Elimizde memlekettik tilde erkin ári sheshen sóıleıtin saıası qaıratkerler joq emes. Sheneýnikterdiń arasynda qazaq árpine tili kelmeıtinderdiń sany kóp bolsa da, shala qazaqsha sóıleıtin shendilerdi bir sózimen myń orap, synǵa alatyn sózge sheshen shendilerdiń baryn bilip shúkir deıtinimiz bar. Olar kim? Óz tilinde erkin sóıleýimen qatar sheshendigimen eldi súısindirip, kózge túsken saıasatkerlerdiń tizimin Qamshy.kz aqparat agenttigi oqyrman nazaryna usynady.
Imanǵalı Tasmaǵambetov - Qazaqstannyń Reseıdegi tótenshe jáne ókiletti elshisi
Imanǵalı Nurǵalıuly – halyq arasynda bedeldi tulǵanyń biri de biregeıi. Ákimdikten Úkimetke deıin san túrli qyzmetti atqardy. Onyń Táýelsizdik saraıynda ótken el Táýelsizdiginiń 20 jyldyǵyna arnalǵan saltanatty jıynda aıtqan sózi áli kúnge deıin el aýzynda júr. 2011 jyly Astanadaǵy Táýelsizdik saraıynda ótken jıynda bylaı degen edi:
«Atajurty tarylyp, kóbeıgen elden tóbeldeı elge aınalǵany qanshama. Kezinde biz de ult retinde jer betinen joıylyp kete jazdadyq. Aqtaban shubyrynda halyqtyń «Qarataýdyń basynan kósh keledi», - dep zarlaǵany da, babalarymyzdyń jer tirenip, «Edildi kelip alǵany – etekke qoldy salǵany, Jaıyqty kelip alǵany – jaǵaǵa qoldy salǵany», - dep jyrlaǵany da bar qazaqtyń jadynda. Araǵa úsh ǵasyr salyp sol kúpti kóńil, alań kúı táýelsizdiktiń tańynda taǵy da týdy. Osy tusta Elbasy astanany Alataýdan Arqaǵa kóshirmegende, qazaq endigi «Edildi» emes, «Esildi» joqtap qalar ma edi. Osy tarıhı sheshim úshin ǵana qazaq halqy Elbasynyń aldynda máńgilik qaryzdar. Bul qaryz qarapaıym óteý emes, urpaq súıgen eldiń Qudaıy paryzy, sol urpaq turatyn jerdiń udaıy murasy. Sondyqtan da júregi ózgeshil sultandyqty emes, otanshyl ultandyqty qalap turatyn áz halqymyz árbir tamyrymen «súıer eliń bolsa, sen súı, turar jeriń bolsa, juban», - dep tur. Bizde el de bar, jer de bar. Eń bastysy, osy 20 jyl ishinde Elbasynyń sarabdal saıasatynyń arqasynda eshkimniń esigine qaramaıtyn, óz shamasyn ózi baǵalaıtyn ulttyq memleketimiz bar. Mine, sharyqtaıtyn kez – osy. Jeńis degen – osy. Otan degen uly uǵym osy».
Sonymen birge Imekeńniń taǵy bir tapqyrlyǵy halyq aýzynda júr. Bul jaıt týraly qulaǵdar bolǵannan keıin «ákimniń bári Imekeńdeı bolsa ǵoı», dep tileıtinderdiń qatary odan saıyn arta tústi.
Birde Imanǵalı Tasmaǵambetov ákim bolyp turǵan kezde halyqpen esep berý jınalysyn ótkizedi. Sol kezde bir orys kempir:
- Meshitte kúnine 5 ret azan shaqyryp aıqaılap, mazamdy alady, - dep shaǵymdanypty.
Sonda Imekeń:
- Altynshy ret aıqaılasa aıtyńyz, shara qoldanamyz, dep jaýap beripti. Sol sátte orys kempir ne aıtyryn bilmeı ań-tań bolyp qalypty desedi.
Muhtar Qul-Muhammed Abbaruly - «Nur Otan» partıasy Tóraǵasynyń birinshi orynbasary
Muhtar Qul-Muhammed úlken aýdıtorıalarda jıi sóz sóıleıdi, óziniń sheshendik ónerimen eldi aýzyna qarata biledi. Onyń sóılegeninen aýyz ádebıetinen sýsyndap óskenin baıqaı alamyz.
«Kórkem Telekom» JSHS Konsorsıýmynyń basshysy Qaırat Ahmetovtyń «Astana — damý men ınovasıanyń 20 jyly» forýmyndaǵy baıandamasynan keıin, Muhtar Qul-Muhammed oǵan úlken aýdıtorıa aldynda qalaı sóıleý kerektigin úıretti. Bul tek Qaırat Ahmetovke ǵana emes búkil qazaq jastaryna arnalǵan keńes boldy.
«Sen shynymen de bul júıe arqyly qala turǵyndarynyń sergektigin kúsheıttiń. Alaıda saǵan aıtar bir aqyl-keńesim bar. Men úlken aýdıtorıa aldynda jıi sóz sóıleımin, osy oraıda saǵan ózimniń keńesimdi bergim keledi. Seniń aty-jónińdi jarıalaǵannan keıin, minberge shyǵa bergenińde, zalda otyrǵandar alǵashqy bes sekýndta adamnyń syrtqy kelbetin baǵalap, kózben sholyp shyǵady. Bul rette negizinen názik jandylar osyndaı baǵalaýdy júrgizedi. Minberge kóterilgen soń, olar seniń kıimińe qaraıdy. Al sóz bastaǵan kezde, jıylǵan jurt seniń daýysyńdy skanerlep, daýys yrǵaǵyn baǵalaıdy. 20 sekýndtan keıin olardyń nazary basqa obektige aýady», - dep óz aqylymen bólisi Muhtar Qul-Muhammed.
Sózge sheshen Muhtar Abbaruly syndy da tigisin jatqyzyp, jeter jerine jetkizip aıta alady eken. Osydan birer jyl buryn Muhtar Qul Muhammed Eńbek jáne halyqty áleýmettik qorǵaý mınıstrliginiń alqa májilisinde vedomstvany synǵa alǵan bolatyn.
«Qurmetti áriptester, eń aldymen slaıdtarmen, ádemi sıfrlarmen jaqsy baıandama jasaýdy jetik meńgergen ekensizder. Biraq jaqsy jumys isteý jaqsy baıandama jasaǵannan artyǵyraq bolady, - dep bastady sózin Memlekettik hatshy. - Sizderdiń vedomstvolaryńyz Eńbek mınıstrligi bolǵannan keıin eń birinshi sizder adamdardy eńbekpen qamtamasyz etý máselesimen aınalysýlaryńyz kerek. Ekinshiden eńbegine saı eńbekaqyny ýaqytynda alý, ýaqytynda berý máselesin sheshý sizderdiń basty mindetterińiz bolýy tıis. Odan keıingi kezekte - járdemaqy, basqa áleýmettik tólemdermen qamtamasyz etý. Eń birinshi eńbek jáne eńbekke saı eńbekaqy bolýy kerek. Eger ekonomıkada daǵdarys bolyp jatsa, onda basqasha. Bizdiń birinshi jartyjyldyq boıynsha ekonomıkalyq kórsetkishimiz 5,5 paıyzǵa ósip otyr. Dál osyndaı jaǵdaıda bizdiń eńbekaqydan qaryzymyzdyń bolýy onsha jaqsy másele emes», degen edi Muhtar Qul Muhammed. Bul qazir de oılanatyn másele. Sebebi shendilerdiń kóbisi barlyǵy durys, barlyǵy jaqsy dep qutylyp ketýge tyrysady. Sol sheneýnikterge qazir de osyndaı synı pikirlerdi jıi aıtyp turý qajet sekildi.
Jaqyp Asanov – QR Bas Prokýrory
Kóptegen shendiniń baıandama jasaǵan kezde qatty qobaljyǵandyqtan ba, álde umytshaqtyǵy bar ma belgisiz qaǵazǵa qarap sóz sóıleıtin jaman ádeti bar. Qaǵazǵa qarap durys, túsinikti sóılese jaqsy ǵoı, qazaqsha áripterdi aıta almaı ejikteıtini bar emes pe taǵy?! Al Jaqyp Asanov bolsa qaǵazǵa qaramaı óz oıyn ashyq jetkize biletin qyzmetker retinde kózge tústi. Sol sebepti ot aýyzdy Bekbolat Tileýhannyń ózi «eń sheshen qyzmetker» dep Jaqyp Asanovtyń sheshendigin joǵary baǵalady.
«Ádil sot – turaqty damý men dáýlettiliktiń fýndamentaldy negizi. Sot bıligi ózge bılik túrleri sekildi qoǵamdyq kelisimderge, saıası turaqtylyqqa, ekonomıkalyq damýǵa, konstıtýsıalyq prınsıpterge jaýapty. Biz jaı ǵana úkim shyǵarmaımyz. Hırýrgter sekildi adam taǵdyryna «ota jasaımyz». Bul postýlatty Gıppokrattyń anty tárizdi qaıtalaýymyz kerek», - dedi Jaqyp Asanov Astana qalasynda sot tóreligin júzege asyrýdyń 2017 jylǵy qorytyndysyna arnalǵan keńeıtilgen keńesinde. Onyń basqa da usynystary men oılarynan keıin sóz ben isti qatar alyp júretin tulǵa ekenine senimińiz arta túsedi.
Eki tilde de erkin sóıleıtin Jaqyp Asanov óziniń qol astyndaǵylarǵa da sheshendikti úırený kerektigin aıtqan bolatyn.
«Zań termınderi óte kóp. Kásibı termınder de jeterlik. Ony qarapaıym adam túsine bermeıdi. Biraq, biz ony sot sheshimderine paıdalanýǵa mindettimiz. Ony paıdalanǵan kezde qarapaıym tilge aýdarý talap etildi. Budan bólek, sot sheshiminiń naqty qurylymy da bolýy kerek. Sot tóraǵasynyń sózinshe, sheshimderdiń kólemi úlken. Onyń ishinen kerek dúnıeni tabý kóp jaǵdaıda qıyndyq týdyrady. Sondyqtan, Joǵarǵy sot ár sheshimniń logıkalyq qurylymy bolýǵa tıis degen talap qoıyp otyr. Sot sheshimderine qatysty tehnıkalyq talap ta engizilmek. Buǵan deıin mundaı talap bolǵan emes. Sol sebepti sheshimderde naqty bir abzas, naqty bir ınterval bolmaıdy. Kóp jaǵdaıda sheshim usaq qariptermen jazylady. Azamattyq ister boıynsha qabyldanǵan osynaý normatıvtik talaptar 2018 jyldyń 1 qyrkúıeginen bastap kúshine enetin bolady. «Oǵan deıin tórt aıdan astam ýaqyt bar. Osy ýaqyt aralyǵynda aýdandyq, qalalyq sýdıalardy sheshimdi jazýǵa, ony túsindirýge, sheshen sóıleýge úıretý qajet», – dedi Jaqyp Asanov. Zańdy durys túsine bermeıtin qarapaıym halyq úshin bul qýanarlyq jańalyq boldy desek qatelespeıtin shyǵarmyz.
Joǵary qyzmetke taǵaıyndala salasymen Jaqyp Asanov sóz ben isti qatar alyp júrgen qyzmetker retinde kórinip júr. Osy joldan súrinbese bolǵany.
Berdibek Saparbaev – Aqtóbe oblysynyń ákimi
Berdibek Saparbaevtyń óz tilin súıetin ári onyń mártebesin kókke kóterip júrgen azamat retinde tanymal. Ásirese memlekettik tildi bilýdi talap ete biledi. Onyń sheteldik ınvestorlardyń aldynda qazaq tiliniń memlekettik til ekenin túsindirýi kópshilikti súısindirdi.
Ol qazaq tilin túsinbeımin degen aýdarmashyǵa qazaq tiliniń memlekettik til ekenin eskertti.
Sonymen birge byltyrǵy jyly jeltoqsan aıyndaǵy Aqtóbe oblysynda ótken jıynda jastardyń tárbıesi jóninde aıtqan sózderi de eldiń nazarynan tys qalmady.
«Qashan qazaq qyzdary asylyp ólip edi? Qazaq qyzdary qashan bir-biriniń shashyn juldy? Qashan olar tóbelesip edi? Qazaq qyzdary asylyp ólip, shash julyspaǵan. Qazir jastardyń arasynda túsik jasatý da kóp. 13-14 jastaǵy qyzdar júkti bolyp jatyr. Ony sheshesi bilmeı me? Sheshesi qyzynyń túnde júretinin, tań ata keletinin bilmeıdi me? Nege olar balasynan suramaıdy. Tárbıeli otbasynyń balalary keshki saǵat onda úıinde bolady. Sondyqtan ózimiz jóndeýimiz kerek. Bulaı bolmaıdy», - dedi oblys ákimi Berdibek Saparbaev.
Taǵy bir aıta keterligi Berdibek Mashbekuly qaramaǵyndaǵy qyzmetkerlerdi qatty synap, olarǵa «uıyqtamańdar», - dep aıtýdan esh jalyqqan emes. Mysaly byltyr, Berdibek Saparbaev Astanadaǵy úkimet otyrysynan keıin, Aqtóbege kelip qaramaǵyndaǵy qyzmetkerlerge búı dedi:
«Men qarap otyrmyn, kóp aýyldyń ákimderi uıyqtap otyr. Uıyqtap otyrǵan ákimder ornynan ketý kerek. Qazir baıaǵy zaman emes, jumysqa saǵat 9-da kelip, 6-da qaıtyp, uıyqtap otyratyn ýaqyt emes. Qazir bılikte jumys jasaıtyndar, halyqtyń jaǵdaıyn oılaıtyndar otyrý kerek. Jigitter, qyzdar, birdeńeni túrtip jazyp otyryńyzdar. Erteń aıtylǵan usynys bizdiń aýylda bar ma, joq pa dep qaraýǵa kerek. Joq bolsa, «Ony men nege jasamaımyn» dep izdenińizder...».
Iá, Aqtóbe oblysynyń tik minezi keı adamdarǵa asa jaǵa qoımasa da, qarapaıym halyqqa unaǵany ras. Sebebi halyq ótirik maqtaýǵa toıyp, jalyqqaly qashan?!
Bekbolat Tileýhan – Parlament depýtaty
Parlamenttegi depýtattardyń arasynda ot aýyzdy oraq tildi, sheshendigimen el aýzynda júrgen shendilerdiń qatarynda Bebolat Tileýhan da bar. Alaıda keı jaıttarda sózi men isi sáıkes kelmeı qalatyny bolmasa tildiń mártebesine alańdap, qoǵamdaǵy áleýmettik máselelerge jıi aralasyp, ashyq pikir bildiredi. Sonymen birge ol depýtat retinde qatań syn, eskerpelerdi de jeter jerine jetkizip aıtatyny bar.
Osydan birneshe jyl buryn Kárim Másimovke Bekbolat Tileýhan mynandaı saýal joldady:
«Endi ulttyń jaǵdaıyn aıta-aıta sharshaǵanbyz. Eńbek Eri Aıagúl Mırazova «Aıqyn» gazetinde bylaı dep jazǵan: «Tól oqýlyqtarymyzdyń sapasy tómen. Óıtkeni jańa býyn oqýlyqtarynda kemshilik qansha aıtylsa da joıylmaı keledi. Oqýlyqtaǵy mátinder oqýshynyń jas ereksheligine, túsinigine baılanysty durys berilmeıdi. Máselen shetel oqýlyqtarynan alatyn bolsaq, «oınatyp otyryp, oılantatyn» qudireti bar. Bizde kerisinshe». Ras qoı, ras.
Devıd Krıstal degen fılosoftyń sózimen aıaqtaıyn: «Til joıylarda qostildilik paıda bolady. Eki tildi ertken eki mádenıet ózara shaıqasqa túsedi. Aqyrynda jeńimpaz mádenıettiń tilinde sóıleýshiler kóbeıedi. Al álgi jeńilis tapqan shaǵyn mádenıettiń tilinde sóıleýden basqa emes, óziniń jas urpaǵy uıala bastaıdy. Ana tilinde sóıleýge qysylatyn sol urpaq ta «jeńimpaz mádenıettiń» aıaǵyna jyǵylady. Aǵa-urpaq ata-ana qansha áýrelense de, óz balalaryna ana tilin úıretýge shamalary jetpeıdi. Eń ókinishtisi de osynda».», dedi Bekbolat Tileýhan.
Sonymen birge qoǵam qaıratkeriniń Saǵadıevti jekpe-jekke shaqyrýy da qyzý talqyǵa túsken bolatyn. Byltyr Bekbolat Tileýhan Erlan Saǵadıevtiń bilim salasyna engizge reformasyn qatty synǵa alǵan bolatyn.
«-2-shi synyptyń balasyna 7-shi synyptyń balasynyń deńgeıindegini jazyp berý – bul rýhanı dıversıa, urpaqty qolmen óltirý. Osyny ádeıi isteı me, álde, aqymaq pa osyny isegen adamdar? Ereke, buǵan jaýap berińiz. Al eger qazir jaýap bere almasańyz, baspasóz betinde men sizdi jekpe-jekke shaqyramyn», — dedi Bekbolat Tileýhan.
Iá, elimizdiń bılik basynda óz tilimizdi ógeıletpeı, sheshen sóıleıtinderdiń qarasy kóp bolmasa da baryna táýbe deımiz. «Qazaq tili – ózimizden bastalady», - dep qansha saıraǵanymyzben bılik basyndaǵy shendiler oryssha kólgórsip tursa, qazaq turmaq elimizdegi ózge ult ókilderi de memlekettik tildi qadir tutpas! Muny jyly ornynan aıyrylǵysy kelmeıtinder qashan túsiner eken?!
