"Qazaq eli - 550 jyl" báıgesine!
(Romanynan úzindi)
Ashshy ishekteı sozylǵan adyrly taýdy bókterleı batysqa bettegen. Tor attyń aldynǵy qaptalyna qyzyn, jaıasyna Baınazardy mingestirgen báıbishesi men engezerdeı úsh balasyn shubyrta ertken Bulan qara ógizdegi qomǵa qazan-oshaqty artyp ortasyna kishkentaı eki balasyn shoqıta salyp jaıaý jetelegen.
Keshe jolshybaı túnep, tań bozynan ashyq aspan, elsiz munar dalany budyr jolmen endeı ilgeri ilbı Keregetastyń tusyna jete qańtarylyp, keri qaıtyp kete almaı, ilgeri attap basa almaı, kóshtegi teń túsirilip kádýelgi ıtarqa qos tigilgen. Kún uzaq bezgekshe qalshyldap aýyrǵan búldirshin qyzdyń júzin qubylaǵa qaratyp názir aıtyp biletin em-dommen ushyqtap qymtap-orap jatqyzǵansha beıshara ana zar jylady.
Kók jıektegi qyzyl araı birte-birte óship, barqyt túnniń baıaý uıtqyp soqqan samaly tanadaı qos ishindegi álsiz maı sham jaryǵyn ala-kóleńkelep árli-berli jelpite maıystyryp tur. Osharly jandy qorqynysh pen úreı ıektegen. Qyzdyń bas jaǵynda aıaly alaqanymen mańdaıyn aımalap telmire qaraǵan ana, ne isterin bilmeı daǵdarǵan áke, úrpıisken aǵalary jalynan sıpatpaı úrikken shý asaýdaı kúdigin týlatyp, jan dúnıesin júdetip, ýaıymyn qalyńdatqan Baınazarǵa mynaý meńireý tún tapjylmaı bir orynda turyp alǵan sekildi sezile berdi. Bir kezde jyly qomda terbele balbyrap kelgen inileri Qaısa men Qısanyń burysh jaqta qam-qaıǵysyz uıyqtap jatqanyna kózi tústi. Peshenege buıyrǵan taǵdyryn bile almaı daǵdarǵany. Shirkin! Baýyrlarymsha myzǵasam, úreıden qutylar edim. Ańsap armandaýy muń eken, shóre-shóre dilger sezimi tyqsyra tyǵylyp shym-shytyryq shyrmaýǵa tústi. Qaraýyldaǵy soldattaı kirpik qaqpaı qalshıyp turyp shúıkimdeı jaqsylyq surap jalbarynýmen álek boldy.
– Qorqytyp-úrkitpeı, meselimdi qaldyrmaı, mini, qansha qalasań sonsha túp-túgel aldyńa tizip ákeldim dese. Paı-paı! Uly jaratýshym asqan jomarttyqpen arman-tilegimdi eselep bere berse jer betindegi eń baqytty janǵa aınalyp shyǵa keler edim. Áýletimizge aýrý-cyrqaý, kedeılik pen jamandyq ataýlynyń eshbiri jýyqtap jolaı almas edi. – bir-birine ulasqan qıal tym bıiktep sharyqtap aldy. Ádette, jaýǵa shapqan qas batyr alqynyp, qany tasyp “Abylaı-lap” árýaq shaqyra urandatsa aýyzdyqpen alysqan attaı alasuratyny bar edi.
Japan dala, qap-qaranqy tún, qalqıǵan jalǵyz qos irgesindegi qara ógiz ben tor at tebindep shyqqan kók shópti haıýanǵa tán quımyrlyqpen tyrys-tyrys qunyǵa juldy. Odan árirek Keregetastyń jelkesindegi tolyqsyǵan sútteı appaq aıǵa sańylaýdan shaǵylysqan Baınazardyń janary tamuq azabyndaı suryqsyz úreıli túnniń aspanyna úńildi.
Ol túńilikten sebelegen aı sáýlesi arasynan keshe keshtegi ákesiniń el-jurttan jyraqtap qalǵan jaıdyń qyr-syryn Kúlbadan qyzyn ıyǵyna otyrǵyzyp alyp aıtqan beınesin elestetip jatyr.
– Biz anaý temirqazyq juldyzyn oń ıyqqa tastap batys teriskeıge týra tarta bersek Mańyraq taýynyń etegine ilinemiz, – qyzynyń qolynan ustap, – Qazaqtyń jazyq sar dalasynda túngi jortýylshylar temirqazyq juldyzyn árqashan baǵyt-baǵdarda ustaǵan.
– Áke, áke...áke... Mańyraq degen ne? – dep taqyldady sonda Kúlbádan.
– Botam, týǵan jerimizdiń olaı atalýy teginnen tegin emes. – muń aralas daýysy baısaldy únge aýysyp. – Barqytbeldiń teriskeıindegi Mańyraq týraly “Qozy Mańyraq, qoı Mańyraq, Arasy tolǵan kóp qalmaq” degen eken Buqar jyraý. Úlkenderdiń aıtýynsha, jaýgershilik zamanda qalyp qoıǵan jalǵyz saıaq qoı mańyrap taý ishin jańǵyrtqan, sonyń kesirinen aýyldy taýyp alǵan jaýlar qyrǵıdaı tıgen. Buny estigen qazaqtyń qas batyry Qabanbaı men Bógenbaı Urjar jaqtaǵy Aqsháýli baýraıyna kóp qol jıyp, buzaqylarǵa oıran salyp, qara qashqanyn Ertisten ótkizip, Altaıdan asyra qýyp salady. Qashyp-bysqan oırattardyń birazy Saýyr, Saıqan baryp orynyǵady. Arǵyn Naıman óziniń keń qonysynda qaıtadan qanat jaıady. – sál únsiz otyryp Kúlbadannyń basynan sıpap, – sol Mańyraq qańyrap qaldy qyzym. – degendi.
Ata-jurtta aǵaly-inili Bulan, Sádı, Qajybaı, Muqan, Serǵazylardyń ákesi Qusaıyn jatyr. Zar zamanyń alapaty janǵa toly talaı shańyraqty máz-meıram shat ómirden aıyryp taıaq súıretip jiberdi. Bulan naǵashy Ýaqtyń elin, inileri Saýyrdyń kúngeı betindegi Alybaıdan taraıtyn Másalim aýylynyń baı-manaby Aǵybaıdy baryp panalaǵan.
– Mańyraqtan Saýyrǵa deıingi óńirdi kózińniń qarashyǵyndaı qorǵap júr, – dep Qabanbaı batyr Aǵybaıdyń arǵy atasy Baltabaıǵa amanattaǵan desedi. Baba aryzyn arqalaǵan Baltabaı butaǵy Qonaqbaıdyń toqaly Nákiden órbigen Aǵybaı, Muqanǵa tıseli biraz tútin qytaı-orys ymyralasyp jer bóliske salynyp qaqaıyrylǵanda ishteı dúrligip Saýyr saǵalap qalyp qoıǵan.
Mańyraqtyń teriskeıindegi Alybaı aqshıi jıeginde tolaǵaıdy erekshe kıeli sanaıtyny ótken ómir elesin eske alǵan áke úninde saǵynysh pen ókinish aralas esip turdy. Ásirese, qazaqqa úlken qıanattar jasalsa Qudaı taǵala qaharyna minip, tolaǵaı túbinen surapyl kúshpen jer betin topan sýmen shaıyp jiberedi mys. Osyndaı óńirdiń tabıǵı qasıeti, árbir qıyrshyq tasy, tebindep shyqqan qyltanaq shóbi, qysy qalaı, jazy qalaı bolatyny búge-shigesi táppishtep aıtylǵanda tapjylmaı otyryp tyńdaǵan. Baǵzyda atty kisi kórinbeıtin qalyń shı kómkerip, úıir-úıir jylqy, qora-qora qoı, tabyn-tabyn sıyr, myńdaǵan túıe jaılyp jatatyn “Alybaı aqshıi” áńgimege tıek etilgende quıyryǵymen tepsine syrǵyp-syrǵyp ketkenin sezbeı qalǵan. Birde kedeı, birde baı baıandy-baıansyz órekpigen ómirdiń jal-jal dúleı tasqyndy tolqynnan ótip Alybaıdan beri qansha urpaq almasqany túgel túgendelgen sátte óziniń shyqqan tegin túsingen. Ejeldiń eń kúnindegi týǵan ólkeden jyraqtap, myń bir japa arqalap taý-tasty asqan, jat jurtta jaýtań kóz jaltaq kúıge túsken kúızelisin “It ekesh ıtke bermesin” dep kúńirengen tusynda tula boıy shymyrlaǵan.
– Baýyr etim balalarym adamshylyq ar jolynda qandaı qıyndyqta kezdesseńde bilmeı istegen kináni kesh deýden kóri kináli isti keshpeýge tyrys. Mańyraqta týyp, Alybaı elinde turǵanymyzdy rýlastarymyzdan basqa eshkim bilmeıdi, jer uıyqtan úrkitken, jyly uıadan bezdirgen nánsingen súrkil surqıa zaman bezdirip ketirdi, saǵynyshqa aınalǵan týyp-ósken keń ólkeniń taý-tasy, saı-salasy sansyz juldyzdardaı, jaıqalǵan jasyl daladaı, sarǵaıǵan sary kúzdeı arpalysty armandy arqalap ýaq-ýaq eske orala berer endi.
Ol múlik-múkámálin tastap qıyr qonyp, shet jaılaı júrip myń batpan aldamshy úmitke ergen ǵazız ákesin aspandaǵy juldyzdarǵa qadala qarap jatyp qatty músirkedi.
Beý, dúnıe-aı! Keshe maqtanysh kernegen dúnıesi búgin arman, qut mekendegi mal-dáýletinen bala-shaǵaǵa jurnaq buıyrmastan bir kúnde adam sengisiz aıanyshty kúı keship tek otbasyn olja kórgen ákeniń mekensiretip meńdetken sarytap saǵynyshy qatpary qalyń qıalǵa qıalata bergeni.
Átteń! Sol bir dáýir, basynan tastamaı kıip júretin tórt saıly naıman tymaq, qup jarasatyn qara eltir jaǵaly sary tondy kıip, qonyshy tizeden keletin qurym bylǵary ultan taban etigin syqyrlata basyp kúreń jorǵasyna qarǵyp minip, qyzyl tobylǵy qamshyny sıpaı sermep taıpalta jóneltkende ǵundardyń sarbazyndaı symbatty kelbeti qanatyn qomdaǵan búrkitteı sustanatyn, aıǵyr jalyndaı jarylǵan Mańyraqtyń dóń-jotalary mıdaı jazyq dalaǵa aınalyp ketetin, sonda álemdegi eń baqytty baladaı sezinetin. Bul qut mekende myńǵyrǵan maly jýsaı jaıylyp, murtyn balta shappas “Bulan baı” atalyp “It basyna aıran tógilgen” mamyrajaı dáýir úrke týlap toqymyn baýyryna ala ǵaıyp bolǵandaǵy tólejigen tús dersiń.
Ásilinde, el aýdy, baq taıdy. Endigi baǵyt-baǵdar bulyńǵyr, qaıda baryp, qaı eldi panalaıtyny belgisiz buralań bosqyn jolǵa túsken. Týys-týǵandardyń deni birer tal qurtyn, bir ýys bıdaıyn, talqanyn, nıet etkeni qolyndaǵy baryn bólisip ne kórsekte bir jerde birgemiz degen aldamysh sózdi maldanǵan, basqa alyp berer túgi joq, erteńin elestete almaı esi ketip sandala sabylǵan dúıim jurt.
Kóz ushynda map-maıda saýyldap súzilip aqqan qum saǵattaı kólbegen eleske eligip joqtan ózgeni ańsap, jasyna laıyqsyz kesek oılardan qysylyp qymtyryldy ma, joq, álde baılyq qojyrap, qarttyq meńdetkende ótkendi jıi eske alyp álde bir dertti qozdatatyn sıqyrly syqpyt qaı teńim dedi me, “bárin qoıshy” dep kenet kúrsinip jibergen, sirkesi sý kótermeı áreń otyrǵan sheshesiniń qulaǵyna túrpideı tıdi.
– Qalqam-aý! Jamanshylyq shaqyrǵanyń ne? – dedi býlyǵyp.
– Tósekte sulyq jatqan Kúlbadandy aıaǵynan qarǵyp turýyn táńiriden suraǵanymdy bilmegeniń qalaı, – anasyna únsiz burtıa qarap. – Endi ne bolar eken, – ol álgindegi oıyna qaıta aýysty. – Qudaıym-aý, aýrýdan ada-kúde aıyqtyratyn qudyretti kúsh qolymda bolsa ǵoı, bul ózi qashanǵa sozylady, tań aǵarǵansha ma, sol jaryqta ibilis júre almaıtynyn beıshara shesheı óziń aıtyp otyrýshy eń, múmkin myna azaptan sol jyly shýaq qutqarar qutqarsa, qudaı degenimiz bálkı sáýleli kún nury bolar, kók jıekten kúlimdep kún kóterilgende bálkı búkil álem lázzátti kúıge bólene túser, jer, sý, aýa, barlyq tirilik tynysy nár alǵanyndaı men de qudaıdyń kózin kórip qýanar em.
Zymstan qys ketip, kóktem shyǵa Shúrinbaı aýylyna kóshýge býynyp-túıinip jatqan tań aldynda el-jurtqa bir taban jaqyndaıtynyn estitkende qabaǵat qýanyp aıǵaı salǵysy kelgen Baınazar temirqazyqtan kóz almaı uzaq turǵan. Oı, Alla! Qostyń japsarynan qaraǵanda baıaǵy orynan súıem jyljymaǵan, alashubar aspanda samsyǵan juldyzdardardan erekshelene menmundalap qaz-qalpy jarqyraǵan temirqazyqty kórgen.
Qıyr jaılap shet qonyp júrip – aıaýly da, súıkimdi Kúlbadanyń jol-jónekeı aýyryp qalǵanyna qatty kúızelgen anasynan alańdaǵan uldary zyr júgirgen, jan men tán syrqat tartyp em-daýa izdep sharq uryp sharasyz kúıge túskende qaıta-qaıta qasyqtap sýsyn tamyzyp, dymqyl taza oramalmen betin súrtip, qol-aıaǵyn ýqalap tynym tappady.
Bir joly qatty aýyryp qalǵan ákesin ketpenniń basyn otqa salyp qyp-qyzyl shoqtaı balqytyp alǵan baqsy jalań aıaq tabanymen osyp-osyp alyp shyj-shyj etken maı tabannyń jalynyn qońyrsyta ákesiniń belinen birneshe ret basyp-basyp selk-selk etkizip, artynsha ottaǵy qyzarǵan taǵany tilimen jalap jiberip, baqyrdaǵy sýdy urtyna toltyryp ap “sý-fý” dep qoıyp, urtyna qaıtara toltyra urttap “sý-f-f” dep búrikkende jaǵymsyz tútin badyraıa tańyrqap turǵanda muryna jetip qolqasyn qaýyp kózin ashytqany bar edi. Tfá-tfá, sol emnen soń ákesi qulantaza aıyǵyp ketken. Sodan bastap baqsyny ólmesteı kóredi. Sondaı bir arýaqtarmen tildesetin bireý kelip qaryndasyn qutqarsa dep armandady. Jaıshylyqta sheshesiniń bas saqınasy ustasa qoıý kúreń shaıdan bir kese iship alyp kúıbiń tirligine qulshyna kirisip ketetin, al myna syrqattyń túri múlde basqa, jeti kúndeı, tipti jeti saǵattaı jetige jetkeni bilinbeı kelgen úkili qundyz bórikti búldirshindi bul-bul ushyryp áketerdeı záre qutyn qashyrǵany sonshalyq Qabanbaı batyrdyń dýlyǵasyna uqsańqyraıtyn alalap alynǵan shashyn tikireıtip jiberdi. Iláıim, láıim deı berdi. Ákesi biletin duǵasyn kúbirlep oqyp otyr. Osy bir sátte Baınazarǵa ómir aǵysy kóz ilespes saǵym sekildi qas-qaǵym aralyqta zymyrap ótip ketetindeı sezildi.
Salmaǵy aýyr syrqattan tań syzyp aǵarǵan shaqta on eki de bir gúli ashylmaǵan búldirshin qyz ǵumyry qyrshynan qıylyp úzilip túsken mezette boz aspannan jalǵyz quıryqty juldyz aǵyp bara jatty. – Kúlbadanmen birge o da úshyp ketti, – dedi Baınazar eńireı ezilip. Onyń kóńil túkpirinde mal-múlkim, altyn-qazynam, bala-shaǵam qalyp bara jatyr deıtindeı jaryq dúnıege arbalyp shyrmalǵan áji qyzdyń jasyna jetpegen kirshiksiz taza qaryndasyn perishteler qushaq jaıa qarsy alar degen eń sońǵy úmit sybyry qaldy.
Sol kúni tús áletinde ish-baýyry ezilip, janary monshaq jasqa tolǵan Baınazar men bota-boz bolǵan aǵa-inileri jáne qara jerdi qushaqtaı bozdap keıý ana otyrdy.
– Qaıteıin, taǵdyrdyń isine amal joq. Kún men tún sıaqty qaıǵy men jubanysh alma kezek. – dep Bulan aqylynyń kúderine salyp kóńil aıtty. Onyń jan-jary saı-súıekti syrqyrata en dalany terbelte zarlady.
– Ol endi perishtelermen teńesti, – dedi Baınazar kúrsinip.
Hosh! Baqul bol Kúlbadan! Bir ýys topyraq jamylyp jalǵyz tompıǵan mola qaıaýly kósh uzaǵan saıyn alysta buldyrap qala berdi.
Bul mezgil toń jibip, tirshilik bitkenge jan kirip, náresteniń ýyz denesi sekildi ulpa tabıǵat silkine qulpyryp ózgeshe tús alǵan kókek aıynyń orta tusy bolatyn.
Qytymyr qys áleginde moıyn jar bermeı kúrmeýi kúrdeli qordalanǵan ister aýyl aralas, qoı qoralas qonysta qystan qalǵan súrini sháýgimge pisirip súrge jeı otyryp áńgime kórigi qyzdyratyn shaq edi.
Tóskeıde jony qyzyp oınaq salǵan tórt-túlik, qozy-laqpen birge jarysa shýlasqan balalar, kókte shyryldap turyp alǵan boztorǵaı, árli-berli sabylysqan atty-jaıaýlylarǵa arsalańdap talasa júgirgen ıtter, kıiz úıdiń túrilme esiginen kóz salǵan álde kimder, urshyǵyn úıire shúıirkelesken kempir-kepshekter, syńǵyrlaı kúlisken qyz-qyrqyndar kesh-táńerteńgi abyr-sabyrda ózgeshe bir jarasymdyǵymen kóz tartady. Osyndaı sátte “Bulan kóship keledi” degen habarǵa týystary máz bolysty. Sonyń ishinde Sádıdiń jalǵyz qyzy Kámaldyń qýanyshynda shek joq.
– Men aǵalarymmen birge, Kúlbádan sińilimniń janynda júrem, – dep alaqaılady ol.
Túzde jumys, úıde sharýa qaıyrylyp, bala-shaǵa, úlken kishi qutty toı bolatyndaı ábigerge túsken. Tórt qara kóz túp-túgel Qusaıynnyń qara shańyraǵy Serǵazynyń úıine jınalǵan. Esik aldynda patshalyq quryp bir-bir top bolyp asyr salǵan balalardyń ortasynda Arynǵazy tentektigine minip jer tarpydy. Onyń sózine renjip, uryp soqqannyń orynyna bireýler basynan sıpap “oı júgirmek!” dep kerisinshe kúlimsirep meıir tókkensidi. Ol bolsa odan ármen bulqynyp aıqulaqtana aıǵaıǵa basyp “Toqaldan týǵan deısiń be?” dep julqyndy. Osy mezette kósh kelip jetken.
Bulannyń báıbishesin abysyn-ajyndary kezek-kezek qushaqtap kóristi. Kóz jasyn tıa almaǵan Kámal, – Kúlbádandy qaıda tastap kettiń!? – dep sheshesin bas sala suńqyldap óksip-óksip jylady.
– Jarqynym-aı! – beıbaq ana qyzdy baýyryna basyp joqtasyn.
Kózimniń jasy josyldaı,
Kelgende Emil basynda-aı..., – sherge toly azaly joqtaý jıylǵan jurttyń qabyrǵasyn qaıystyryp jalǵannyń nala-muńyn eske túsirgendeı.
Taqymynda ashamaıy joq alystan aryp-tozyp Saýyrdy saǵalaǵan qara domalaq qandastaryna qol ushyn berip janashyr jaqyn peıil tanytpaǵan soń “eki qolǵa bir kúrek jumys” dep dini, tili basqa on tórt sum torǵaýytqa jalda tentirep júrgen jaqyndarynyń jaıyn Aǵybaıdyń kesiri dep túıgen Bulan qatty qapaly. Al Býrát, Qotyn, Qalqa, Baıyt, Torǵaýyt, Ýranqaı, Óldi degenderdiń tilin túsinbeı júrgen Baınazarǵa bul jaı múlde jumbaq edi.
Eldiń barynda birer saýyn sıyr, onshaqty qoı-eshki, árbir tútinde bir-bir sholaq attan basqa myńǵyrǵan mal joq, sonyń ózinde jalpyǵa ortaq jerge tuıaq kesti qıanat jasamaý, kókteý, jaılaý, kúzdeý, qystaýdyń árqaısyna Deshti Qypshaq dalasynan beri qalyptasqan mal jaıylymyn paıdalanýdyń daǵdyly kóship-koný tártibine sáıkes Saýyr kókteýligine eldiń ekinshi jyl qonystanýy.
Bundaǵylar artta qalǵan el-jurttyń keıingi jaı-kúıine, qashyp-bosyp kóptep kelip jatqanyna taıpa el qynjyldy. “Baıtal turmaq bas qaıǵy”. Eldiń basyna tóngen qara bulttan bir-birin qorǵap ortaq tirlik tynysyn izdegisi keledi, kúnderdiń kúni Mańyraqtyń dámi tartyp týǵan jerge qaıtyn baratyna senedi, ańsap tileıtin asqaq armany týǵan jerdiń topyraǵy, sol baıaǵy saıyn dalanyń keń órisi.
“İnisi bardyń tynysy bar”. Jigitter qystaýlyqtan belgili bir orynǵa taǵan qalap tastan úlken shoshala úı salýǵa kirisip, apta aralamaı jabyla qaptap úıdi salyp bitirgen. Ezýinen enshi bólip bermese de qystaýlyq úıdiń ishinde jambastap jatyp Bulan eldikti saqtap júrgen inileriniń berekesine dán rıza.
Junttaı kıinip júretin azamattar búgingi jupyny ómirge jasymaǵan, tek Sádıdiń repetinen qajyǵandyq baıqalǵany bolmasa basqalarynyń qajyr-qaıraty áli myǵym. Budan biraz jyl buryn áıeli dúnıeden ozǵan Sádı bas quramaǵan. Bulan inisiniń ómir tepershisinen júdep-jadaǵanyn kórip quıryq-jalyń bolyp júrsin dep ekinshi balasy Qulybekti baýyryna salyp bergen. Ol aǵasynyń meıir yqylasyna eńsesi kóterilip ájáptáýir jelpindi. Osyndaı qýanysh pen muń aralas kóńil-kúıde kisinesip tabysqan týys-týǵandardy alda talaı nala-muń, qaıǵy-qasiret kútip turǵan edi.
Árbir tańnyń ashyq aspanynda “qaıǵysyzǵa qara sý da tamaq” dep kúneltken kókteýlikte jerdiń qyr-syryna qanyǵyp, jumys-sharýalary rettep atqa qona bastaǵan.
Bir kúni Bulannyń báıbishesi tósek tartyp qalypty degen jel sóz dúr ete tústi. Ol sarsúzekten jyǵylypty, joq, oba degen dert desip tus-tustan daýryǵa gý-gýlesti, aıaq astynan sap etip jetken dertke qansha adam shaldyqty, sýdan ba, aýadan ba, ol neden tarady o jaǵyna qan júgirtip bas qatyryp jatqan jan balasy joq, áıteý, oba men sarsúzekten azarda bezer bolǵan, taban astyndaǵy jalbyraqtan jalt etip úrikken attaı attonyn ala qashyp záre quty qalmaǵan eldi kóresiń, keıbiri irgeden alystap kóship te ketken.
Emildegi Shotaı, Ýaq eli qoıdaı jýsap qalǵan, keıbir shańyraqtyń túńiligi ashylmaı, tútini tútelmeı oryny tolmas qasyretti qaraly kúnder keshýde degendeı surapyl syrqattyń habarshysyndaı qara aspanan qarsha boraǵan qaýeset jetedi.
Eldiń shoshynǵanyń baıybyna bara almasada “saqtyqta qorlyq joq” dep balalaryn oqshaýlap júrgen Bulan da murttaı ushty.
Ár alýan azýly jyrtqyshtyń qaısy qaısynnan jábir kóreri beımálim, jer baýyrlaǵan jylan ba, kóktegi shúılikken qyran ba, neden bolsa da eń jyrtqysh degen maqulyqtyń ózi aılaly adamnyń quryǵynan qashyp qutylýy neǵaıbil. Áıteýir áldiden álsiz, aqyldydan aqymaq utylatyn tabıǵat zańy buljymaıdy. Adam balasy jaratýshysynan qorqa tura, salt, din, zańy bola tura zorlyq-zombylyq jasalsa shybyn jan úshin sebepte sebep bola almaıtyny, sonyń jolynda jan pıda etetini belgili.
Mańyraqtan asyp batyp bara jatqan kúnge qarap turyp muńly oıǵa shomǵan Bulan otanymnan bir ýys topyraq buıyrsa degende ot basyp júrsem de ókinishten ózegim búıtip órtenbes edi dep oılaǵan. Sol kúni keshke qaraı óziniń asyl jary, jeti qursaq kóterip, sol jeteýdiń baqyty men azabyn arqalap óterine arnalǵan jubaıynyń júregi bir jola toqtaǵanda óziniń de kúsh-qýaty sarqylyp azaıyp bara jatqanyn sezgen. Qudaı qosqan qosaǵynan aıyrylyp qabyrǵasy sógile búk túsken. Aıtyp kelgen ajaldan qutylmaıtynyn túsindi me, qaýashaǵyn birazǵa uzartýǵa táńiri tileginen eshteme shyqpaıtynyn sezdi me. – Endi sarylyp jatpaımyn, – dep Kóken men Sádıge balalaryn tapsyryp baquldasqan.
– Qudaı bergen alty urpaǵymnyń tirlikte tıseli ǵumyrynda kóz-qyr sala júrińder, – dep amanat sózin úzip-úzip jetkizgen. Ertesi tań ata ómirden Bulan ozdy. Bar báleket is pen sýmań sózdi ólim tynyshtandyrdy. Súıek jer qoıynyna tapsyrylǵanda ý-shý sap tıyldy.
– Oı dúnıe-aı, qat-qabattap julyp áketken qatykez ajal-aı, – dedi Kóken kúńirenip. – keler kúnniń jaqsylyǵyn aıtyp jelpinip júr edik, kóp ishinde júrýge jazbapty. – dedi eńsegeı boıly, kem sózdi, bir toǵa Kóken
–Tiri adam tirligin kóredi, Álibek balam, – dedi aǵasy Qajybaıdyń balasy Áýelbaıdy baýyryna salyp alǵan Kóken býyny áli berik qataıa qoımaǵan órimdeı alty uldyń tıseli nesibesi medet bolatyna ishteı senip oıly janarmen únsiz otyrdy.
Álibek ózinen keıingi jas bolsa da oıyna saı sózi bar aqyldy inisi Qulybekke jetelep súıeý bolyp júrersiń degen nıetpen sút kenje inisi Qısany qasyna qosty. Tepse temir úzetin inisi Bazarbaı men Baınazar jáne Qaısany qasynda qaldyrdy.
Taǵdyr basqa salǵan tul jetimdik jarasy dıdaryn júdetip, baldyr bala murtyn bilteletip, keskin-kelbetin irilep, oıly janaryn úlkeıtip Baınazardy erte shıratyp erte eseıtti. Jan baǵýdyń qamyn kúıittep tynbaı eńbek etken, baıdyń malyn baqqan, taban tozdyryp otyn jaǵyp jalda júrgen qaıaýly naraý kóńildiń bir aılyq jal aqysy alǵan bir toqty, ony bir put bıdaı ne bir put arpaǵa aıyrbastap qoraly jannyń jarty aı azyǵyn ajyratyp, kún kóristiń qıyndyǵyn sheshe júrip Mańyraqqa qaıtsemde kóship bararmyn degen úmitin úrleıtin. Ózinen úlken dúnıeni súırep bara jatqan qumyrysqaǵa barar jeri qaıǵy bolyp pa, atjalyn tartyp mingende qazaqtyń jer uıyq darhan dalasyna jete alamasa ókinishpen óksip óterin sezedi.
Saýyrdy dóńgeleı qorshaǵan ný jynys qaraǵaılar, Tolaǵaı tońiregindegi aýyldarda árli-berli sabylysqan adamdardyń tirnegi tereń, tynysy tar tirlik týy qus jolyndaı kórinse dala samalyn saǵynyp keńsirigi ashıtyn, saı-saıdan quldılap qulap aqqan ózen syńǵyryndaı búldirgen tergen qyz-qyrqynǵa erkisiz kóz qıyǵy túsetin, ǵashyqtyq syrdy ishke búkken ǵajaıyp bir áýen qytyqtaıtyn, osyndaı bir kúnderde taı qulyndaı tebisip ósken bala dosy Qojahymet Mańyraqtan kelip jetti.
Ómir aǵysy óz arnasymen jalǵasa berer, shırap shıryǵa túser, “bir kúndi keshkirtip, bir kúndi eskirtip” tóbedegi kúnniń qyzýyndaı bala jigittiń júrek tolqýyn jebegen ǵumyr ózegeshe, ǵasyrǵa jýyq kún keshken qandaı bir jannyń bútin bir kúnniń arasynda paryqsyz jyp-jylmaǵaı ómirindeı bolyp ketpeı, birinen soń birine ulasqan tizbekti marjandaı kóz toımas kórikti kúnderi áli alda, alysta edi. Erini kebersip shólirkese erneýi kertesh-kertesh astaýdan sýsap sý ishken sýsyndaı jalǵandy jalpaǵynan basyp júrip jarly baıyr, jas óser. “Myń kúngi qarańqylyqtan, bir kúngi jaryq” artyq demeıtin be edi?! Shirkin, jaratqannyń jaryq dúnıesine ne jetsin!
Baǵaı NAZARBAIULY
