Latyn alfavıtine kóshýdiń jal­ǵyz sebebin kórip turmyn. Sebep kı­rıllısanyń nasharlyǵynda emes, qazaq klavıatýrasynyń ke­mis­tiginde. Qazaq klavıatýrasynyń eń úl­ken kemistigi onda sıfrlardyń bol­­maýy. Kırıll qazaq kla­vıa­týrasynda ertegi jazýǵa bolady, poe­ma jazýǵa bolady, biraq ǵylym jazýǵa bolmaıdy. Óıtkeni ǵylym sıfrlarsyz jumys istemeıdi.

Kemistigi kóp alfavıt, kemistikti klavıatýra tek qana qazaqqa tán emes. Bir árip bir dybys sáıkestigi saq­tal­maǵan alfavıttiń kókesin biz kóshkeli otyr­ǵan latyn aǵylshyn alfavıti kór­setedi. Senbeseńiz, s, ý nemese k dy­­­bystaryn qalaı órnekteletinin zerttep kórińiz. Mysaly, s dybysyn s arqyly da (sin) c arqyly da (cinema) berýge bolady. S árpi sonymen qatar k dep te (cat) ózgere beredi. Ý dybysyn u dep te (how), w dep te (Washington) berýge bolady. Birinshi nusqada ý dy w arqyly berý sebebi osy. Bul usynys qatty synaldy, beker synaldy, óıtkeni buǵan “kináli” qazaqtar emes, aǵylshyn alfavıtiniń ózi.
Buǵan qaraǵanda kırıllısaǵa qurylǵan qazaq alfavıti – anaǵurlym yń­ǵaıly, anaǵurlym ınformatıvti, qa­zaq dybystaryn anaǵurlym dál be­retin alfavıt. Bul alfavıtte qor­shaǵan ortaǵa qaraı ózgere beretin ha­meleon dybystar joq. Bul alfa­vıt­te bir árip bir dybys prınsıpi óte jaqsy uıymdastyrylǵan. Ras, qazaq alfavıtinde birneshe artyq dybystar bar. Soǵan bola kırıllısadan bas tar­tý, bıtke ókpelep tondy otqa tas­taýmen teń.
Aǵylshyn alfavıti quryqty sy­ryq­pen jalǵaý ádisimen jasalǵan al­favıt. Bul belgili jáıt, biraq jurt­tyń bári aǵylshyn tiline umtylady, aǵylshynǵa uqsas tirligi bolsa maqtan kó­redi. Nege?
Sebebi, aǵylshyn tildi elder alǵa da­myp ketti. Aǵylshyn tili elderiniń kó­shin Amerıka bastaıdy. Ame­rı­ka­nyń áskeri kúshti, ekonomıkasy kúsh­ti, tehnologıasy ozyq. Jasaǵan ta­ýar­lary sapaly, ǵylymy myqty, ýnı­versıtetteri tamasha. Amerıkada adam energıasyn, shabytyn, adamnyń tvorchestvoǵa áýestigin utymdy paı­dalaný júıesin qurdy. Basymen ju­mys isteıtin adamǵa keremet jaǵdaı ja­saldy. Bul baǵytta kapıtalızm júıe­si sosıalızm júıesinen artyq eke­nin kórsetti. Jurttyń aǵylshyn ti­line umtylýy, aǵylshyn tiliniń ke­remettiginen emes, aǵylshyn tildi elderdiń tirliginiń myqtylyǵynan. Juǵysty bola ma degendiginen. Áıtpese til áýezdiligi jaǵynan, tarıh te­reńdigi jaǵynan, fılosofıa, ádet-ǵuryp ustanymy jaǵynan Amerıkany on oraıtyn elder jetip artylady.
Talaı jyl jóndeýsiz turǵan úıdi syr­tyn áktep, synǵan jerin bútindep de­gendeı belgili qalypqa keltirýge bo­lady. Aǵylshyndar, fransýz ne­mis­ter bul ádisti sheber qoldanady.
Apostrof, noqat, dáıekshe, dıg­raf degender qaıdan shyqqan? Aqań sózimen aıtsaq, evropa nege “ıt dep ja­zyp, shoshqa dep oqý” ádisin qatty meń­gergen ? Jaýap: Amaldyń joqt­y­ǵy­nan.
Evropaǵa hrıstıan dini, jazý syzý úlgileri rım soldattarymen bir­ge kelgen. Din negizinde qantó­gispen, jer­gilikti dinı, rýhanı senim-nanym­dardy qyryp joıý ádisimen taraǵan. Varvar (jabaıy, dóreki, saýatsyz) degen sózdi rımdikter alǵashynda german, brıtan taıpalaryna qarata aıtqan. Óıtkeni german taıpalary arasynda áıelden shyqqan kósemder bolǵan. Olardyń demokratıalyq us­tanymdary beriktigi rımdikterdi tań qaldyrǵan. Rım ımperıasynda áıel­di bala týýshy retinde, kóńildes re­tinde, múlik retinde ǵana qaraǵan. Hu­qyq jaǵynan maldan joǵary tur­ǵany bolmasa, olardyń ózdigimen múlik ıelený, saıası jumysqa aralasý, daýys berý, basqarý máselelerine ara­lasý múlde bolmaǵan. Áıel el basqarý má­selesi óńinde emes, túsine de kir­meı­tin Rımdikter áıel kósemderdi kó­­rip, germandyqtardy saýatsyz, ja­­baıy, varvar dep qaraǵan. Shyn­dy­ǵynda german taıpalarynyń má­denıeti kóp jaǵdaıda Rımnen joǵary tur­ǵan.
Jyǵylǵan eldiń tarıhyn jyqqan el jazatyny túsinikti. Tarıhta bir paradoks bar. Jyǵylǵan el ózine zor­lap tańylǵan úrdisti alǵashynda qar­sylyqpen qabyldasa da, kele-ke­le sol gegemon eldiń tanym úlgisin qa­byldap, sol úlgini saqtaýda jeńimpaz el­diń ózinen asyp túsedi. Keıde jyq­qan eldiń ózi tarıhtyń qumyna kó­milip, jyǵylǵan eldiń jeteginde ke­te­di. Bundaı jaǵdaı tarıhta az bol­maǵan.
Latyn Rım ımperıasyn meken­de­gen kóp taıpanyń biri. Búgin bul taı­pa joq. Biraq osy taıpa jasaǵan árip­ter qaldy. Eýropa osy latyn al­favıtin qabyldady. Hrıstıan din bas­shylary latyn qasıetti kitap tili, son­dyqtan buny ózgertýge bolmaıdy de­gen nasıhat júrgizdi. Sol sebepti eýropada uzaq jyldar boıy arab sıfrlary qoldanylmady. Ǵylym, óner damymady. Bul ýaqytty qara túnek ýaqyty dep Eýropa tarıhshy­la­rynyń ózderi aıtady. Qaıta jań­ǵyrý dáýiri arab sıfrlaryn qabyldaý, ıs­lam álemi ǵylymyn qabyldaý, saý­da-sattyqty damytý, grek ónerin qaı­ta jań­ǵyrtý dáýirimen sáıkes keledi.
Eýropa salt-dástúr uǵymyna my­ǵym ekenin kórsetti. Kele-kele latyn alfavıti til suranysyn tolyq qamtı almaıtynyn baıqady. Dybystaryn ór­nekteıtin jańa árip qajettigin uqty. Bul tirlikti jasaýda latyn al­favıti sheńberinen attap ótý máselesi qarastyrylmady. Dıgraftardyń, apostrof, núkte, útir noqattardyń shy­ǵý sebebi, bir dybystyń neshe túr­li árippen berilýi osydan shyǵady. Qo­ryta aıtsaq, quryqqa syryq jal­ǵaý ádisi qazaqtyń noý-haýy emes, bul ádis­tiń shyrqaý shyńy eýropada bol­ǵan.
Endi osy qorshaýdaǵy qazaq al­favıti máselesine kósheıik.
Aǵylshynnyń alfavıtine myń jyl. Usaq-túıek ózgerister bolmasa máıegi ózgeriske túsken joq. Dúnıede salt-dástúrge berik eki el bolsa, so­nyń biri Brıtan memleketi. Onyń ko­­ro­­levasy, alfavıti, sháı ishý dás­túri osy­nyń kórinisteriniń biri ǵana. Eýropadaǵydaı bolaıyq, Ame­rıkada­ǵydaı bolaıyq, olar dıgraf qolda­na­dy eken, apostrof qoldanady eken, biz de sony qoldansaq, Amerıka-Eýropa bolyp ketemiz degen ne áń­gime?
Budan myń jyl buryn qazaqta da al­favıt bolǵan. Biraq Orhon- Enıseı jazýy búginge jetken joq. Ony qaı­tadan jańǵyrtý degen bos qıal. Qa­zaq aınaldyrǵan júz jylda al­favıtin tórtinshi ret ózgertkeli tur. Bizde aǵylshynnyń dástúr saqtaý úrdi­si joq. Jetpis jyl ol da az merzim emes. Qazirgi jetpis jyl yrzyǵyn kór­gen alfavıtimizden jurt úırenip qal­ǵan tól áripterimizdi saqtap qal­saq, ol da olja bolmaı ma?
Qazaq klavıatýrasy mynadaı eki shartqa baǵynýy tıis:
1)Aǵylshyn alfavıti qazaq al­favıtiniń ishine kirý kerek
2)Shrıfti ózgertý, regıstri óz­gertý mınımýmǵa túsý kerek.
Bul aǵylshyn áripteri esh ózgeris­siz qalýy tıis degen sóz. Qa­zaqsha ja­za otyryp esh shrıfti aýys­tyrmaı aǵylshynsha da beımaral jumys isteı berý kerek degen sóz. Qa­zaq áripteri klavıatýranyń oń jaǵyndaǵy jáne sol jaq burysh­ta­ryndaǵy túımelerge ilinedi. Bul ara­da eki jaǵdaı bolýy múmkin.
Jańa qazaq klavıatýrasy ja­sa­lady. Bul jaǵdaıda eń durys sheshim bylaı bolar edi. Enter, Return eki túı­­mesi kóp oryn alyp jatyr. Bul eki oryndy bólip, kem degende jańa bes túıme jasaýǵa bolady. Buǵan ke­regi az jaqshalardy syzyq, útirlerdi qys­qartsaq taǵy úsh túıme bosaıdy. Onda qazaqtyń bar tól dybystary sıyp ketedi. Ras, bul shara kóp qarjy qajet etýi múmkin.
Shyndyqqa kelsek, tek qana jańa klavıatýrany engizbeı, osy kúni qoldanylyp júrgen latyn kırıll qa­zaq fonttaryn da bir izge túsirý kerek. Mysaly, sizdiń mekemeńizdiń kom­púterinde qazaqsha basylǵan mátin kórshi mekemede ashylmaýy múm­­kin. Ashylsa, bos shımaı retinde kó­rinýi múmkin. Sebep kırıllısanyń, latınısanyń óziniń birneshe nusqasy bar. Word-tiń de birneshe túri bar. Qa­­zaq áripteri sol nusqalarǵa beki­til­­gen. Sondyqtan kórshińizge baryp faıldy ashamyn deseńiz sol nus­qańyz­dy ózińizben alyp júrýińiz ke­rek. Bul yńǵaısyz tirlik. Son­dyq­tan, barlyq qazaq resmı mekemeleri qoldanatyn fonttardyń bir nusqasy bekitilip, barlyq resmı mekemeler osy nusqada jumys isteıdi degen zań bolýy kerek. Sonda jáı azamattar da osy nusqaǵa qaraı bet túzeı bastaı­dy.
Bizdiń aýylda Isaqaı degen kisi bolý­shy edi. Traktor, mashına, arba bu­zylyp qalsa osy kisige aparatyn. Ise­keńniń úsh quraly bolatyn. Ký­val­da, lom jáne sym. Kývaldamen uryp, lommen maıystyryp, symmen burap toqtap qalǵan traktordy júr­gizip jiberetin. Birinshi jaǵdaıda Isaqaı kókemizdiń ádisi qoldanyl­maıdy.
Ekinshi jaǵdaıda Enter, Return túı­meleri sol kúıi qalady. Bul jaǵ­daı­da qarjy shyǵyny bolmaıdy, bi­raq biz “barymen bazar” ádisin Isa­qaı ádisimen ushtastyrýǵa májbúr bo­la­myz. Bul oraıda da birneshe jaǵ­daı bolýy múmkin. Latyn klavıatýra­sy­nyń da kóptegen túrleri bar. My­sa­ly, aǵylshyn klavıatýrasy fran­sýz klavıatýrasynan kóp aıyr­mashylyǵy bar. Barlyq latyn árip­teri birdeı, biraq klavıatýrada or­nalasý tártibi bólek. Bundaı jaǵdaı aǵylshynnyń ózine de qatysty. Brı­tandyq aǵylshyn, amerıkalyq aǵyl­shyn bolyp bólinetini taǵy bar. Kla­vıatýra kompúter shyǵaratyn fırmaǵa baılanysty da ózgere beredi. Mysaly meniń Apple shyǵarǵan kom­púterimde paragraf § sımvoly bar, al Microsoft shyǵarǵan kompúterde bul sımvol joq. Amerıkandyq, bul úshin esh qaıǵyrmaıdy. Biraq biz úshin bul mańyzdy maǵlumat. Bizge §-tyń ke­regi joq, biraq osy sımvol orna­las­qan oryn kerek. Óıtkeni § orna­lasqan túıme bir qazaq árpi úshin qur­bandyqqa shalynatyn túıme.
Burynǵy “á”, “ó”, “y” jáne ”ń” qa­zaq­tyń tól áripteri saqtalyp qal­ǵan alfavıt jaıly “Qazaq ádebıe­tiniń” ótken sanyndaǵy “Á” árpine madaq” deıtin maqalamyzda aıtqan edik. Oǵan taǵy besinshi “u” árpin qosyp (paragraf sımvolynyń paı­dasy!) Mac klavıatýrasyna negizdel­gen klavıatýrany kórsetelik. Atal­mysh ma­qaladaǵy alfavıtke taǵy da kish­kene ózgerister engizgenimizdi eskerte ke­telik.
A =A
Á = Á
B =B
V =V
G =G
Ǵ = G’
D =D
E =E
J=J
Z=Z
I=I’
I=I’’
K=K
Q=Q
L=L
M=M
N=N
Ń=Ń
O=O
Ó=Ó
P=P
R=R
S=S
T=T
Ý=U
U=U
Ú=Y
F=F
H=X
H=X’
Y =Y
I=I
Sh=SH (Buny c dep te jazýǵa bo­lar, óıtkeni bul árip bos qalyp tur)
Bul alfavıtte jazyp kórsek.
G’ylym tappai’ maqtanba, 
Oryn tappai baptanba, 
Qumarlanyp shattanba, 
Oinap bosqa kúluge.
Bes nárseden qashyq bol, 
Bes nársege asyq bol, 
Adam bolam deseńiz. 
Tileuiń, ómiriń aldyńda, 
Odan qaig’y jeseńiz…
***
Ásempaz bolma árnege, 
Ónerpaz bolsań, arqalan. 
Sen de bir kirpish, dúniege 
Ketigin tap ta, bar qalan !
Bizdiń oljamyz: bes árip óz­ger­meı­di, ıaǵnı bes apostrof kemıdi. Bul áripter Á, Ó, Y, U, ń. Eki apostrof qa­lady. Bul áripter Ǵ=G’ jáne I=I’.
Endi qazaq klavıatýrasyn Isaqaı ádisimen qalaı jasaýǵa bolatynyn Apple klavıatýrasynda kórseteıik. Sóz úlken ń árpinen bastalmaıtyn bol­ǵandyqtan latyn klavıatýra­sy­nan toǵyz oryn tabýymyz kerek. Apple klavıatýrasynda bul maqsat sátti oryndaldy. Dál toǵyz áripke oryn taptyq, biraq on áripke oryn taba almadyq.

Bul arada mynadaı da áńgime shy­ǵarýǵa bolady. Eger f-ny qazaqtyń dybysy emes, ony p dep aıtamyz desek, mysaly, formýlany pormýla desek, onda úlken Ǵ árpine latynnyń úlken F árpin bekitýge bolady. Al kishi “ǵ” kishi “f” tan bólek, bul árip­ter onsyz da shataspaıdy. Bul arada sheshimdi fılologtar aıtýy kerek. Eger jańa qazaq klavıatýrasyna kóshemiz desek, onda bul problema da joıylady. Bir ǵana ózgeris Ǵ árpin latynnyń F árpinen ajyratý úshin Ǵ-nyń beldemshesin syzyqshamen emes ırekpen syza salsa de jetedi.
Mynadaı erejeler engizsek
I=I’ – degi apostrof odan da azaıa­dy.
Ereje. i árpiniń aldynda daýysty dybys tursa, onda:
Eger i-dan keıin “a” árpi turmasa “i” árpi qysqa ı bolyp oqylady. Mysaly Aıqyn =Aiqyn, qoı=qoi
Eger i-dan keıin “a” árpi tursa, “ia” dıgrafy “ıa” bolyp oqylady.
Mysaly, Aıala=Aiala, Qoıan = qoian
Qorytyndy.
1) Úkimet usynǵan eki alfavıttiń artyqshylyǵy:
Taza latyn alfavıtine negizdel­gen.
Kemshiligi: apostrof, dıgraftar tym kóp. Qoldanýǵa yńǵaısyz.
2)Biz usynǵan alfavıttiń artyq­shylyǵy: qazaqtyń tól áripteri ba­ryn­sha saqtalǵan, apostroftar men dıg­raftar kemigen.
Kemshiligi: áripter taza latyn emes.
3)Qandaı alfavıt jasasańyz da “bir árip – bir dybys” prınsıpin saq­taý múmkin emes. Sebep latyn al­fa­vıtiniń bul prınsıpti saqta­maýyn­da.

Qazaq ádebıeti gazeti