Saryrqanyń shyǵys bóligindegi taý jotasy Shyńǵystaý, onyń eń bıik quzy Muńal shyńy dep atalady. Taý soltústik-batystan ońtústik-shyǵysqa qaraı sozylǵan. Shyǵys Qazaqstan oblysynyń Abaı, Aıagóz aýdandary aýmaǵynda. Qazaq shejiresi bul taýdyń ataýy áıgili Shyńǵys hannyń qurmetine qoıylǵanyn aıtady. 1206 jyly Temir handy qazaqtyń on eki bıi Qaztaýdyń basyna aq kıizge kóterip alyp shyǵyp, Temirdiń de, onyń han degen laýazymyn da, taýdyń da attaryn ózgertip Temirdi Shyńǵys, han degen laýazymyn Uly han (Qaǵan), sol sıaqty taýdyń da atyn Shyńǵystaý dep ózgertip, osy taýdyń eń bıik shyńyn Shyńǵys hannyń atalarynyń qurmetine Muńal shyńy dep ataǵan bolatyn. Jáne osy jıynda bılerdiń sheshimimen Uly Júz ben Orta Júzge tańba men uran beriledi de, Kishi Júzge berilmeıdi.
Ásem ánniń qaıyrmasy sıaqty tarıhı qaıtalaýlar, keıde ýaqytty naqtylaýda qıyndyq keltirgenimen, damý sabaqtastyǵyn, rýh pen sananyń ozalǵy shyǵý teginiń tutastyǵyn, tektes oılaý úrdisiniń birligin kórsetedi, dep jazady M.M.Aqmyrzaev, óziniń «Adaı ýeziniń jazba muralary» (Almaty. 2006) atty eńbeginde: «...Mańǵystaý ǵana emes Turan keńistigin Túrki Mandary-Túrki uldarynyń «Qyryq jylda qazan, elý jylda el jańarǵan» saıyn túrli taıpalyq odaqtarǵa qaıta birige otyryp mekendegenine de yqylym zaman ótti. Ult tirligi alýan túrli ulys pen memleket quramynda bolǵan kezderden jetken eskertkishterdegi tańbalardy alǵash hatqa túsirgen Mahmud Qashqarı [11/85]. Ol ýaqyt kúni keshegi 1072-1074 jyldar. Biraq sol kezde olardyń qansha jas jasap jetkeni belgisiz. 200 jyldan soń Rashıd ad-dınniń «Jamıǵ at-taýarıhynda» (1298-1317), Muhammed Haıdar Dýlatıdiń «Tarıh-ı- rashıdıinde» (1499-1551), Qadyrǵalı Jalaırıdiń «Jamıǵ at-taýarıhy», ıaǵnı shejireler jınaǵynda (1541-1602) damytyla qaıtalanyp otyrǵan osy tańbalardyń árbir avtorda aıtylýy alýan túrli ápsanaǵa aınalsa da, sol tańbalar Mańǵystaý dalasynda sol kúıinde, jáne qaımaǵy buzylmaǵan alǵashqy Mahmud Qashqarı hatqa túsirgen 22+2 sanynan áldeqaıda artyq mólsherimen saqtalǵan. Qadyrǵalı óz eńbegin 1602 jyly Rashıd-ad-dınniń eńbegi negizinde jazylǵan tarıh dese [12/4], Ábilǵazy bahadúr-hannyń «Túrik shejiresi» 6 ǵasyrdan keıin (1663-1664) jazylyp, onda avtor «sol Rashıd-ad-dın tarıhy qazir men paqyrdyń aldynda jatyr», -deıdi [13/30]. Alǵashqy nusqadaǵy Oǵyzhan dáýleti dáýirlegen ýaqyt týraly Shákárim Qudaıberdiuly «shaıqas kezinde Qara-hanǵa jebe tıip óldi, onyń ornyna Oǵyz-han han bolyp otyrdy. Musylman jylnamalarynyń habaryna qaraǵanda bul hrıstos týǵanynan 3400 jyl buryn bolǵan. Oǵyz-han asa aıbarly han boldy, kóptegen jer men elderdi jaýlap aldy. Oǵyz hannyń dańqy týraly barlyq shejirelik hronıka habarlaǵan. Olardyń keıbiri joǵaryda aty atalǵan han Múde nemese Mete ataqty Oǵyz-hannyń ózi dep aıǵaq beredi, biraq olardyń el bılegen jyldary sáıkes kelmeıdi». [14/87-88], degen pikir aıtady. Shyndyǵynda da, tarıhı jylnamalarda b.z.b. 300-174 jj. endigi Tynyq muhıttan Kaspııge (Hazar), boılyǵy – Kashmırden İbir-Sibirge deıingi jerge qojalyq etip, qahary álemdi titiretken Túrkiniń altyn dińgegine Mete han Tumanhanuly 35 jyl bılik júrgizgen kezde (b.z.b. 209-174 jj) ádilet ornap, bilim men mádenıet jedel órkendegen. Ol Mysyrdy jeńip, qosyp alyp, elge oralǵan soń 40 kún toıyn, 30 kún oıyn jasap, 6 ulynan taraǵan 24 nemeresine qaramaǵyndaǵy elderdi bólip beredi, árqaısysyna jeke tańba, uran, qus pen nesibe úlestiredi. Tarıhı sanaǵa singen derekti – bıliktiń ózine sińire qaıtalaýy tirshilik jalǵastyǵynyń bir belgisi. Mysaly dál osy oqıǵa Shyńǵysqan (Kúnhan, Táýke han) týraly ápsanalarda da qaıta jańǵyrtylyp aıtylady. Sondaı qazaq eliniń mal-jany dúregen kezeńniń bir deregi: 1867 jylǵy Kazansevtiń málemetterinde Kishi Ordada sol kezde alshynnyń iri rýlar birlestigi Baıuly 12 rýdan, 55 taıpa, 64 bólimnen; Álimuly 6 rý, 23 taıpa, 95 bólim; Jetirý 7-rý, 45 taıpa, 35 bólimnen turady dep kórsetilgen. Qaperlerińizge bere ketelik, “Alash” tarıhı-zertteý ortalyǵynyń birinshi kitabynda [26/21-43] qazaq rý-taıpalarynyń rý tańbalary týraly buǵan deıin jaryq kórgen barsha eńbekter boıynsha kólemdi derekter, jáne rý tańbalarynyń sýretti kesteleri berilgen.
Sháhkárim: “Shyńǵysqandy uly han dep saılaǵanda osy rýlardyń jolbasshylaryna tómendegi aıyrym belgilerin berdi: uran (jaýyngerlik), qus, aǵash jáne tańba. Uly júzdiń kóshbasshysy úısin rýynyń bıi Maıqyǵa bylaı dedi: budan bylaı seniń uranyń – Salaýat, qusyń – búrkit, aǵashyń – qaraǵash, tańbań “súrgi, onyń kórinisi ┌┼┐ – nemese Sh. Orta júzdiń kóshbasshysy Qońyrat rýynyń bıi Sengelge bylaı aıtyldy: seniń uranyń – qońyrat, qusyń – qyran, aǵashyń – alma aǵashy, tańbań – aı. Onyń kórinisi - S [14/22]. Osy dástúr Amerıka úndisteri arasynda da keń taralǵan jáne olardan ádet-ǵuryptyq tálim alǵan búgingi Amerıka shtattarynda da saqtalǵan. Olardyń barlyǵynda da óz qusy, gúli, aǵashy, tańbasymen (el tańba - gerb) jalaýy bar. Mysaly, 1776 jyly qurylǵan Djordjıa shtatynyń el tańbasy – sýretti mór, jalaýy tiginen qosylǵan eki tústi tý (ortasynda el tańbasy bar kók sharshy jáne H tańbaly qyzyl sharshyl), gúli – aq gúldi raıhan, qusy – sur balǵabas, aǵashy – máńgi jasyl emen. (Qara. Ill.2.1776 jyly qurylǵan Djordjıa shtaty belgileri). Oǵyzdyq 24 tańbanyń Ǵun álipbıindegi 24 áripke sáıkes bolǵandyǵy, ıaǵnı baıyrǵy túrik jazýy ekendigi týraly jazbasha maǵlumat bar. Oǵyz zamanynda adam attarynyń Kún han, Aı han, Juldyz han, Kók han, Taý han, Teńiz han, Qyr han, Ór han atalyp, ǵalamdyq-ǵaryshtyq bastamalar men geografıalyq landshaft sıpatynda bolýy da Táńirlik túsinik jańǵyryǵy» deıdi. (17-20 better).
Ózderińiz kórip otyrǵandaı, Shyńǵys handy uly han, ıaǵnı qaǵan saılaǵanda Uly Júz ben Orta Júz sıaqty Kishi Júz - Bekarys – Alshynǵa tańba men uran enshilenbegen. Sebebi, Kishi Júz - Alshyn Qazaqtyń Úsh ulynyń kishisi, ıaǵnı Qart Qazaqtyń qarashańyraǵynyń ıesi bolatyn. Bekarys- Alshynnyń urany Alash, tańbasy "Til" boldy jáne bul jalpy Qazaqqa birdeı, ıaǵnı barlyq Qazaq balasynyń ejelgi Ata-babalarynan qalǵan ortaq tańba, ortaq uran edi.
Qarashańyraq demekshi, «Qarashańyraq – uly, negizgi, kıeli, baıyrǵy, murager, bas shańyraq degen uǵymdardy beredi. Ulttyq salt-sanada qarashańyraq uǵymy óte ádil sheshimin tapqan. Mysaly, bir ákeniń úsh uly bar delik. Kúnderdiń kúninde úlken eki ulyn úılendirip, jeke otaý tigip bólek shyǵarady. Al, kenje uly áke-shesheniń qolynda, qarashańyraqta nemese bas shańyraqta qalady. Negizgi murager kenje ul bolady. Atadan, ákeden qalǵan qarashańyraqqa murager bolǵandyqtan kenje uldyń jasy kishi bolsa da joly úlken. Sol shańyraqtan otaý tigip bólek shyqqan uldary men qyzdary sálem berip, tórkindep, amal aıynda kórisip ata-ananyń bar kezinde de, joq kezinde birinshi qarashańyraqqa keletin bolady. Bul ata-babasyna jáne ushqan uıasyna degen qurmet. Ulttyq turǵydan qaraıtyn bolsaq, atamekenge, salt-dástúrge, baba-tarıhqa degen qurmet. Ortaq ulttyq qaǵıdany moıyndap, árbir áreketimizdi baýyrlastyq pen týystyqqa ıkemdeý. Mysaly, Qazaq Atadan taraǵan qazaq halqy da úsh júzden turady. Úsh júzdiń eń kishisi – kishi júz. Ulttyq shejirede kishi júzdiń eń kenjesi – Adaılar. Demek, Adaılar – qazaq halqynyń qarashańyraǵynyń ıesi. Qarashańyraqty ıeleý – artyqshylyq emes, kerisinshe, asqan jaýapkershilik. Murager ákeden qalǵan zattyq buıymdardyń ǵana ıesi emes, sol áýletten taraǵan otaýlardyń, ul-qyzdardyń, jekjat-juraǵattyń birlik-berekesine, týystyq qarym-qatynasyna, syılastyǵyna, tutastyǵyna uıytqy bolýy tıis. Ata-baba, áke amanatyna adal bolýǵa mindetti. Ulttyq deńgeıde alsaq ta, mańǵystaýlyqtarǵa artylatyn tól mindettiń mańyzdylyǵy dál osyndaı (shartty uǵymdardy tutas qazaq halqynyń birligi men berekesine ushtastyryp búgingi kúnniń talap-tilegine ıdeologıalyq turǵydan astastyryp paıdaǵa jaratý baǵytynda sóz bolyp otyr)» (Sabyr Adaıdyń «Qarapaıym qaǵıdalar» atty eńbeginen úzindi).
Mundaıdy, qazaqta urpaq sabaqtastyǵy, ıaǵnı ata jolyn qýý deıdi. Sebebi, sol burynǵy Oǵyz atalarynyń jolyn qaıtalaǵan, Shyńǵysqan da, Kúnhan da, Áz Táýke de sol Oǵyz atamyzdyń tikeleı urpaqtary. Bular qurǵan memleketterdiń báriniń de ataýy «Qazaq» bolatyn. Shyńǵys hannyń tegi qazaq ekendigine budan artyq qandaı dálel kerek.
Qojyrbaıuly Muhambetkárim, Mańǵystaý
