– Jaqynda Jazýshylar odaǵyna 80 jyl toldy. Bul uıym óz tarıhynda talaı kezeńdi bastan ótkerdi. Qaı kezdegi bolsyn saıası rejımmen kózqarasy saı kelmeıtin azamattardy óz qatarynan shyǵarýmen de erekshelendi. Tarıhshy retinde Jazýshylar odaǵynyń ótkeni men búginine qandaı baǵa berer edińiz?
– Jazýshylardy qorǵaıtyn, kitabyn shyǵarýǵa, turmysyna járdemdesetin ortalyq qurý ıdeıasy Reseıde Pýshkın zamanynda týǵan eken. Aqyry, «Sovremennık», «Otechestvennye zapıskı», «Bıblıoteka dlá chtenıa» sekildi belgili basylymdar avtorlarynyń oılap-jobalaýymen 1859 jyly uıysypty. Ol Ádebı qor dep atalǵan. Kásibı jazýshylarǵa túrli qajet kómek berýdi murat etken tuńǵysh qoǵamdyq uıym. Alǵashqy uıymdastyrýshylarynyń qatarynda Nekrasov, Ostrovskıı, Týrgenev, Tolstoı, Chernyshevskıı jáne basqalar (Shoqan Ýálıhanov ta múshe bolǵan degen derek bar) bolǵan. Qordyń qarjysy kitap, jýrnal, gazet shyǵaratyn baspagerlerdiń erikti túrde bóletin azdaǵan úlesterinen, múshelik jarnadan, Reseı ımperatorynyń jyl saıyn beretin járdempulynan, jekelegen adamdardyń qosqandarynan, konsertter men sahnalyq qoıylymdardan, kórmelerden, jazýshylardyń dáristerinen túsken tabystardan quralǵan. Qyzmetin Belınskııdiń otbasyna zeınetaqy taǵaıyndaýdan bastapty. Dostoevskıı, Garshın, Gorkıı jáne basqa da kóptegen qalamgerlerge materıaldyq járdem bergen. Tarasa Shevchenkonyń týysqandaryn krepostnoılyq táýeldilikten azat etýge qol jetkizgen. Jer aýdarylǵan jazýshylar men ǵalymdardyń taǵdyryn jeńildetý jaıynda bılikke ótinishter túsirgen. Al 1905 jyly, Maksım Gorkııdiń tutqyndalýyna oraı, bılikke narazylyq aıtyp ashyq málimdeme jasaǵan. Patshalyq kezindegi qalamgerlerdiń eleýli birlestigi osy Ádebı qor bopty. Óz zamanynda táp-táýir jumystar atqarǵan kórinedi. 1917 jylǵy eki revolúsıadan keıin aqyn-jazýshylardyń túrli usaq toptary men uıymdary paıda bolǵan. Neǵurlym áıgilisi – Proletkýlt. Qazan tóńkerisinen bir apta buryn dúnıege kelgen. Aldyna jańa mádenıet, proletarıat mádenıetin jasaımyz degen maqsat qoıǵan. İri qalalardyń bárinde bólimsheleri, óz baspa organdary bolǵan. 20-shy jyldardyń basynda Lenınniń synyna ushyrady da, ákimshilik jolmen jaýyp tastaldy. Sol jyldarda sharýa jazýshylarynyń odaǵy, proletar jazýshylarynyń asosıasıasy, fýtýrıser uıymy, túrli basqa birlestikter uıysqan eken. Sosyn bólshevıkter partıasy shyǵarmashyl kúshterdi óz qaramaǵyna alýǵa bet burdy. 1925 jyly RK(b)P Ortalyq Komıteti «Partıanyń kórkemádebıet salasyndaǵy saıasaty týraly» qarar shyǵaryp, túrli toptar men aǵymdardyń erkin jarysqa túsýine bolatynyn, ondaı shyǵarmashylyq básekeniń tek proletar ıdeologıasy negizinde jasalýy kerektigin aıtty. Sol jyly Reseı proletar jazýshylarynyń asosıasıasy quryldy. Osy úlgimen 1926 jyly bizde de Qazaq proletar jazýshylar asosıasıasy boı kótergen. 1928 jyly proletar jazyshylarynyń búkilodaqtyq birinshi sezi boldy. Sol sıez ulttyq respýblıkalardaǵy barlyq proletar asosıasıalaryn Búkilodaqtyq proletar jazýshylary asosıasıalarynyń birlestigine (VOAPP) biriktirdi, al onyń basynda Reseı proletar jazýshylary asosıasıasy (RAAP) turdy. Eldegi jumysshy tabynyń shyǵarmashyl kúshteriniń bárin biriktirip, ıntellıgensıa men sharýalardan shyqqan jazýshylardy komýnıstik dúnıetanym rýhynda tárbıeleıtin, búkil ádebı úderisti bastap alyp júrýge tıis uıym. RAAP is júzinde Proletkýlttiń murageri bolyp shyqty, tipti onyń turpaıy-sosıologıalyq nıgılısik yńǵaılaryn odan ári kúsheıte tústi. Ózin proletar jazýshylarynyń uıymy ǵana emes, partıanyń ádebıettegi ókili retinde kórsetti. Óz baǵytyna qarsy shyqqandardy partıaǵa qarsylyqqa balady. baspasóz organdaryn ákimshilik jolmen proletar jazýshylaryna alyp berýdi, jýrnaldar men jınaqtardan «jolbıkelerdi» qýyp shyǵýdy talap etti. «Qazaq proletar jazýshylarynyń asosıasıasy» uıymynyń da (KazAPP, QazPJA) bul baǵytty belsene qoldaǵany belgili. Ortalyqta qalamgerlerdiń ózge uıymdary da jumys istep, sıezerin ótkizip jatty. Al qazaq elinde «baıshyl, alashshyldar» men «jolbıkelerdi» sybap, QazPJA jeke-dara dáýirledi. Keıbir belgili alashtyq aqyn-jazýshylardyń «Alqa» tuǵyrnamasyn jasap, baǵdarlamasy jaıynda ózara pikir almasqany málim, biraq sodan aspady, ıdeıa dárejesinde qaldy. Uıym retinde qurylmady, ashyq jumys istegen joq, repressıanyń 1929 jylǵy alǵashqy tolqynynda «Alash isimen» birge tunshyqtyryldy. 1932 jylǵy 23 sáýirde BK(b)P Ortalyq Komıteti «Ádebıet-kórkemóner uıymdaryn qaıta qurý týraly» qaýly qabyldady. Onda VOAPP pen RAAP-ty joıý, ádebı-kórkem uıymdardy túbegeıli qaıta qurý, sovet ókimetiniń platformasyn qoldaıtyn jazýshylardyń bárin Sovettik jazýshylar odaǵyna biriktirý máselesi tujyrymdaldy. Osyǵan sáıkes qaýly sol jylǵy 9 mamyrda Qazaq respýblıkasynyń ortalyq partıa komıtetinen de shyqty. Qazaqstannyń Sovettik jazýshylar odaǵyn qurýǵa tıis uıymdastyrý komıteti belgilendi, basyna aqyn İlıas Jansúgirov taǵaıyndaldy. Alǵashqy sıez Máskeýde de, bizde de sodan eki jyl ótkende, 1934 jyly bir-aq shaqyryldy. 1934 jyly KSRO Halyq Komısarlary Keńesi «KSRO Ádebı qory týraly» qaýly alyp, Qazan tóńkerisinen beri kásipodaqtar janynda eleýsiz kún keship kele jatqan Ádebı qorǵa sovettik turpatta jańasha tynys berdi. KSRO Ádebı qory quryldy. Onyń aqshalaı qarajattarynyń negizgi kózi kórkem ádebıet baspalary men jýrnaldar redaksıalarynan jáne sahna-konsert mekemelerinen bólinetin qarjy bolady dep kórsetildi. 1935 jyly KSRO Halkomkeńesi derbes zańdy tulǵa retinde KSRO Ádebı qorynyń Jarǵysyn bekitti. Sol jyly Qazaqstan Halkomkeńesi de respýblıkadaǵy derbes zańdy tulǵa sanatymen KSRO Ádebı qory Qazaq bólimshesiniń Erejesin bekitti. KSRO Ádebı qory Qazaqstan jazýshylaryna áleýmettik-turmystyq kómek kórsetýge bólgen qarajattyń bári (shyǵarmashylyq járdempuldar, jańa shyǵarma jazý úshin nesıe, shyǵarmashylyq issaparlar, eńbekke ýaqytsha jaramsyz bolǵandarǵa járdempuldar, shyǵarmashylyq úıler men sanatorıılerge jeńildik jasalatyn joldamalar, sondaı-aq qalamgerlerdiń turǵyn úıleri, shyǵarmashylyq úıi kúrdeli qurylystaryn qarjylandyrý, tt.) osy Qazaq bólimshesi arqyly túsip turdy. KSRO Jazýshylar odaǵy jáne onyń bir bólimshesi ispetti Qazaqstan Jazýshylar odaǵy álemniń basqa eshbir memleketinde joq, eń bedeldi, elıtalyq, dáýletti, qýatty jáne barynsha ıdeologıalandyrylǵan shyǵarmashylyq uıym bolyp turdy. Bul tek sosıalızm dáýirine tán qubylys bolatyn. 1991 jyly Sovet odaǵy tarqaǵannan keıin baıaǵy dáýren kózden bul-bul ushty. Táýelsizdik jarıalanysymen Qazaqstan Jazýshylar odaǵy óz Jarǵysyn bekitti. KSRO Ádebı qorynyń Qazaq bólimshesi Qazaqstan Ádebı qory bolyp qaıta qurylyp, derbes óz Jarǵysyn qabyldady. Jazýshylar odaǵyn respýblıka búdjeti tarapynan qarjylandyrý da, Ádebı qordy Máskeý tarapynan qarjylandyrý da toqtady. Soǵan baılanysty Qazaqstan Jazýshylar odaǵy ózi ornalasqan ǵımarattyń jartysy (Ádebıetshiler úıi) men Shyǵarmashylyq úıdi aınalasyndaǵy baǵymen qosa qalamgerler úshin tabys túsirip turady degen oımen is adamdarynyń fırmasyna berdi. Munyń qate qadam ekeni, jáne ony kelissóz júrgizý jolymen qalpyna keltirý múmkin emestigi málim bolysymen, Qazaqstan Ádebı qory uzaq sottasyp júrip, ózine tán múlikti – Shyǵarmashylyq úıdi sot arqyly qaıtaryp aldy. Jazýshylar odaǵymen qyzmettestik jaıynda kelisimshart jasap, úkimettiń tıisti sheshimimen Ádebıetshiler úıin de óz balansyna aldy. Ádebıetshiler úıine baılanysty Jazýshylar odaǵy men fırma arasyndaǵy kelisimshartty prokýratýranyń sotqa júginýi arqyly buzýǵa qol jetkizdi. Endi tek fırmany ǵımarattan májbúrleý jolymen shyǵarý ǵana qalǵan. 1996 jyly odaqqa jańa basshylyq keldi de, zańdy belinen basa otyryp, Ádebı qordy joıýmen shuǵyldandy. Túrli lobbısteriniń arqasynda joıyp tyndy. Esesine, jańa basshylyqtyń quqyqtyq turǵydan saýatsyzdyq tanytýy saldarynan, fırma qaıta kúshine endi. 18 jyl boıy ózgermegen jańa basshylyqtyń sózine qaraǵanda, odaq fırmamen on shaqty jyl sottasqan sıaqty. Biraq ony ózinen emes, ótken basshylyqtan kóredi. Ókinishtisi, beldi degen jazýshylar da solaı oılaıdy – «tarap kete jazdaǵan odaqty» quddy osy basshylyq «saqtap qalǵan» eken... Shyntýaıtynda, naǵyz «áttegen-aılar» – isti bolǵan aqyn-jazýshylarǵa quqyqtyq kómek kórsetýdiń ornyna, jetim qaldyrý, tipti múshelikten shyǵaryp tastaý, odaq isine syn aıtqandardy «qara tizimge jazyp» qoıý, eń bastysy, ádebı úderistegi elimizdiń búgini men erteńine paıdaly baǵyttardy ajyratyp kórsetýge qaýqarsyzdyq tanytý, qoǵamdyq belsendi pozısıasymen tanylǵan azamattardy bótensý, tt. kemistikter osy «qaharmandyqtyń» tasasynda qalyp keledi...
– Jańaózen tragedıasy bolsyn, qazir Eýrazıalyq odaqqa kirý syndy táýelsizdikke qater tóndirgen jaǵdaılarǵa qatysty sol odaqqa múshe jazýshylarymyz únsiz qaldy. Zıalydan qazaqqa kelip jatqan paıda az. Nelikten? Kezinde qazaqtyń joǵyn joqtap, muńyn muńdaǵan sol aqyn, jazýshy, zıaly qaýym ókilderi emes pe edi? Eli úshin qurban bolǵan da sol oqyǵan zıalylar edi ǵoı?
– Ult zıalysy qatarynda sanalý úshin jáı ǵana oqymysty bolý az, Mustafa Shoqaıdyń tujyrymdaýynsha, oqyǵannyń bárin ult zıalysy qataryna qosa bersek – qatelesemiz, ult zıalylary dep belgili bir murat-maqsattardyń sońynda júrgen jáne óz halqynyń jan-jaqty damýyna qaltqysyz qyzmet ete alatyn oqymystylardy ataý jón. Iaǵnı, ózińiz aıtqan jáne solar sekildi ózge de taǵdyrly sátterde buǵyp qalmaı, el múddesin kózdeıtin kózqarasyn bildirip júretin jazýshylardy ulttyq zıalylar dep bilý kerek. Ondaılar az emes, biraq daýystary estilmeıdi. Daýystary estilmegendikten, «qazaqqa kelip jatqan paıda az» deıtin sıaqtymyz. Oılap qarasaq, daýystarynyń tıisti deńgeıde estilmeý sebebi – olardyń qaýym bolyp, ıaǵnı jazýshylardyń resmı tirkelgen óz zańdy uıymy bolyp, odaq atynan ujymdasyp ún qata almaýynda. Zıalylar qaýymy, ıaǵnı Jazýshylar odaǵy daýys kóterse – jeke zıalynyń shyryldaǵanynan áldeqaıda aıbatty estilip, úni alysqa jeter edi. Ókinishke qaraı, ondaıǵa sol qaýymyńyz, ıaǵnı Jazýshylar odaǵy qulyqsyz. Sondyqtan kináni jekelegen jazýshyǵa emes, kóp jazýshyny uıystyryp otyrǵan, alaıda ujymdyq Buhar jyraý bola almaǵan Jazýshylar odaǵyna artý jón be deımin.
– Tarıh naqty derektermen jumys isteıdi. Biz qansha jerde kótermelep, ne kemshiligin izdesek te, tarıhı shyndyqtan attap kete almaımyz. Qazirgi bizdegi tarıhtyń barlyǵy derlik Keńes odaǵy tarıhshylarynyń derekterimen, sol kózqaraspen jazylǵan. Qazir táýelsiz Qazaqstanda óz tarıhymyzdy saralap, saraptap jazý qajettiligi týyndap turǵany anyq. Siz qalaı oılaısyz? Tipti mektep baǵdarlamasyndaǵy tarıh ta sol buryńǵy ıdeologıaǵa saı jazylǵan tarıh. Nege biz tarıhymyzdyń aqıqatyn ózimiz zerttep, urpaqqa óz ultynyń ayq tarıhyn úıretý isin qolǵa almaımyz?
– Bul másele aıtylýdan, tótesinen qoıylýdan kende emes qoı. Elimizdiń ǵylymı-zertteý ınstıtýttary, máselen, Shoqan atyndaǵy tarıh ınstıtýty kóp tomdyq tarıhty jańasha jazý isine kirisip te ketti bilem. Oryndalýy qalaı bolady, kórermiz. Bizde jańasha oılaıtyn, táýelsiz el tarıhyn tereńnen tolǵap jazyp shyǵýǵa qabiletti maman jetkilikti ekenine kúmánim joq. Tek ınstıtýt syrtqy yqpalǵa tótep tura alsa bolǵany. Muny alyp kórshimizdiń TMD elderi ǵalymdary bárine ortaq tarıhty kúsh qosyp birge jazsa durys bolar edi degenge saıatyn nıetinen qaýip etkendikten aıtyp otyrmyn. Óıtkeni burynǵy metropolıanyń otarlaryna kórsetken qysastyǵyn búgingi táýelsizdik tuǵyrynan ádil baǵalaýdyń taǵy da múmkin bolmaı qalýy yqtımal...
– Jaqynda prezıdent Nazarbaev Qazaq handyǵynyń 550 – jyldyǵyn atap ótý týraly málimdedi. Qazir daıyndyqtar bastalýda. Fılm túsirilmek. Osyǵan deıin kóptegen tarıhı fılmder burmalanyp túsirildi. «Kóshpendilerdiń» ózinde tarıhı derek ábden burmalanǵan. Osyndaı jaǵdaı bolmas úshin múmkin onyń senarıi tarıhshylarmen keńesilýi tıis shyǵar. Qalaı oılaısyz?
– Baspasózde bolǵan habarlarǵa qaraǵanda – fılmniń bazalyq parametrleri (jıyrma serıa bolatyny, derekti ekendigi jáne senarısteri men rejıserleri) belgilenip qoıdy-aý deımin. Jumys oıdaǵydaı shyqsyn desek, onda ony, árıne, tarıhtan habary moldar ǵana emes, elimizdiń shyn mánindegi otansúıgishteri jasaý kerek. Ózderiniń túrli burmalaýlaryn aqtaý úshin kınoshylar ádette «kınonyń óz tili bar» degen syltaý aıtady. Soǵan meılinshe jol bermegen jón. Olardyń talanttarynyń barsha múmkindigin – ózderi jetik meńgergen «kıno tilin» derekterdi burmalaýǵa emes, ádiletti túrde dál kórsetýge, otanshyldyq múddesine qyzmet etkizýge jumyldyrýyn talap etken jáne qadalaǵan artyq bolmas edi. Alǵashqy kezeńde – jazylǵan senarıdi tarıhshy mamandardyń talqysyna salyp alý lázim. Meniń oıymsha, eń kemi – tap osyny mindetti túrde isteý kerek.
– Qoǵamda «Búgingi QR – úshinshi Respýblıka, sebebi Alash-Orda - birinshi, Sovettik Qazaqstan – ekinshi Respýblıka» degen tujyrym bar. Sizdiń oıyńyzsha qazaqtyń memlekettiligin qaı kezeńnen bastaǵan durys?
– Qazaqtyń tarıh sahnasyna qazaq atymen shyqqan memleketiniń 15-shi ǵasyrda Qazaq Ordasy atalyp tý kótergeni belgili. Al jalpy qazaq memlekettiliginiń tamyry tereńge – túrk qaǵanattaryna, odan da árige, ǵundar dáýirine ketedi. Bertindegi Shyńǵys ımperıasynyń bir quramdas bóligi bolyp Arqany jaılap turǵan Joshy Ulysyn, odan irgesin Eýropaǵa tereńdete keńeıtip Altyn Ordaǵa aınalǵan qaǵanattyń ishindegi Aq Ordany da qazaqtyń san taıpasy qurap turǵany anyq bolǵandyqtan, qalaısha óz memleketiń demeısiń. Al tuńǵysh ret óz atymen atalǵan memlekettiligimiz tórt ǵasyr ómir súrdi. Reseı ımperıasynyń qolastyna kirgennen keıin de handyǵymyzdyń bir pushpaǵy Bókeı ordasy degen atpen 19-shy júzjyldyq boıy, tipti keńes ókimeti ornaǵanǵa deıin Reseı ishindegi vasal handyq, ıaǵnı patshalyq quramyndaǵy avtonomıalyq qurylym bolyp turdy. Monarhıa qulaǵannan keıingi jańǵyrýlarǵa kelsek – sol kezdegi alty mıllıondaı qazaq halqynyń jartysy Túrkistan ólkesinde turatyn, olar 1917 jylǵa qarashada Qoqanda jarıalanǵan Túrkistan avtonomıasy quramynda boldy. Ekinshi jartysy sol jylǵy jeltoqsanda Orynborda jarıalanǵan Alash avtonomıasyna kirdi. Keńes ókimeti ekeýin de tarqatyp, sovettik negizdegi avtonomıalar jasady. 1918 jylǵy 1 mamyrda Tashkentte Túrkistan Keńestik Federatıvtik Sosıalısik Respýblıkasy, 1920 jylǵy 4 qazanda Orynborda Qazaq Keńestik Sosıalısik Respýblıkasy jarıalandy. Ekeýi de Reseı Federasıasy quramyndaǵy avtonomıalar edi. 1925 jylǵy 15 sáýirde Qyzylordada Túrkistan Keńestik Federasıasynan bólingen qazaq oblystaryn biriktirgen Úlken Qazaqstan Keńesteriniń tuńǵysh quryltaıy ashyldy. Sol Úlken, jer-sýy, halqy birikken Qazaqstan avtonomıalyq respýblıka quqyǵymen Reseı Federasıasy quramynda boldy. Avtonomıalyq respýblıka kezinde úsh dúrkin sharpyp, ulttyq apatqa uryndyrǵan alapat asharshylyqty bastan keshti. Óteýine, 1936 jylǵy stalındik konstıtýsıa boıynsha odaqtas respýblıkaǵa aınaldy. Iaǵnı, sol kezgi keńestik anyqtamamen aıtqanda – erikti keńestik respýblıkalar odaǵyn qurýshylardyń biri retinde tanylǵan «táýelsiz memleket» boldy. Al is júzindegi memlekettik táýelsizdigin 1990 jylǵy 25 qazanda Deklarasıa qabyldaýymen jarıa etip, 1991 jylǵy 16 jeltoqsanda tıisti Konstıtýsıalyq zań qabyldaý arqyly birjola bekitti. Bul kezeńderdiń eshqaısysyn da umytpaı, tıisinshe, qazaq memlekettiliginiń uzaq jolyndaǵy mańyzdy belester esebinde atap ótip otyrý qajet. Óıtkeni ondaı joldyń azamattarymyzdy tarıhpen tárbıeleýge, árkimniń boıyna otansúıgishtik sezim darytýǵa aparary kámil. Tamyry tereńnen tartylǵan báıterek myǵym da máýeli bolady, tarıhy tuńǵıyqqa ketkenin anyq bilip, maqtan ete alatyn Uly Dala ulandarynyń eldigi máńgilikke sozylady.
– Qoǵamǵa qarasaq, bizde romanǵa júk bolarlyq salmaqty taqyryptar óte kóp. Qazaqtyń máńgilik qasireti ashtyq týraly birneshe shyǵarma jazýǵa bolar edi. Biraq tarıhymyzdaǵy naqty derekterdiń azdyǵynan jazýshylarymyz bir oqıǵanyń aınalasynda qalyp qoıǵan sekildi?
– Jo-joq, «jazýshylarymyz bir oqıǵanyń aınalasynda qalyp qoıǵan sekildi» deý jáne onyń sebebin «tarıhymyzdaǵy naqty derekterdiń azdyǵynan» kórý durys bola qoımaıdy. Menińshe, bizdiń eleýli bir kemshiligimiz – bardy bar dep kórsete almaýymyzda, joqty joq dep izdestire almaýymyzda, bar-joǵymyzdy kásibı paıymǵa salyp túgendeı almaýymyzda jatyr. Basqasha aıtqanda, ádebıettanýshylardyń, synshylardyń kúndelikti pendeshilik batpaǵynan bosanyp, keń aýqymdy qamtı alatyndaı bıikke kóterilip qalam terbemeýinde me deımin. Asharshylyqty aıtasyz – osynaý úsh dúrkin soǵyp, sońy «úlken terrorǵa» ulasqan keńes dáýiriniń alǵashqy jıyrma jylyndaǵy qasiretti ulttyq apat taqyryby qatań ıdeologıalyq shekteýler zamanynyń ózinde, sonaý 20-shy jyldardan, Sáken Seıfýllınnen bastap birqatar aqyn-jazýshylarymyzdyń shyǵarmashylyǵynda qozǵalǵan ǵoı. 70–80-shi jyldardan beride Tólen Ábdikovtiń «Óliara», Káribaı Ahmetbekovtyń «Qasiret», Adam Mekebaevtyń «Qupıa qoıma», Smaǵul Elýbaevtyń «Aq boz úı» romandary shyqty. Muny, árıne, kóp deı almaısyń. Degenmen, bul taqyryp qanshama jazýshynyń túrli týyndylarynda áıteýir bir qyrynan kóterilip jatty. Ushan-teńiz pýblısısıkalyq jumystar bar. Taralymnyń mardymsyzdyǵyn oılaǵanda, olardy da az kóreıik, alaıda osy azdyń ózi ádebıettanýshylar men synshylar tarapynan tıisti dárejede taldaýǵa alynǵan joq. Olar kitap pen oqyrman arasyn baılanystyratyn kópir bola alar emes. Jaraıdy, bul jekelegen synshy atqara alatyn sharýa bolmas delik, biraq, osy iske jegilýge tıis arnaıy ǵylymı-zertteý ınstıtýttary bar emes pe...
– Aldymen «Qazaqstanda, qazaqtarda eshqashan shekara bolǵan joq» dep, keıin 2015-shi jyly qazaq memleketiniń 550 jyldyǵyn toılaý týraly usynys bildirdi prezıdent. Reseı prezıdenti Pýtın de «Qazaqta memleket bolmaǵan» dep shirendi. Úlken deńgeıdegi saıasatkerlerge Qazaq memlekettiligi oıynshyqqa aınalyp ketpedi me?
– Bizdiń prezıdentimiz «Qazaqstanda, qazaqtarda eshqashan shekara bolǵan joq» degendi búgingi zamanǵy halyqaralyq qujattarmen belgilengen uǵym turǵysynan aıtqan shyǵar, áıtpese, Reseı ımperıasynyń kóne zamannan bastap tarıh sahnasynan joǵalǵan kezine deıin ár kezeńde jasaǵan kartalarynyń bárinde qazaq aýmaqtary aıqyn kórsetilgen ǵoı. Al ózin aq generaldar muragerindeı sanaıtyn kórshi el patshasynyń tujyrymy, «Qazaq memlekettiligin oıynshyqqa» aınaldyrǵysy kelsin-kelmesin, qaterli saıası oıynnyń eleýli ushqynyndaı áser etetini ras. Elbasy memlekettigimizdiń 550 jyldyǵyn toılaý jaıynda sheshim jasaý arqyly teris pıǵyldylardyń birazynyń aýzyna qum quıdy ǵoı dep oılaımyn.
– Alashorda keń aýqymdy, kúrdeli zertteýdi qajet etetin taqyryp. Biz Alashorda tarıhyn tıisti deńgeıde zertteı aldyq pa? Ashylmaǵan aqıqat qaısy?
– Alash qozǵalysyna baılanysty qujattar jınaqtary jaryqqa shyqty, Alashorda men onyń batys, shyǵys, ońtústik bólimsheleri (qanattary) jaıynda ǵylymı zertteýler jasaldy. Biraq taqyryp jerine jetkizile qarastyrylyp boldy deýge bolmas. Alash avtonomıasy, onyń Ordasy (Úkimeti) el ishinde qalaı qabyldandy, yqpaly, bıligi qaı aımaqtarda qanshalyqty dárejede júrdi, jalpy, ákimshilik-aýmaqtyq qurylymy, bılik satylary qandaı edi, Halyq Keńesi qandaı zańdar shyǵardy, ómir súrgen eki jyly ishinde ne istep úlgerdi – osy tektes saýaldarǵa áli tolyq jaýap berilmedi-aý. Onyń kórkem shejiresi de kóńildegideı jasalyp boldy deı almaımyz. Bul taqyrypqa keńes dáýirinde, bıleýshi partıa yǵynda jazylǵan eleýli shyǵarmalar jetkilikti, táýelsizdik kezeńde de jazylýda. Oraıy kelip turǵanda aıtýǵa tıispin, sonaý qaıta qurý saıasaty dáýirlegen jyldardan beri meniń de bul tarapqa atsalysyp kele jatqan jaıym bar. Alash qozǵalysynyń tabaldyryǵyndaǵy oqıǵalarǵa, qozǵalystyń damý jolyndaǵy keı belesterge kórkemdik zertteý jasaǵan shyǵarmalarym táýelsizdiktiń alǵashqy jyldarynan beri jaryq kórip keledi. Sondaı jumystarymdy, on shaqty jyl bop qaldy, tanymdy týyndylardan turatyn arnaıy toptamama berip kelem. Taqyrypqa men sekildi óz túrenin salyp kele jatqan basqa da qalamgerler barlyǵyna kúmánim joq. Biraq solardyń mazmunyn, sapasyn, kózdegen maqsatyna jetken-jetpegenin, jalpy, jetistik-kemistigin maman kózimen taldap, saralap baıqaý máselesi kemshin. Qazirgi kitap taralymy kúrt kemip ketken, az tırajdyń ózin ár qıyrdaǵy oqyrmanǵa jetkizý muń bolǵan zamanda buǵan erekshe nazar aýdarý lázim. Memlekettik tapsyryspen shyǵarylatyn kitaptardyń taralymy bar bolǵany eki myń dana ǵana ekendigin, olardy bir-birden bergenniń ózinde elimizdegi kitaphanalardyń besten birine ǵana jetetinin eske alǵanda, taǵy da synshy, ádebıettanýshy qaýymǵa, olardyń jumysyn belsendilendire alatyn merzimdi basylymdarǵa bazyna aıtýǵa týra keledi. Ádebı úderisti toqyrap qaldyǵa balap, aýyzdy qý shóppen súrte berý ońaı, biraq ondaıdyń saldary kóńilsiz bolary anyq. Qazirgi ádebıettiń jaǵdaıyna shyn jany ashıtyn zertteýshilerge izdenisten sharshamaýǵa bel býǵan durys. Bálkim, kóp mańdaı ter tógip, sharshaýǵa týra keler, esesine, Alashorda tarıhynyń kórkem ádebıette ıgerilý dárejesin de, «ashylmaǵan aqıqattyń qaısy» ekenin de, qaıda jatqanyn da kópshilik aldyna jaıyp salyp, abyroıly is tyndyrýǵa bolady.
– 2017 jyly Alashordanyń 100 jyldyǵy bolady. Sony tıisti deńgeıde atap ótý jaıly ne aıtar edińiz? Mysaly Ázerbaıjan qalaı azattyq jolyndaǵy qaıratkerlerin ulyqtaǵanyn biletin shyǵarsyz. Al bizdiń bılik ondaıǵa bara ma?
– Alashordanyń 100 jyldyǵyn tıisti deńgeıde atap ótý úshin osy bastan memlekettik deńgeıdegi is josparyn jasaı bastaý kerektigin tıisti bılik býyndarynda oılap júrgender bar shyǵar dep oılaımyn. Ómirin azattyq jolyndaǵy kúreske arnap, saıası qýǵyn-súrginge ushyraǵan qaıratkerlerin jalǵyz Ázirbaıjan ǵana emes, Keńes odaǵy qursaýynan bosaǵan talaı el ulyqtaýda. Musylman qozǵalysynyń áıgili qaıratkeri, bólshevıkter 1920 jyly qulatqan Ázirbaıjan Halyq keńesiniń tóraǵasy Mamed Emın Rasýlzadeniń dóńgelek mereıtoılaryn táýelsizdik alǵaly Ázirbaıjan Respýblıkasy udaıy bıik deńgeıde atap júr. Zákı Valıdov pen Mırsaıd Sultanǵalıevti bashqurt jáne tatar elderi óz halyqtarynyń asa qymbat ulttyq kúreskerleri retinde baǵalaıdy. Azattyq kúresine solar qatarly qazaq qaıratkerleri de belsene qatysqan. Emıgrasıada Eýropa sosıalıseri arasynda Kavkaz ókili Rasýlzade, Edil-Jaıyq shtatynyń ókili Aıaz Isqakımen birge Túrkistan ókili Mustafa Shoqaıdyń bedeli zor boldy. Bizdiń bılik Alashordany basqarǵan azamattardy Ázirbaıjandaǵydaı ulyqtaýǵa bara ma dep suraısyz ǵoı, shamasy. Nege barmasyn. Bul úshin osy bastan Alashordanyń 100 jyldyǵyna daıyndyq máselelerin jan-jaqty oılastyryp, is-sharalar josparyn memlekettik deńgeıde jasaýǵa jáne bıik deńgeıde bekitýge qol jetkizý kerek...
– Jalpy áli de buryn Alashtyqtardy qınaǵan NKVD keńsesinde bizdiń UQK otyr. Ol durys pa? Meniń oıymsha ol ǵımarat ashylyp, mýzeıge aınalýy tıis edi. Biraq, olaı bolmady. Nelikten? Jalpy bizge bir tarıhı arylý prosesi jetpeı turǵan joq pa?
– Naqty jaǵdaı basqasha: UQK Astanaǵa kóshkeli burynǵy NKVD ǵımaraty bos turǵan. Ústimizdegi ǵasyrdyń basynda Qazaqstan «Ádilet» tarıhı-aǵartý qoǵamynyń delegasıasyn QR Prezıdenti qabyldady. Sonda «ádiletshiler» podvalynda «Úlken terror» jyldary talaı bozdaq atylǵan sol tarıhı úıdi Saıası qýǵyn-súrginder tarıhy mýzeı-murajaıyna berý jaıynda ótinish aıtqan edi. Elbasy qoldady, tıisti tapsyrmalar berdi. Ǵımarattyń eki qabatynan murajaıǵa 600 sharshy metr alań bólinip, jóndeý jumystary júrgizildi. «Ádilet» elimizdiń saıası tarıhy, repressıalar, asharshylyqtar mýzeıde kórneki bezendirilýin kózdeıtin konsepsıa jasady. Qala ókimetiniń naqty kómegimen murajaı ashylýyn-ashyldy-aý, biraq, bir jarym jyl ǵana jumys istep, qyzmetin doǵarýǵa májbúr boldy. Sebebi, halqymyzdyń qasiretti tarıhyna tikeleı qatysy bar ǵımaratty bıliktegi quqy mol áldebireý jeke qolǵa satyp jiberipti. Mine bul durys emes. Bul, shynynda da, bizdiń ishimizde ótken tarıhymyzda jol berilgen kúnádan arylý, tazarý, moraldyq turǵydan qaıta jaraqtaný úderisteriniń júrgizilmegeniniń saldary. Sondyqtan da ózimizdi-ózimiz tarıhpen tárbıeleý isine mán berýdiń mańyzy joıylmaıdy, arta túsedi.
Subhattasqan Madına Jálelqyzy
(«Beıbit Qoıshybaev, jazýshy, tarıhshy: «Jazýshylar odaǵy shyndyqty aıtýǵa qulyqsyz» degen taqyryppen «Ashyq alań» gazetinde 2014 jylǵy 20 qarashada jarıalanǵan)
