Ulystyń uly kúni Naýryz meıramy – baıyrǵy zamannan kele jatqan «kóktemgi jańarý» merekesi ekeni belgili. Naýryz - bes myń jyldan astam ýaqyttan beri toılanyp keledi. Bul meıram Orta Azıa halyqtary, sonyń ishinde qazaq halqynyń da ulttyq meıramy ekeni barshamyzǵa aıan.

Bul kóne mereke Naýryzdyń tarıhyna kóz salsaq, álem halyqtarynyń basym bóligi atalmysh meıramdy áli kúnge deıin toılap keledi. Bul meıram kóbinese Naýryz, Nevrýz, Navrýz, Novrýz Baıram dep atasa, al tájikter «gúl gardon», «báısheshek», «gúlnaýryz», tatarlar «nardýgan», býráttar «sagaan sara», ejelgi grekter «patrıh», bırmalyqtar «sý meıramy», chývashtar «norıs oıahe», tájikter «gúl gardon», «báısheshek», «gúlnaýryz», horezmdikter «naýsardjı» dep túrlishe ataıdy.

Naýryz sózi «Jańa kún» degen maǵyna beredi. Meıram kezinde tazalyqqa mán berilip, merekelik «Naýryz kóje» daıyndalady. Kóje – elimizdiń ár óńirinde ár túrli jeti túrli dámnen jasalatynyn da baıqaýǵa bolady. Naýryz meıramynda bir-birine qonaq bolyp, toılap arqa-jarqa bolyp jatady. Al, endi álem elderinde Naýryz qalaı toılanady? Qysqasha toqtalyp óteıik...

Ázirbaıjan

Ázirbaıjanda Naýryz meıramy – kún men túnniń teńesken kúni retinde atalyp ótedi. El turǵyndary bul meıramdy qatty unatady. Mereke kúni as daıyndaıdy, adamdar bir-birine baqyt pen molshylyq tileıdi. Dástúr boıynsha «tongal» dep atalatyn ot jaǵyp, odan jeti ret sekiretin bolǵan.

Merekelik dastarhanny basty taǵamy shekerbýra daıyndalady. Ol - Aı pishindes qamyrdan jasalǵan tátti taǵam. Al, ósip turǵan jasyl bıdaı sabaqtary «Kún sımvolyn» bildiredi. Bıdaı qýyrylyp, jumyrtqalar qyzylǵa boıalady.

Ázirbaıjan halqynda Naýryz kúni jańbyr jaýsa, «keler jyl óte jaqsy, bereketti» bolady degen senim qalyptasqan.

Qyrǵyzstan

Kórshi aıyr qalpaqty aǵaıyndar elinde bul meıram aıryqsha toılanady. Meıramda dastarhan jaıylyp, maı, qant jáne bıdaı unynan jasalǵan dástúrli ulttyq taǵam – sýmelek (súmólók) jáne kóje daıyndalady. Halyq arasyndaǵy senimge baılanysty «sý» jáne «melek»(perishte) sózderinen quralǵan. Jáne bul taǵam jánnát taǵamy, qasıetti ekendigi aıtylady. Qaryzynan qutylyp, adamdar bir-birimen tatýlasady. Keıbir jergilikti senim boıynsha meıram kúni náreste dúnıege kelse, esimin «Noorýz» dep qoıady. Al, qar jaýý da - jaqsylyqtyń nyshany.

Qazirgi tańda, Qyrǵyzstanda bul meıramda alańdarda jalpyhalyqtyq serýender, merekelik konsert pen ulttyq oıyndar ótedi.

Ózbekstan

Kóktemgi Naýryz meıramyn ońtústiktegi kórshimiz Ózbekstan da erekshe qurmettep atap ótedi. Naýryzdy qalaı kútip alsa, jyl tolyǵymen solaı ótedi dep senedi. Sol sebepti bir-birin keshirip, jaqyndaryna syılyq usynyp, qýanyshqa bólengen.

Ózbekstanda jyl saıyn 21 naýryz kúni toılanady. Dástúrli túrde jármeńkeler, jalpy halyqtyq sherýler, ıt jáne átesh shaıqasy, at shabysy uıymdastyrylady. Ulttyq kıimderimen án aıtyp, bı bıleıdi. Kópshiligi qazirgi kúnge deıin ejelgi dástúrlerin saqtap keledi. Negizgi taǵamdary - sýmalák (bıdaı unynan jasalǵan taǵam) samsa, hosh ıisti palaý, halım (bıdaı etpen) men jasyl jelek qosyp daıyndalǵan nıshalda tátti bálishi ázirlenedi. Sýmalák – ómirdi, densaýlyqty, molshylyq pen jylyqty bildiredi.

Sonymen qatar, Ózbekstanda analar qyzdary men kelinderin janyna alyp túrli jemis pen kókónis taǵamdaryn jasap, dastarhan jaıady. Qazandy toltyryp tamaq pisiredi. Buny «qazan toldy» deıdi, onysy «rızyǵymyz toly bolsyn» degen nıetke saıady.

Túrikmenstan

Túrikmenderde kóktem meıramy Naýryzǵa baılanysty qazirgi tańda halyqqa tanymal keıbir yrymdar bar. Máselen, «Eger naýryzda kún bultty bolsa, onda osyndaı aýa-raıy maýsym aıyna deıin sozylady» dep kútken nemese «Naýryzda qar nemese jańbyr jaýsa – jyl eginge qolaıly ári ónimdi bolady» topshylaǵan. Naýryz merekesinde alǵashqy jańa maýsym bastalady. Iaǵnı sol merzimde, shopandar qasqyrlarǵa shabýyl jasaıtyn alabaılar shaıqasyn uıymdastyrady.

Sonymen qatar, taǵy bir jańashyldyq úrdistiń paıda bolyp keledi. Túrikmenstan «Naýryz Baıramy» kezinde áıelderdiń qoǵam ómirindegi róliniń tanylýy maqsatynda Áıelder kúnin, Analar kúnin atap ótip keledi.

Ádette, meıramda ulttyq kıim kıgen erler as ázirleıdi.

Tájikstan

«Navrýz» dep ataıtyn Tájikstan turǵyndary mereke kúnderi bir-birimen erekshe túrde sálemdesedi: «Navrýzotan pırýz bod!» nemese «Navrýz mýborak bod!» («Naýryz meıramy qutty bolsyn!»).

Merekeniń basty taǵamy – káýap jáne dánderden qosyp jasalǵan tátti palaý. Dástúrli túrde palaýdy erler daıyndaıdy. Tájikterde Naýryzdyń basty sımvoly – ot. Iaǵnı, jańarý men emdik qasıeti bar dep senip, otqa baılanysty kórinister qoıyp, kórsetilimder oryn alady.

Dastarhanda «s» árpinen bastalatyn eń az 7 túrli taǵam daıyndalady. Olar: sýmanak pen sıpand, sırke men semenı, sabzı jáne t.b. Bul taǵamdardan basqa ústelde aına, balaýyz jáne boıalǵan jumyrtqalar bolady. Osy barlyq atalǵandardyń sımvolıkalyq mán-maǵynasy bar: balaýyz – adamdy jaman rýhtan saqtaýshy jaryq pen ot, al jumyrtqa men aına – eski jyldyń aıaqtalýyn bildirip, jańa jyldyń alǵashqy kúniniń bastalǵanyn sıpattaıdy. Ústeldiń sáni retinde sambýsı (samsa), sabsı (kókónis) jáne ósip turǵan jas bıdaıdyń sabaǵy qoıylady.

Qytaı

Qytaıda kún men túnniń teńelgen Naýryz meıramyn etnıkalyq uıǵyr, qazaq, ózbek, dúngen t.b. halyq mekendegen Shyńjań-uıǵyr avtonomıalyq okrýginiń turǵyndary atap ótedi.

Adamdar ashyq tústi kıimder kıip, ǵıbadat úılerine barady. Merekelik kıimderdiń tústeri - aq, qara, jasyl jáne sary bolady. Olardyń árqaısysy ot, sý, aǵash, metal jáne jerdi áspetteıdi. Munda dástúrli taǵam retinde jeti túrli dámnen daıyndalǵan botqa jasalady. Merekede bı bılep, án aıtylady.

Úndistan

Úndistan musylmandary da shyraıly kóktem Naýryz merekesin atap ótedi.

Olarda aıryqsha yrymdar men senimder joq. Keremet ústel daıyndap, ádemi kıim kıinip barlyq nárseni gúlmen kórkemdeıdi. Munda da úlken etip ot jaǵady jáne úndister «tútinmen birge keter jyldyń barlyq sátsizdikteri osy otpen birge ketedi» dep sengen.

Aýǵanstan

Aýǵanstanda Ulystyń uly kúni – Naýryz meıramy 21-naýryzda toılanady. Mynadaı oǵash salt-joralǵylary bar: 20-naýryz túngi saǵat 1-den, 21-naýryz kúndizgi 12-ge deıin eshkim kóshege shyqpaýy tıis. Iaǵnı, buǵan baılanysty senim: eger kimde-kim sol ýaqytta úıden shyqsa, onda kele jatqan jylda januıasynyń bir múshesi dúnıeden ótedi degen nanym bolǵan.

Biraz ýaqyt meıramǵa deıin januıanyń barlyq múshesine jańa kıimder tigiledi. Jaqyndaryna syılyqtar berilip, úıge tazalyq jasalady. Meıram kúni dastarhanda jemister men dánder, jeti túrli jemisten daıyndalǵan kompot jáne 5 túrli taǵam bolady. Ataýy «s» árpinen bastalatyn bul

taǵamdar barlyq dostar men tanystarǵa usynylady. Ádette, januıadaǵy balanyń sanyna baılanysty aldyn-ala jumyrtqa pisirilip, túrli-túske boıalady. «Baqytsyzdyqty ózimen birge alyp ketedi» degen yrymmen, januıadaǵy ár balaǵa kem degende bir dana jumyrtqa jegizetin bolǵan.

Iran

Irandyqtar Naýryz meıramyn 13 kún toılaıdy. Alǵashqy 5 kúnin dos-jaran, týys jaqyndarymen birge naýryzdy kútip alýǵa arnasa, toǵyzynshy kún Shahrıaran Navrýz (shah Navrýz) retinde toılaıdy. Al, on úshinshi kún Sızda‑bedar («On úshinshisi úıden tys») retinde atap ótiledi. Dástúr boıynsha ırandyq áıelder, meıram qarsańynda «osy ýaqytqa deıin bolǵan barlyq jamandyq ataýy ketsin ári ózderi úshin densaýlyq pen ásemdikti qalaý» nıetimen ottan sekiretin bolǵan. Erler bolsa, qyzyl tústi kıim kıip betterin qara kúıe nemese qara boıaýmen boıap qala kóshelerin serýendeıdi.

Naýryz – basqa memleketter sıaqty Iran eliniń de mańyzdy merekeleriniń biri bolyp sanalady. Merekelik dastarhan «haft-sın», ıaǵnı «s» árpinen bastalatyn 7 túrli taǵammen árlenedi. Olardyń arasynda mindetti túrde bolýy tıis: moneta (sekke), sirke sý (serke), sarymsaq (sır), dámdeýishter jáne merekelik taǵamdar bar. Ústelde mindetti túrde aına men janyp turǵan balaýyz qoıylady. Al, tazalanǵan zyǵyr dáni nemese bıdaı - densaýlyq pen jańarýdyń sımvoly ispettes dastarhan kórkin keltiretin bolǵan.

Túrkıa

Naýryz - Anadolýda «Sýltan-y Nevrýz», «Nevrýz Sýltan» sıaqty attarmen tanylǵan. Salt-dástúr boıynsha Naýryzdyń alǵashqy kúni ne kórse nemese baıqasa, adam jyl boıy sonymen birge bolady dep joramaldaǵan. Bul tek adamdarǵa ǵana emes, qarapaıym turmystyq zattar men taǵamdarǵa da baılanysty. Sol sebepti, meıramda Túrkıada aldyn-ala daıyndalyp, ózine zattar satyp alyp jáne jaqsy amaldar jasaýǵa tyrysady. Túrkıanyń Naýryz meıramynynyń negizgi atrıbýty – qasıetti ot bolyp sanalady. Ol – qazirgi tańda birte-birte otshashýlarmen (feıerverk) almastyrylyp keledi.

Sonymen qatar, fólklorlyq aspaptar toby da óz ónerlerin kórsetedi. Meıram qarsańynda kóptegen taǵamdar jasalady. Olar – japyraqshamen daıyndalǵan bórek, ıýfka, leblebı, lokým jáne táttilerdiń san alýan túri...

Túrkıada 23-naýryz Naýryz merekesiniń alǵashqy kúni retinde atalyp ótedi. Ol kúni tańerteń erte turyp, jańa kıimderin kıedi. Zırat basyna baryp duǵa jasaıdy jáne sháı, kofe ishedi. Sodan keıin, bári bir dastarhan basyna jıylyp as ishedi. Sol mezette aspaptar oınatytylyp, jyr-án, óleńder aıtylady. Aǵashqa átkenshekter qurady. Balalar «baıraq» jazýy bar batpyraýyqtardy ushyrady.

Meıramda týys-jaqyndary men kórshiler bir-birine qonaqqa barady. Áýlettiń úlkenderine baryp quttyqtap, batasyn alyp qaıtady. Meıramnyń toılanýy eldiń ár óńirinde túrli bolǵanymen, jalpy uqsastyqtary óte kóp baıqalady. Qazaqstan Qazaq halqy «jer men kóktiń jańarýy», «tirshiliktiń bastaýy» jáne «kún men túnniń teńelgen ýaqyty» dep Ulystyń uly kúni - Naýryz meıramyn ulttyq mereke retinde atap óti keledi. Elimizdiń batys óńirlerinde Naýryzdy 14-naýryzdan bastap «Amal merekesi» nemese «Kórisý kúni» retinde toılaı bastaıdy.

Elimizdiń basty kósheleri men alańdarynda aq kıiz úıler tigilip, merekelik konsertter ótedi. Ulttyq sporttyq oıyndar oınalady jáne qusbegiler de óz sheberlikterimen halyqty tánti etedi. Meıramnyń basty taǵamy – Naýryz kóje jeti túrli dámnen jasalady. Qazaqtar, «yrys-bereke molaıady» degen senimmen quıylǵan Naýryz kójeni taýysyp qoıý kerek dep sengen. Naýryz kójeden basqa baýyrsaq pisirip, ulttyq sút ónimderinen jasalǵan táttiler men et taǵamyn daıyndaıdy.

Qazaqtar - naýryz aıynda týǵan bota, qulyn, buzaý jáne qozy-laqty «Naýryz tól» dep ataǵan.

Meıirimdilik pen qamqorlyqtyń aıy bolǵan Naýryz meıramynda izgi tilekter aıtylyp, izetti qamqorlyqpen qarsy alǵan.

Ózimiz baıqap otyrǵandaı, «Naýryz», «Nevrýz», «Noýrýz», «Nevrýz Baıramy» merekesiniń toılanýy men ýaqytynyń ózgeshe bolýy ár elde túrlishe bolsa da, maqsaty tek - bir bolǵan. Iaǵnı, kópten kútken kóktem men tirshiliktiń qaıta jandanýy, densaýlyq pen yrystyń, baqyt pen qýanyshtyń sımvolyna aınalǵan. Meıram qarsańynda mindeti túrde úıge tazalyq jasap, eski-qusqy zattardy tastaǵan.

Al, merekede bir-birine tilekter tilep, keshirimde bolyp muqtaj jandarǵa qol ushyn beretinin baıqaýǵa bolady. Eń bastysy - dastarhan sánin keltirgen. Barlyq halyqtarda, baı dastarhan – kele jatqan jańa jylda molshylyq pen yrysty alyp keledi dep sengenin paıymdaýǵa bolady.