Qazaq halqynyń otarshylyq qamytyna moıyn salýy HVİİİ ǵasyrdyń alǵashqy jartysynan bastaý alady. Bizdi kim otarlady degenge kelsek, ol da belgili batystaǵy kórshimiz orystyń tabynyna túsip qaldyq. Osy otarshylarǵa qarsy árbir kezde qazaqtyń bula azamattary bostandyq úshin basyn báske tigip atoı saldy. Atap aıtqanda, 1789 jyly Syrym batyr Datuly bastaǵan ult-azattyq kóterilis 17 jylǵa sozyldy. Odan keıin 1836-37 jyldardaǵy Isataı-Mahambet kóterilisi, 1837-1847 jyldary óris alǵan Kenesary bastaǵan qozǵalys, 1856-1857 jyldary Janqoja batyr, 1855-1858 jyldary Eset Kótibaruly bastaǵan kóterilister, eń sońǵysy, 1916 jylǵy ult-azattyq qozǵalysty bárimiz bilemiz. Bular ne úshin kúresti? Búgingi táýelsizdik úshin kúresti.
Qysqasy, qazaq ult bolyp uıysyp, halyq bolyp qalyptasqansha ne bir azap pen ashtyqty basynan keshirdi. Taǵdyr talaıyna atan túıeniń beli qaıysatyn taýqymet jazypty. Sóıtip júrip, aýzyna tistep urpaǵyn ósirdi, ushqan qustyń qanaty talatyn baıtaq dalasyn qorǵady. Eger de ótken ǵasyrdyń 30-shy jyldary ashtyq-zulmatqa ushyrap, zardap shekpegende, búgin biz 40 mıllıon halyq bolǵan bolady ekenbiz. Tilimizdiń murtyn balta shappaıtyn, jan-jaǵymyzǵa qarap jaltaqtamaıtyn kúıge jetedi ekenbiz…
Ótken tarıhqa kóz jibersek: 1911 jylǵy bir qujatta Qazaqstanda 5 mln 408 myń halyq boldy dep jazady. Onyń 3 mln. 639 myńy qazaqtar eken. Osy tusta Qytaı men Mongolıada 100 myń qazaq ómir súrgen. 1916 jylǵy sanaq boıynsha qazirgi Qazaqstan jáne Qyrǵyzstannyń birqatar aımaqtarynda 3 994 500 qazaq, Orta Azıada (Samarqand, Kaspıı syrty, Ferǵana oblystarynda) 235 500 qazaq, Astrahan gýbernıasynda 353 700 qazaq, Orynbor, Samara, Tomsk, Tobyl, Enıseıde 95 100 qazaq, Reseı ımperıasynyń jerinde barlyǵy 4 678 800 qazaq ómir súrgen eken. Sol kezde kórshiles ózbek aǵaıyndarymyz da bizben shamalas, áýeli bizden bir taban kem de boldy. Búgin qarańyz, 20 mıllıonnyń ústinde – tili de saý, dini de saý kele jatyr.
Hosh, sonymen tarıhqa qaıta oralaıyq: 1916 jylǵy ult azattyq kóterilis kezinde 275 myń qazaq jazyqsyz oqqa ushqan. 1931-32 jylǵy ashtyqta 2,3 mln qazaq ashtan ólgen. Uly Otan soǵysyna qatysqan 350 myń qandasymyz otbasyna oralǵan joq. Soǵys jyldary tyldaǵy aýyr jaǵdaıdan 150 myń adam kóz jumǵan. 1944-48 jyldary «Soǵys tutqyny» retinde 50 myń qazaqstandyq qýǵynǵa ushyraǵan. Qazaq óńirindegi polıgonnyń saldarynan 23 myń adam zardap shegipti. 1945-1991 jyldary aralyǵynda Sovet armıasynyń sapynda júrgen 25 myń qazaq azamaty shańyraǵyna oralǵan joq. 1978-1988 jyldary Aýǵanstanda áskerı mindetin atqaryp júrgen 1,5 myń qazaq azamaty taǵy da otbasyna oralmapty… Derekter osylaı, deıdi.
Búgin táńir jarylqap táýelsizdik aldyq. Bul tekke kelgen joq. Jazyqsyz japa shekken halqymyzdyń ǵasyrlar boıǵy armany. Qudaı bergen táýelsizdiktiń qadirin bileıik aǵaıyn.

Erlan Altaı