsattaryn júzege asyrýdy zańdy qurylym sheńberinde atqarǵan durys ári múmkin dep sendi. Olar eń birinshi kezekte qazaqtar arasynda rýhanı jańarý men jańǵyrýǵa (ıntellekýtaldy renesans) bastaıtyn jaǵdaı týdyrý qajet dep eseptedi”.

Álıhan Bókeıhan HİH ǵasyrdyń birinshi jar