Qazaq jáne basqa da Túrik-ǵunnan taraǵan halyqtarda mynandaı áskerı ataýlar qoldanylǵan eken. Tańdanys týdyratyny neshe ǵasyrlar, myń jyldar ótse de bul ataýlardyń kúni búginge deıin qazaq jadynda saqtalýy. Tómende osy áskerı ataýlardyń túsiniktemesi berildi.

Málimetter «Túrik Shejiresin» (1838 jylǵy London nusqasy) negiz ete jazyldy. Bul «Túrik Shejiresiniń» ıesi Shyńǵys hannyń úlken balasy Joshydan taraǵan bel urpaǵy Ábilǵazy Bahadúr. Ol Hıýa handyǵynyń hany bolǵan. «Túrik Shejiresiniń» áýelgi nusqasy 1663 jyly Ábilǵazy jaǵynan jazylǵan. Eńbek alǵash ret fransýz tiline 1726 jyly aýdarylsa, keıin aǵylshyn jáne orys tilderine aýdarylǵan.

Eńbekte erte zamanda Oǵyz han barlyq áskerlerin jınap jetige bóledi, osy jeti toptyń ataýlary jeke-jeke myna retpen kelgen. 
1. Quraýyl: birinshi top – eń aldynda júretin birinshi bólimi. Bul top armıanyń eń aldyńǵy qorǵanys, ári shabýylshy shebi bolǵan. Túrikter bul topty «Quraýyl» dep atasa, moǵoldar (muńǵoldar) «Boljońǵar» dep ataǵan deıdi Ábilǵazy Bahadúr «Túrik Shejiresinde». Olar quramalar bolyp, eń aldymen urysqa kirip shaıqas dámin tatady, ári qyrǵynǵa kóp ushyraıtyn da osylar. Aty aıtyp turǵandaı olar ártúrli qurama toptardan quralǵan. Handar «Quraýyl» qosynyna  ártúrli tutqyndarmen basqa jurttardy kóp qosatyn bolǵan. Sebebi, qyrylsa, eń aldymen solar qyrylatyn, óz áskerine tym zaqym kelmeıtin. Máselen, Shyńǵys han tutqynǵa túsken tájikterdi túmen-túmenimen eń aldynǵy «Quraýyl» qosynyna qosyp, qalalardy alýǵa jekken.
2. Eraýyl (nemese Munqolaı): ekinshi top – túrikter bul qosyndy «Eraýyl» (ergen top) jáne «Munqulaı» dep atasa, moǵoldar (Muńǵoldar) «Borońǵar» dep ataǵan deıdi Ábilǵazy Bahadúr. Olar aldaǵy «Quraýyl» tobynyń artynan málim aralyq-qashyqtyq qaldyra erip otyrady, bul bólimniń basty roli barlyq qosyndar arasyndaǵy baılanysty jandandyrý bolǵan. Al araptar bul topty «Múkdúmt-ıl-jısh» dep ataıdy, sebebi bul topqa qosyndaǵy eń batyr jigitter uıystyrylǵan dep jalǵastyrady eńbek ıesi. Bul qosyn «Quraýyldyń» artyn ańdap erip otyratyndyqtan «Eraýyl» nemese «Ergen top» atalǵan.
3. Ońqol: úshinshi top – jalpy qosynnyń oń jaq bólimine ornalasqan. Olar aldyńǵy ekinshi top «Eraýyldan» sadaq jebesi jeter ara-qashyqtyq, ıaǵnı jebe ushyrym shalǵaılyq saqtap otyrady. Bul topty túrikter «Oń-qol» dep atasa, moǵoldar (Muńǵoldar) «Ońǵar» dep ataıtyn, arapsha «Iúmená» delingen. 
4. Solqol: tórtinshi top – jalpy qosynnyń sol jaq bólimine turaqtasqan, ıaǵnı «Ońqoldyń» qarsy jaǵyna ornalasqan. Túrikter bul qosyndy «Solqol» dese, moǵoldar (Muńǵoldar) «Jońǵar» dep ataıtyn. «Ońqol» men «Solqol» ortadaǵy «Jasaýyl» qosynynan teń aralyq saqtap jaıǵasqan, osy retpen júredi . 
5. Jasaýyl: besinshi top – jalpy qosynnyń qaq ortasyna ornalasyp, «Qol» dep atalǵan. Olar  «Ońqol» men «Solqol» eki toptyń arasynda qımyl jasap, qozǵalys alyp barady. «Jasaýyl» qosynnyń qolbasy urysta óziniń ornyn osy aradan aýytqytpaı saqtap, buıryǵyn osy eki arada atqarady. Bul qosyn túrik tilinde «Jasaýyl» delinse, arapsha «Qalyb-ál-jáısh» delingen. Handar men patshalar osy jasaýyl qosynynda júretin bolsa kerek, «Túrik Shejiresinde» Shyńǵys han Naıman hanmen urysta osy «Jasaýyl» qosynynda turǵandyǵyn aıtady. Bul qosynǵa buzyp-jaryp kirý óte qıyn bolǵan, sebebi «Jasaýyldy» aldyda «Quraýyl» men «Eraýyl» qosyny qorǵasa, oń jaqtan «Ońqol», sol jaqtan «Solqol» qosyny qymtaǵan, al artynan «Shańdaýyl» jáne «Buqtyrma» qosyny qorǵaǵan.
6. Shańdaýyl: altynshy top – aldyńǵy «Qol» tobynan belgili aralyq saqtap ornalasqan, ıaǵnı olar «Qol» qosynynyń at tuıaǵynan shyqqan shańyna jeteqabyl qashyqtyqta erip júrýi kerek. Bul qosyn túrik tilinde «Shańdaýyl (Shańdy-aýyl)» delinse, arapsha «Sákeh» delingen. Keıde túrikter bul topty «Oqshy» dep atasa, moǵoldar (Muńǵoldar) «Oqjońǵar» dep ataıtyn. 
7. Buqtyrma: jetinshi top – «Shańdaýyl» qosynyna oń-solǵa bólinbeı jınaqy túrde erip otyratyn qosyn. Olar jaýlar «Shańdaýyl» qosynynyń at tuıaǵynan shyqqan shańdy kóre almaıtyndaı aralyq tastaı buǵa erip otyrady. Túrikter bul top qosyndy «Buqtyrma», moǵoldar (Muńǵoldar) «Basońǵar», parsylar «Kúmengáh» dep ataıtyn edi, al arap tilinde ne deıtini anyq emes, olar bul topqa at qoımaǵan sıaqty. Parystar osy tektes qosyn –armıa áskerı túzimderin tatarlardan (Túrik-Moǵoldardan) alǵan. Aty aıtyp turǵandaı «Buqtyrma» jalpy qosynnyń eń artynan buǵyp jasyryna erip júretin qosyn.

Bul ertedegi áskerı ataýlar kóne zamandaǵy túrik-muńǵol el-ulys-rýlary joryqtarynda qoldanylǵan. Qyzyǵarlyǵy bul ataýlardyń túrikshesi qazirgi qazaqtar arasyna, al moǵolshasy muńǵoldar arasynda áli kúnge deıin qoldanysta. Bul qazaqtardyń olarmen tike muragerlik jalǵastyrýshy baılanysta ekenin tipti de anyqtaı túsedi. Ábilǵazy osy «Túrik Shejiresinde» Shyńǵys han moǵoldarymen Naıman hannyń naımandary arasynda bolǵan urys dál osy áskerı bólis tártibi boıynsha júrgizilgenin aıtady, qatysty ýaqıǵa asa anyq túrde bylaı sýrettelgen. Úzindi:

«..... Qozy (Kóksaýyl batyr) batyrdyń bul sózin estigen naıman hany qatty uıalyp, ózderiniń urys aılasyn kúshinen qaldyrady da, keri sheginis jasap urysýdyń ornyna qarsy soǵysqa daıyndalady. Hanzada Tóle Temushynnyń (Temirshin) «Boljońǵar (Quraýyl)» nemese aldyńǵy qorǵanys qosynymen jetip kelip, naımandarǵa shabýyldaı bastaıdy, naımannyń bul bólimi jeńiledi, artynsha naıman «Quraýylyna» kómekke Qozy batyr Naıman hannyń «Borońǵar (Eraýyl)» qosynymen jetedi, al olar Qubylaı men Jebe Noıan bastaǵan «Munqulaı ıaǵnı Eraýyl» qosynymen qylysh aıqastyryp, eki jaq urysta teń túsedi, qos jaqtan da óte kóp sandaǵy adam óledi. Osy kezde Temushynnyń «Qol (Jasaýyl)» qosyny nemese negizgi qosynymen keledi, taǵy da oǵan ilese «Ońqol» jáne «Solqol» qosyndy bastap Shaǵataı men Ógedaılar shaıqasqa aralasady. Al Joshy bolsa «Ásúbeh (ásúbe)» («Shańdaýyl nemse Buqtyrma» qosyny bolsa kerek) nemese qosymsha qosynmen Moǵol qosynynyń aryt jáne jan tustaryn qorǵap kele jatqan. Qurashar Noıan (Shyńǵys hanmen bir atalas, Ámir Temirdiń arǵy uly atasy) erekshe batyrlyq tanytyp Naıman hanǵa qarsy asa sátti urys aılalaryn iske asyrady. Dál osy kezde Temushyn óziniń armıasyndaǵy asqan jaýjúrek batyrlarymen basyn báı tige qandy shaıqas  maıdanyna bas qoıyp, bar jan-tánimen urys salady, ol Naıman hanǵa qarsy borata asa sátti soqqylar júrgizedi. Temushynnyń barynsha qulshynysty shaıqasynan soń, Naıman hany aýyr jaralanyp, denesinen qan kóp ketedi de atynyń jalyn qushyp salbyrap qalady, Naıman handy bekteri qorǵashtap atyn jetekteı jaqyn aradaǵy taýǵa alyp ketedi, han sol arada bul dúnıege qosh aıtady .....».

Osy ispettes áskerı bólister Ábilǵazynyń aıtýynsha, Altyn Ordamen Ámir Temir arasynda bolǵan asa zor urystarda da qoldanylǵan. Máselen, ony Ábilǵazy bylaı sýretteıdi:

«..... Sol alapat urystan soń Bahren Uǵyly Baıdyń denesi onyń rýyndaǵy sap qarakók bolat saýyt kıgen 700 jas jigittiń óligimen jabylyp qalǵan kúıinde tabylady, bular Uǵyly Baıdaı Noıanyn qorǵamaq bolyp janyn bergen jigitter-tuǵyn. Olardyń barlyǵynyń mingen jylqylarynyń jalymen aıaǵyna qıtas (taý qodastyń quıryǵy, urys aılalarynyń biri, qıtas attyń júrgen izin bildirmeý úshin taǵylady, at aıaǵyna baılanǵan qıtas at izin óshirip otyrady jáne attyń qaı baǵytta bet alǵanyn bildirmeıtin róli bar) ilingen eken, osydan-aq bul urysta olarda qanshalyqty shyǵyn bolǵanyn mólsherleı berýge bolady. Sol kúnnen bastap Ózbek handarynyń áskerı qanatyndaǵy nemese quryndaǵy (ásker quramasy nemese durbarys) Bahren taıpasynyń orny sol-qanatta (Solqolda) bolyp qalǵan, sol-qanat nemese sol-qur qosyndy moǵoldar «Jońǵar» dep atasa, túrikter «Sol-qol» dep ataıtyn edi. Bahrender odan buryn ózderiniń týystastary bolǵan Qońyrat, Naıman, Jalaıyr jáne Úleshún (Úısin nemese Alshyn) qatarly taıpalarmen oń qanat (Ońqol) ásker quramynda edi (oń jaqty Moǵoldar «Ońǵar», Túrikter «Ońqol» deıtin). Bul shaıqas Bahrenderdiń jan sanyn asa kóp dárejede kemitip jiberedi, odan buryn Bahrenderdiń sany Qońyrattar men Naımandardyń eki esesindeı kóp bolatyn .....».

Berilgen derekter boıynsha ertedegi Oǵyz Qaǵan, bertingi Túrik-Mońǵol ulystaryda uqsas áskerı ataýlaryn qoldanǵanyn baıqaımyz, ári bul ataýlar  kúni búginge deıin Qazaq halqy arasynda saqtalynǵan. Qazaqtyń «jeti» sanyn qurmetteýi de osy sebeptermen bolsa kerek. Aıtylǵan 7 túrli áskerı qosyndardyń ornalasýyn zerdelesek, olar beıne sadaqtyń jebesi sekildi pishin túrinde kelgenin baıqaımyz, tómende sýreti berildi. Jalpy qosyn urys barysynda árqandaı jaǵdaıdada osy jebe formasyndaǵy qosyn tártibin buzbaýy mindetti bolǵan. Naıman Hanynyń shegine urys jasaý tásili Temirshinniń osyndaı temirdeı qosyn retin buzý úshin bolǵan delinedi.
Ábilǵazy osy áskerı ataýlardy Ámir Temirdiń urpaǵy bolyp keletin ataqty ǵalym Ulyqbektiń jazǵan «Tórit Ulys Handary (Tarıqı-ulus Arbaǵa)» atty eńbekten alsa kerek. Sonymen birge Ábilǵazy bul eńbekte Shyńǵys han jáne Moǵol rýlary Nuh paıǵambardyń balasy Japetten týǵan túriktiń urpaqtary deıdi, «Jámıǵ Ál-Taraýıqtyń» ıesi Ráshid Ad-din men «Zafarnama» (18-ǵasyr) atty eńbekte Iazıdta solaı túsindiredi, alaıda 14 ǵasyrda jazylǵan «Tárıq Ál-ǵuzıda» atty eńbekte Hamadullah Qazýynı Moǵoldar túriktiń balasy emes, ol túriktiń Mansaq degen inisinen taraǵan, Mansaqty «Dybaqý Han» dep te ataıdy, ol ǵur jurtynyń atasy dep jalǵastyrady, ári Joǵarǵy eńbekterde ǵurlar túriktiń dushpany bolyp sanalǵan.
Bul eńbekterden osy tektes qazaq halqynyń ótkenine-búginine qatysty tarıhı derek-detaldardy kóptep jınaqtaýǵa bolady. Taǵy bir qyzyǵarlyǵy bul «Túrik Shejiresinde» basqa nusqadaǵy «Túrik Shejiresinde» kezdese bermeıtin osyndaı qundy derekter molynan tabylady.

Joldas Nursultanuly