Abaı.

«Qazaq dápteri» deı me? Ol ne taǵy? Orys, nemis, káris, shúrshút dápteri bolýshy ma edi?

Nege bolmasyn? Árbir mılláttiń ózindik oı-tolǵamy, oılaý júıesi, sózdik qory, til oramy, sóıleý maqamy, qabyldaý qabileti, dúnıetanymy, túısik-túsinigi, sana-sóresi, taǵysyn-taǵylary bolatyny haq qoı. Qazaq shyǵarmalaryn tól nusqasynan oqyp otyryp, halyq sózine árdaıym qulaq túrip, qazaqpen so-o-o-naý 1941 jyldan beri kúndelikti aralasyp júrip, sanama biraz toqyǵanym bar, solardy ár kezderi qoıyn kitapshalaryma túrtip, syzyp, jazyp otyrý pálen jyldan beri ádet, daǵdy bolyp ketken. Sol jazbalardyń jıyntyǵynan «Qazaq dápteri» týǵan.

Naqtylaı aıtsam, júrekti, sanany selt etkizer óleń shýmaqtary, ıa joldary, qazaq mentalıtetine qatysty maǵlumat derekter, lebizder, ashshy, quıturqy, beıneli oı-órnekteri, este saqtaýǵa laıyq hám ońtaıly dáıektemeler, astarly, oınaqy sóz oralymdary, danalyq pikirler, qazaq tiline, diline tán, basqa tilderge tárjimalaýǵa kónbeıtin ǵajaıyp tirkester, naqyl, maqal, aforızmder, qaljyńdar, tyń oılar – mine, «Qazaq dápteriniń» mazmuny osy bolmaq. Bálkim, «Qazaq dápteri» úsh bólimnen quralyp, túbinde jeke kitapsha bolýy da múmkin.

Meniń ómir jolym úsh torap, úsh sala, úsh soqpaq – nemis, qazaq, orys. Engels shaharynan bastaý alǵan nemis súrleýim kóp uzamaı úsh taramdanyp ketti. Sodan beri úsh ormandy kezip júrgendeımin. Qorjynymda úsh ulttyń qasıeti saqtalǵan. «Qazaq dápteri» - sol rýhanı baılyǵymnyń pushpaǵy.

Bas-aıaǵy joq bul erkin jazbalar (nemisshe muny Lose Blatter deıdi) kimge kerek? Álbette, eń aldymen maǵan, qazaq arasynda bala kúnimnen ósken, qazaqqa jaqyn, júregi qazaq dep soǵatyn reseılik nemis azamaty Belgerge kerek. Al sol kezdeısoq jazbalar taza, shala, alasy aralas qazaqty da qyzyqtyrýy ábden yqtımal emes pe? Ózge ult ókiliniń kórgen-bilgeni, toqyǵan-túıgeni, baıqaǵany, kóńil aýdarǵany tól ulttyń perzentin de keıde oılandyrýy múmkin emes pe? «Apyr-aı, muny qalaı baıqamaǵanbyz?!» dep tańdanýy da ǵajap emes. Al endi meniń túrtip alǵandarym tipti qajet bolmaı qalǵanda, Abaı aıtpaqshy, óz sózim ózimdiki emes pe? Shyntýaıtqanda kelgende, myna dápterdegi sóz de ózimdiki emes – qazaqtiki ǵoı. Demek, qazaqtyń sózin ózine qaıtaryp otyrmyn. Bálkim, qabyldar, nazar aýdarar, oılanar, tańdaı qaǵar. Sózden sóz týady emes pe? Oıdy oı qozǵamaýshy ma edi?...

Qysqasy, «Qazaq dápteri» kádege jaramasa, ózimde qalsyn.

...

Myna bir dáıekterge kóńil aýdaryńyzshy:

«Shynynda, qazaqtyń bul kúngi qyzmetine qatysyp otyrǵan azamat qazaq elin qaı qyzmetimen qanaǵattandyrady? Qandaı eńbek, qandaı óner, qaı isimen rızalaıdy? «Men mynany istegenim joq pa, mynadaı úlgi, paıdaly isti ortańa ornatqam joq pa?» dep qaı qyzmetimen eldiń aýzyn býady? Men osy saýaldarǵa jaýap taba almaımyn...»

Muny kim aıtty? Muhtar Áýezov. Qashan? 1921 jyly. Qaıda? «Qazaq qyzmetkerleriniń mindeti» degen maqalasynda. Arasyna 86 jyl salyp (21.03.07), bul suraqtarǵa men de jaýap taba almaı otyrmyn. Sol maqaladan taǵy bir úzik oı: «Ári nadan, ári álsiz, aılasyz, kómeksiz elge qyzmet qylý, basshy bolý mindeti moınyńa mingen soń onyń barlyq kemtaryna em izdeý, jetpegenine jalǵasý – azamattyń mindeti»

Sol mindet – búgingi kúnniń mindeti bolyp qalǵan joq pa?

...

Qazaqtyń sóz túrleri kóp. Ol jaǵynan eshbir el, eshbir ult talasa almaıdy. Dıqan Ábilev 1985 jyly bylaı dep jazǵan bolatyn:

Qyzyl-qyzyl, qyzyl sóz,

Qus jolyndaı uzyn sóz,

Jalańdaǵan jalań sóz,

Qatpar-qatpar qalyń sóz,

Jalaqtaǵan jalań sóz,

Baldyr-batpaq «balań» sóz,

Mine shapqan jaıdaq sóz,

Túlki quıryq jaınaq sóz,

Taırańdaǵan taılaq sóz,

Saǵym qýǵan saıǵaq sóz,

Býda-býda býdaq sóz,

Buldyr-buldyr jumbaq sóz,

Qulash-qulash «qulash» sóz,

«Sheshendikke» mıras sóz,

Jaýyr bolǵan kólik sóz...

Belsendiler jerik sóz...

Kimge qajet, dostar-aý,

Osylardaı dámsiz sóz,

Qaýyzy kóp, dánsiz sóz,

Shetinen quryp masyl sóz,

Sherý tartqan asyl sóz.

Taýyp aıtqan marqum Dıqan babamyz! Mine óz basym «qyzyl sózge» ýlanǵan bolýym kerek. Taıaýda bir mártebeli jınalysqa baryp edim, jarty saǵattan soń qulaǵym qyzaryp, qanym basyma shaýyp, qan qysymym aspandap ketti. Dıqan baba tizip shyqqan sózder tek qazaq emes, meniń de túbime jeter. Prezıdentimiz anda-sanda birer aıǵa sózge tyıym salyp, ózine de, basqalarǵa da moratorıı jarıalap tursa, aı, ǵanıbet bolar edi-aý.

...

İlıas Jansúgirovtyń «Isataı, Mahambet» atty úsh perdeli, alty sýretti tragedıasyn taıaýda ǵana oqyp shyqtym (14.02.03). 1964 jyly Almatyda jaryq kórgen İlıas shyǵarmalarynyń 5-tomynda basylypty. Fatıma Ǵabıtovanyń betasharyn beripti: «... bul pesa eki varıantta jazylǵan bolatyn. Birinshisi –dramteatrǵa arnalyp, qara sózben jazylǵan edi de, ekinshisi – óleńmen, lıbrettor retinde jazylǵan edi. Birinshi varıanty joǵaldy. Teatrda da arhıvte de joq. 5-tomǵa engizip otyrǵanymyz ekinshi varıanty».

Shyǵarmanyń ábden zerttelip, uzaq jazylǵany kórinip tur. Kesek týyndy. Mahambet zamanynyń tynysy anyq seziledi. Tarıhy qujat, tuǵyry myqty. Biraq... keıipkerler sany 60-qa jýyq. Óleńder óte kóp. Kólemi de pesa úshin tym úlken. Kitaptyń ózinde 80 bet. Muny qalaı sahnalaısyń? Rejıser amalsyzdan kóp jerin qysqartýǵa májbúr bolatyny anyq. Múmkin, tragedıany qysqartyp, óńdep, yqshamdap, senarıge aınaldyrǵan jón bolar? Maǵan áser etken tustary:

Mahambettiń monology:

Tynyshtyq joq tym maǵan,

Men bir jelmin zýlaǵan.

Kósherimdi jel bilgen,

Qonarymdy saı bilgen.

Men ebelek tynbaǵan,

Kúızelip jatqan el úni,

Kúńirenip jatqan sher úni,

Janyma maza bermeıdi,

Hanmen tabysa almaımyn,

Bımen beldese almaımyn,

Olardy tilim jerleıdi.

Mahambet poezıasynyń yrǵaǵy, maqamy, sóz oralymy, ekpini sezilip turǵan joq pa? Taǵy bir jerde:

- Kún bar ma bizdiń eldiń baǵy ashylar?! – degen sherli, zarly suraq qoıylady. Sonda hor:

- Haı, haı, dúnıe-aı, haı dúnıe-aı,

Kettik túsip ne kúıge-aı! – dep kúńirenedi.

Bul kóne Grekıa tragedıalaryna tán tásil. Horǵa júgingen avtor muny jaqsy bilgen boldy ǵoı.

Qaldybaı aıtady:

- Eı, Isataı, Isataı!

El bolýdan biz kettik,

Eńirep mynaý halqyń tur.

Sonda qalyń nópir:

- Qan aralas kózden jas

Halqyńyzdan aqty ǵoı, Isataı! – deıdi.

Mahambet ekpindetip, Isataıǵa bylaı dep sóıleıdi:

- Eı, Isataı, Isataı,

Ala jalaý tý alǵan,

Atań seniń Aǵataı!

Sen – suńqar qustyń soıy ediń,

Men –janyńda jaǵaltaı.

Endi tragedıanyń bir jerinde Mahambet nalıdy:

- Zamanym meniń tar bolar,

Týra bıde bılik joq.

Bárin aıt ta, birin aıt,

Qaýmalaǵan qaryndas

Qazaqta bar da, mende joq.

İlıas til qýatymen keıipkerlerin minezdeıdi. Mysaly, Jáńgir hannyń sóz qoldanysy, til saptaýy múldem basqa. Ol kóbinese arab, parsy sózderin aralastyra sóıleıdi: ǵarıza, mushaýara, ıhtılalshy, bád fıǵyl, hýjým, fırman.

- Bul mýafıq dágil!

Men isteı almaımyn hesh birin.

Nemese:

- Munda joq ne laziz, ne laıaqap!

Han fırmanyna halyq etsin ımaǵat!

Nemese:

- Isataı, sen ata uǵly, asyl zat,

Na maǵquldy tark oıla, ne hajap?

Ǵafıl sózge satylma sen túzik bol,

Aramyzda bolsyn sulyh ýá suhbat.

Álbette, myna sózder men tirkesterdiń birazy men túgili, qazaqqa da túsiniksiz, ıa kómeskileý.

Reseılik Genspen sóıleskende, Jáńgir han ózine tán sóz oralymdaryn paıdalanady:

- Rýhsat aıla, uǵlýǵ dáreje ıesi,

Ýa hýrmetlý, han-sultannyń tóresi,

Ǵarıza hám ýa ǵaıry ǵaıbatlar

Ǵaıypáliniń qaldyǵynyń pálesi.

Jáńgir:

- Itjazat alsyn,haýajaǵa.

álde osy kúngi orys oralymymen shektelýim jón be? Ekeýi de jasandy, nanymsyz bolmaı ma? Jáńgir hannyń tildik ózgesheligin basqa tilde qalaısha kórsete almaqpyn? Bul tuıyqtan qalaı shyqpaqpyn? Hal-ahýal dál osyndaı eldegi.

(«Qazaq ádebıeti», 21.11.95).

Al bul pikirge kimniń talasy bar? Osy tórt joldy taratyp aıtar bolsaq, úlken pýblısısıkalyq maqala shyqpaı ma? Anaý-mynaý saıasattaný dısertasıasynyń sulbasy kórinip turǵan joq pa?

Muhtar Qurmanalınniń myna shýmaǵyna bir mezgil nazar aýdaryńyz:

At-arbaǵa dońǵalaq, qamyt qymbat,

Jalań-aıaq qaldyń ba, sharyq qymbat!

Ólý qıyn emes qoı, kómý qıyn,

Ózińnen de, óıtkeni, tabyt qymbat!

Bul da ómir shyndyǵy, daý bar ma? Aqyndar qazirgi zaman aǵysyn qabyldaı bermeıdi, nalıdy, áshkereleıdi, páleniń barlyǵyn tek bılikke jappaı, saıasattan kórmeı, týǵan halqyna ókpe-renishin ashyq, ashshy aıtady.

Kóbik sózge qaısybir qosyla alman,

Zulymdyqtyń yzǵary ósip aldan,

Abaıdy da sabaǵan ózimizbiz,

Mahambettiń basyn da kesip alǵan...

Alsań endi bizderdi qyspaqqa alǵyn,

Men de jaýdy keledi tústep qalǵym.

Sáken menen İlıas, Beıimbetti

Óz halqynyń jaýy dep ustatqan kim?

(Dáýitáli Stambekov)

Bul, árıne, rıtorıkalyq suraq. Jaýapty kútpeıdi. Óıtkeni jaýaby belgili. Mundaı suraqtardy kezinde Abaı kóptep qoıǵan. Qazirgi qazaq aqyndarynyń birazy Abaıdyń izgi dástúrin jalǵastyryp keledi. Árıne, az sózben kóp nárseni aıta bilgenge ne jetsin? Poezıanyń qudirettiligi de osynda emes pe?

Oılap qarańyz:

Óship baramyz,

Ábden ajyrap

Ketken aramyz...

Biteý jaramyz!

(Qadir Myrza Áli)

Iran-Ǵaıypty tyńdap kórelik:

Táýelsizdik teńdiktiń

Túgel aldyq barlyǵyn

... Esim kirdi, endi uqtym –

Zarly emespin, jarlymyn.

...Qoǵamyma jaqpadym,

Baq qonbady basyma.

Keýdem aıaqqaptaıyn

Toldy kózdiń jasyna.

...Maılyǵy hám shaılyǵy

Shiregen zor ornynda –

Memleket baılyǵy

Óńkeı dóıdiń qolynda

...Buralqy ıtteı qańǵyryp,

Aınaldyq-aý mazaqqa:

Mártý basyp,

Máńgirip –

Ne bolǵan bul qazaqqa?!

Tolymbek Álimbekuly:

Naryq degen qysyp ketti,

Baǵa degen ushyp ketti,

Soǵan jany shydamastan

Biraz qazaq iship ketti.

Obal,obal!

Israıl Saparbaı:

Bul zaman kimniń sory, kimniń baǵy?

Jańyldy júrisinen dúldúl-daǵy.

Qaıǵy iship, muz jutqan soń qaıtip ońsyn,

Barady ýǵa aınalyp tildiń baly.

Áýbákir Smaıyl:

Jaqsyny dattap joq qyldyq,

Jamandy maqtap kópirdik,

Qandenge qasqyr alǵyzyp,

Qumaıǵa tyshqan soqtyrdyq,

Jalǵannyń jalǵan ekenin,

Qos múshel jasqa kelip bildik.

Ádilǵazy Qaıyrbek:

Aýyldan kóship jatyr, ketip jatyr,

Aspan asty ańyzaq jel esedi.

«Ótpeli» deıtin kezeń ótip jatyr,

Qazaqtyń sory qalyń, ne keseli.

Serik Ańsuńqaruly aınalasyna qatań qaraıdy:

Mynaý – Dókeı Myrqymbaev (bıznesmen),

Anaý – doktor Myrqymbaev Qyrtymbaı.

Jandos Bádeluly «Aýyl-aza» óleńin bylaı bastaıdy:

Túgesip túıtiń, demalys boldy,

Qarsy aldy meni kúrsinip aýyl.

Saǵynysh sorǵan synany sorly,

Dodalap doly dańǵaza daýyl.

(Sońǵy joldy men úsh kún kúbirledim: «Dodalap doly dańǵaza daýyl». Qansha maǵyna bar jáne qalaısha ádemilep qıystyrǵan deseńizshi).

Serikbaı Qosan:

Osy dosym, tirlik pe?

Túsinbeı júrmin túgin de.

Dúnıeniń bári dúrlikpe.

Dúbir bop ketti búginde.

Dúbirge qosar at qaıda?

Taqymyn qysqan kisi kóp.

Ilendik ábden qaqpaıǵa –

Ittiń de bizben isi joq.

Men biraz jyldan beri nazar aýdaryp júrgen órshil aqyn Sabyr Adaı qazaqtyń namysyn qaıraıdy:

Mańdaı termen atar alda aq tań bar,

Adam ba eken, ar-uıatyn satqandar?!

Oılan, qazaq!

Arlan, qazaq!

Ór qazaq!

Arsyz bolsań

Tirlik te azap, kór de azap.

Qalaı bolǵanda da, qazaq aqyndarynyń úlken toby óziniń zamanyna, qazirgi hal-jaǵdaıǵa, ultynyń taǵdyryna rıza emes.

Nurlan Máýkenuly:

...Jurtym hali – múshkildeý,

Tatqan bir demi – qyshqyldaý,

Kedeıdiń tili – úshkildeý,

Baıshykesh sózi – mysqyldaý.

«Daý», «deý» dep Nurlan sypaıy aıtqan. Jaǵdaıdyń ózi, shynyn aıtsaq, áldeqaıda soraqy emes pe? Álde men de «soraqylaý» desem be eken?

Osyndaı sarynda jazylǵan óleńder barshylyq. Olar, sóz joq, qoǵamı kózqarasty qalyptastyrýda erekshe mańyzǵa ıe. Úsh aqynǵa aıryqsha toqtalǵandy jón kórdim.

Esenbaı Dúısenbaıulyn men osy kezge deıin jóndi bilmeıdi ekenmin. Uıattymyn. Meniń aýylym qazaq poezıasynan shalǵaı jatyr ǵoı. Ótken jyly (2006) Esenbaıdyń «Jas Alash» gazetinde óleńder toptamasy shyqty. Oqyp edim – tań qaldym, súısindim, eki-úsh retten daýystap oqydym. Aqyn eken! «Maǵjansha» delingen óleńin «Qazaq dápterime» kóshirip aldym. Jastarmen, stýdenttermen kezdeskende árdaıym osy óleńdi oqımyn. Tyńdarman da súısinip qalady. On prozashynyń aıtatynyn Esenbaı on jeti jol óleńge syıǵyzypty:

Tuman, tuman, tuman.

Tur ne kútip áride?

Bári de kúmán,

Kúmán, kúmán, kúmán.

Tuman, tuman, tuman.

Jamanshylyq tus pa

Jahandanǵan mynaý? –

Qanatty qus ta

Ushsa – mert qulaý.

Qulaý, qulaý, qulaý.

Tumaý, tumaý, tumaý.

Adasyp qyz, ul júr,

Ne kútip tur órinde?

Bári de buldyr,

Buldyr, buldyr, buldyr,

Qurǵyr, qurǵyr, qurǵyr.

Tuman. Kúmán. Buldyr...

Ǵajap emes pe? Sıqyrǵa toly poezıa! Jalǵyz Maǵjan emes, Túchev, Fet, Blokty eske túsiredi. Qyzyqtyrady. Tamsandyrady. Arbaıdy. Kórkem. Beıneli. Áserli. Shynaıy zaman kelbeti. İshińnen qaıta-qaıta kúbirleısiń: «Tuman. Tuman.Tuman... Kúmán, kúmán, kúmán... Buldyr, buldyr, buldyr». Kóz aldyńa neshe túrli kórinister keledi. Kóńilde alań, alań, alań...

Bolat Sharahymbaı degen ádebıetshini oqyǵanym bolmasa, ómirimde kezdestirgen emespin, qol alysqan emespin. Onyń byltyr (2006) «Ádebıet aıdynynda» 42 shýmaq tolǵaýy basyldy. Kózime olttaı basyldy. «Zar-zaman» poezıasyna súńgigendeı boldym.

Týǵan tilin týǵan ulty kókpar qylǵan bul zaman,

Sholaq namys sholjań uldy shoqpar qylǵan bul zaman,

Maımaq aıaq maımyldardy maqtan qylǵan bul zaman,

Shártik qaryn buralqyny batpan qylǵan bul zaman.

Qalaı? Maǵan bul zaman ábden tanys, al maımaq aıaq maımyldardy, shártik qaryn buralqyny men kún saıyn kóshede de, jınalystarda da, teledıdardan da kóptep kezdestiremin.

Osy sarynda bizdiń zamanymyzdy sıpattaı kelip, Bolat Sharahymbaı tolǵaýyn bylaısha aıaqtaıdy:

Jala japqan, kúıe jaqqan qatyr-qutyr bul zaman,

Kesek-kesek ósekterden kúbir-kúbir bul zaman,

Syrty – syldyr, ishi – qaltyr kedir-budyr bul zaman,

Qybyr-qybyr, jybyr-jybyr, sybyr-sybyr bul zaman.

Iá, bul jaı tolǵaý emes – shertolǵaý. Dıagnoz dál qoıylǵan. Artyq-kemi joq. Oılandyrady. Ilandyrady. Janyńdy túrshiktiredi. 168 keń tynysty óleń joldaryn bir áýenmen tolǵanyp oqyp shyǵyńyzshy - ábden tıtyqtap,sharshaǵan kerýenmen shetsiz-sheksiz shóleıt dalamen kele jatqandaı áserde qalasyz.

Árıne, bul – qazirgi zamannyń kórinisi. Biraq tamyry tym-tym tereńde jatyr. Sony uqqan aqyn óziniń sher tolǵaýyn epıgraf esebinde kóne jyraý, bı, aqynnyń sózderimen órnekteıdi, dáleldeıdi, nyǵyzdaıdy, bultartpastaı qylyp nyǵyrlaıdy.

Móńke bıdiń sózin eske salady:

- Zamanaqyr bolǵanda,

Sózdiń mańyzy ketip, samaly qalady.

Áıeldiń uıaty ketip, ajary qalady.

Áýlıeniń arýaǵy ketip, mazary qalady.

Jigittiń qaıraty ketip, bazary qalady.

Jaqsynyń ataǵy ketip, azaby qalady,

Adamnyń jaqsysy ketip, jamany qalady.

Ekinshi epıgraf Buqar jyraýdan:

Aı, zaman-aı, zaman-aı,

İstiń bári kúmán-aı...

(Basqa kelgen oı: Buqar jyraýdyń «kúmáni» men Esenbaıdyń «kúmáni» qabysyp turǵan joq pa?)

Úshinshi epıgraf Abaıdan:

Zamanǵa jaman kúılemek,

Zamany ony ılemek.

Sharahymbaıdyń shertolǵaýy keremet týyndy. Kúndeligime orysshalap: «Sharahymbaı sharahnýl» dep jazyp qoıdym. Shynynda da naızaǵaıdaı tilip túsirdi.

Temirhan Medetbekti kóp jyldardan beri qadaǵalap oqımyn. Poezıasyn da, pýblısısıkasyn da. Erekshe talant. Daýsyz. Eshkimge uqsamaıdy. Uqsasa – Mahambetke uqsaýy múmkin. Óleńderinde azamattyq áýen, órshil ekpin, tegeýrindi maqam bar. Ashyq jazady. Jaǵympazdaný, jaramsaqtaný, máımeńkóleý, sylap-sıpaý, jalpaq-shesheılik, kólgirsý (átteń, qazaq aqyndarynyń birazynda bar aýrý ádet) Temirhanda kezdespeıdi. Mundaı unamsyz qasıetterden ol ada. Aqyndyqty «Qudaıdyń sırek syıy» degendi, ókinishke qaraı, kóbi túsinbeıdi, túsinse de ysyrap qylady, ermek etedi, daraqylyqqa salynady.

«Jas Alash» (№ 15.07) bir betin túgel Temirhan Medetbektiń óleńderine arnapty. «Syrtym – bútim, ishim - tútin». Qalaı? Jaraly júrektiń, qapaly sananyń janaıqaıy emes pe? Toptamanyń aty adamdy eleń etkizedi. İshimnen oqydym, daýystap oqydym. Keıbir shýmaqtaryn «Qazaq dápterine» kóshirdim.

... Aýrý Qazaqstan

Anda-sanda

Qazaqsha birdeme dep,

Oryssha sandyraqtap jatyr.

... Myna ýaqyttyń,

Apyr-aı,

Lasyn-aı!

Ajdahanyń aýzyndaı

Úńireıgen

Alańy men urasyn-aı.

... Qaptaǵan

Qaraqurt pen órmekshiler

Qap-qara torlaryn

Quryp alǵan.

Dúnıeni qap-qara

Jún-jún aıaqtarymen

Búrip alǵan.

Áne bireýler

Ótirikti sýdaı sapyryp,

Soǵyp jatyr.

Ótirikti soǵyp,

Qara halyqty

Qyp-qyzyl qanyn

Kenedeı jabysyp,

Soryp jatyr.

Temirhannyń árbir sózi – zil patpan, atylǵan oqtaı. Oı salady. Júregińdi týlatady. Bethovenniń «№9 sımfonıasyn» tyńdaǵandaı.

Bilýimshe, qalyń oqyrman búgingi ádebıetshilerdiń kóbine rıza emes. Qorqaq deıdi. Jasyq, ynjyq, óziniń qaraqan basyn kútteıdi. Sybyrlaıdy. Kúńkildeıdi. Sasyqkúzendeı ininen syǵalaıdy. Halyqtan qol úzgen. Bıliktiń kóńilin aýlap, músápirdiń kúnin keship júr. Óz kóleńkesinen seskenedi. Joq nárseni áspettep, kereqarys roman jazady, sózdi qor qylady. Moınyna óz erkimen baıshykeshterdiń qarǵybaýyn taǵady. Túbi shıki jalǵan sózdi sýdaı sapyrady. İsiniń barlyǵy – ýfıt-sýfıt, ahalaı-mahalaı. Reti kelse – birdemeni asap, qarpyp qalǵysy keledi. Súıtip júrip, ózin klasık dep eseptep, shirenedi, jurt aldynda myqty bolyp kórinýge tyrysady. Ádebıetshi emes – músápir, beıshara, sorly, toǵyshar. Ondaı aqyn-jazýshyda qandaı bedel bolsyn? Bas erkindigi bolmasa, talantqa saı asaý minez kórsete almasa, halyq sózin sóılemese, zaman aǵymyn baıqamasa, aýzyn býǵan ógizge uqsasa, tek júrip, toq bolǵysy kelse, aldyndaǵy arystardyń úrdis-amanatyn aıaqqa bassa, kúmándi súrleý-soqpaqpen ósek aıańmen júrse, - aı, ol aqynnyń nesi aqyn?! Bulardy kórgende, tyńdaǵanda, oqyǵanda qanyń qaınaıdy, jer bolyp basylyp qalasyń, qaraptap qarap ómirden túńilesiń. Qarnyń ashady. Mundaıda burynǵylardyń sózderin oqyp, medeý izdeısiń. Mysaly:

Aı, han, men aıtpasam, bilmeısiń,

Aıtqanyma kónbeısiń.

Shabylyp jatqan halqyń bar,

Aımaǵyn kózdep kórmeısiń.

Qymyz iship qyzaryp,

Mastanyp, qyzyp terleısiń,

Ózińnen basqa jan joqtaı,

Eleýrep nege sóıleısiń?!

Qorǵan saldyń beınet qyp,

Qyzmetshiń jatyr iship-jep,

Ony nege bilmeısiń?

(Asan Qaıǵy)

Shen-shekpenge satylyp,

Batpaqqa elin batyryp,

Dushpanyna oq salyp,

Eline qaraı atylyp,

Bizdiń estimin degen jaqsylar –

Aqyl-oıǵa tapshylar

Zańyn bilmeı aldatty.

Syrǵalyńdy kúń qylyp,

Solqyldaqty jún qylyp,

Kúnińdi tuman tún qylyp,

Qyl moıynǵa taqaltyp,

Shabaqtaı jelge qaqaltyp,

Kómeıine salar qarmaqty...

(Dýlat)

Esi ketken el baıǵus,

Jurt ákimge qarasar,

Ózgege baq joq jarasar,

Esi ketken el baıǵus

Aqylynan adasar.

Adasqany emes pe,

Birin-biri shaǵysyp,

Tepkilesip, qaǵysyp,

Ókimetke talasar.

(Maılyqoja)

Jer júzi jabylǵanda ǵylym jaqqa,

Qazaq júr qumarlanyp qur ataqqa.

Anaý – qý, mynaý – pysyq, men – batyr dep,

Aınaldy birin-biri qurtpaqqa.

(Shákárim)

Osyǵan uqsas, astarlas, úndes belgili eki-úsh dáıektemeni osy oraıda oqyrmannyń esine sala keteıin.

Qazaǵym, elim,

Qaıqaıtyp belin,

Synýǵa tur taıanyp.

Talaýda malyń,

Qamaýda janyń,

Ash kózińdi oıanyp.

Uıyqtaıtyn bar ne sıqyń?

Qanǵan joq pa áli uıqyń?

(Ahmet Baıtursynov)

Kózińdi ash, oıan, qazaq, kóter basty,

Ótkizbeı qarańǵyda beker jasty.

Jer ketti, din nasharlap, hal hatab bop,

Qazaǵym, endi jatý jaramasty

(Mirjaqyp Dýlatov)

Bireýi – «sen táńirimsiń» dep synaıdy,

Bireýi – «men qulyńmyn» dep baǵynady,

Bireýi – «sadaqa ber» dep jalynady,

Bireýi – «quıryq» bolyp taǵylady.

(Maǵjan Jumabaev)

Menińshe, halyqtyń rýhanı kóteretin, basylyp qalǵan namysyn qaıraıtyn áshkereleý áýenderi búgingi qazaq poezıasyna áli de jetispeıtin sıaqty. Dástúr bar, úrdis bar, endi ony jalǵastyrý kerek. Jalań urandardan, qur maqtan, bóspebaı odalardan oqyrman mezi bolǵaly qashan!

Oıyma marqum dosymnyń (Asqar Súleımenovtiń) sózi túsip otyr. Asekeń bylaı degen edi: «Eldiń, jurttyń, ulttyń qurýy aldymen, ıntellıgensıanyń ıttiginen, satympazdyǵynan bastalady».

Osydan biraz jyldar buryn, umytpasam, «Jas Alashta» Aqseleý Seıdimbektiń «Ómir osylaı ótip jatyr» degen týyndysy jaryq kórip edi. Kishkentaı ǵana dúnıe – esse me, tolǵaý ma, sýrette me, qara sózben jazylǵan óleńde me, áıteýir sol kezdegi ómirdi jan-jaqty qamtyǵan. Árbir sózi bir qoıdyń narqyna para-par. Esterińizge salaıyn:

« - Ýa, Babaı!

El-jurttyń hali qalaı?!

- E-e, balam-aı!

El – aman, jurt – tynysh demese:

Áıel – erge qarady, er – jerge qarady;

Qartymyz – qaqbas, qatynymyz – qaqpysh;

Sheshenimiz – shermende, batyrymyz – qorqaq;

Danamyz – bala, balamyz – shala;

Áıel – arydy, kelin – jeridi;

Bozbala – saıtan, boıjetken – saıqal;

Azamat – elsiz, arǵymaq – jalsyz;

Seri – selteń, sal – melteń;

Kórshimiz – kápir, týysymyz – músápir;

Jaýymyz – atarman, dosymyz – satarman;

Tulparymyz – jaby, suńqarymyz – japalaq;

Ónerimiz – molaq, ónerpazymyz –olaq;

Dinimiz – shala, tilimiz – shubar;

Elimiz – azdy; jerimiz – tozdy;

Búginimiz – tuman, erteńimiz – munar,

Senerimiz – joq, sekemimiz –kóp;

Jan shyqqan joq, úmit ólgen joq –

Ómir osylaı ótip jatyr!»

Árıne, ómir ózgermeı turmaıdy. Bul kúnde, bálkim, kórnekti profesor Aqseýil basqasha oılaýy da múmkin. Kim biledi, elimiz jańaryp, jerimiz qulpyrǵan shyǵar. Tuman seıilip, munar tarqaǵan bolar. Kúdik - kúmánnen arylǵan shyǵarmyz. Japalaq – suńqarǵa, jaby – tulparǵa aınalǵan shyǵar. Jan shyqpaǵan soń, úmit ólmegen soń, álbette, jalǵasa beredi, óte beredi.

Qalaı bolǵanmen, Aqseleýdiń osy bir shymyr, otty tolǵaýy dóp shyqty dep esepteımin. Ómirdiń suryqsyz, sumpaıy jaǵyn ashshy da ashyq aıtý – aqynnyń mindeti, zaman talaby, babalar ósıeti.

...

Meniń árdaıym esimnen ketpeıtini – qazaqtyń eki úlken jazýshysynyń máńgilik sapar aldyndaǵy keler urpaqqa qaldyrǵan ósıeti, amanaty. Bul, sóz joq, erlik, azamattyq, óresi keń, tuǵyry bıik tulǵaǵa tán qasıet.

Mende «Qazaq ádebıetiniń» 1961 jyldyń 30 maýsym kúngi sany saqtaýly. Gazet túgeldeı Muqań (Áýezov) qazasyna arnalǵan. Muhtar Áýezovtyń Kýnsovo aýrýhanasynda operasıa aldynda jazylǵan úsh haty keltirilgen. Bireýi – Tahaýı Ahtanovqa (21.06.1961), ekinshisi – Esmaǵambet Ismaılovqa (18.06.1961), úshinshisi – Zeıin Shashkınge (25.06.1961) baǵyshtalǵan.

Birinshi hatta: «Qadirli, ini dos Tahaýı!» delingen. «Men seni, Ábdijámildi, Zeınolla, Tákeńdi, Safýandy kópten, bastan bólek sanaıtuǵym... Senderdi sol bolashaǵymyz deımin. Sondyqtan anaý bir jyldardan-aq saǵan, senderge men bezrazlıchno qaraı alǵan emespin. Aldaryńnan jaýapty, oıly jańalyqtardy ózge bir qazaqtan molyraq kútken kúıdemin.

Ekinshi bir ónimdi top – Muhamedjan, Hamza, Zeıin. Bulardy sender kóbirek túsine oılasańdar - ádil bolady. Olar jastaı ketip, uzaq zaman tusalyp qalǵan jigerli talant. Ómirge qomaǵaılyq (jaqsy maǵynada) ala kelgen. Shyǵarmalyq shabytqa da sondaı qomaǵaılar. Ónimdi eńbek etisedi».

Esmaǵambet Ismaılovqa tósek tartyp qalǵan Muqań bylaı dep jazady:

«Eń qymbatty inim, dosym Eset!

... Men tegi ómirdiń óri-qyry, bıigi men oıpańy, qystalańy, shatqalańy degendi kóbirek kórgemin... biraq bárinen de udaıy saý, sergek keýdemen, ásirese ómirdi taza mol súıýmen ótip kelemin. Solaı topshylasam: kúıgenimnen – súıgenim kóp, jırengenimnen góri qumartqanym kóp, búgingi ómirdi shabyttana súıýim, sheksiz qyzyǵa súıýim anyq mol».

Aqtyq operasıaǵa eki kún qalǵanda kemeńger jazýshy Zeıin Shashkınge myna joldardy baǵyshtaıdy:

«Seniń ónimdi eńbegińe shyn tilektes úmitkermin. İlgeri asa, basa ber. Biraq qataryńda ózińdeı endigi ádebıet bolashaǵy dep ózim túsinetin: Ábdijámil, Tahaýı, Zeınolla, Safýandar, Hamza baryn umytpa, bek baǵala, tilektes, qanattas dos dep baǵalaı ber der edim».

Qandaı ǵıbratty, ulaǵatty sózder! Ómirge degen qandaı qushtarlyq, ińkárlik! I.S.Týrgenevtiń aqtyq demi aldynda L.N.Tolstoıǵa jazǵan amanat haty sıaqty áser etedi.

Men bul sózderdi jıi oqımyn, kózime jas alamyn, tebirenemin. Muqańdy jasymda úsh ret kezdestirgenim bar, úsh ret shabytty sózin tyńdadym. Ony baqyt dep qabyldaımyn. Hattarynda Muqań ataǵan qazaqtyń zańǵar jazýshylaryn da jaqsy bilemin, aralastym, birazynyń shyǵarmalaryn orysshaladym. Bul da baqyt. Átteń, túgeldeı derlik o dúnıelik bolyp ketti. Aramyzda bul kúnderi Ábekeń (Nurpeıisov) ǵana júr. Qazirgi jas ádebıetshiler Muqańnyń sońǵy úsh hatynyń mátinin qoıyn dápterine kóshirip alyp, jıi-jıi oqyp, sanasyna toqyp, ishki mánine boılaı súńgip, júrek túbine saqtap júrse eken deımin.

Sol sıaqty Ǵabıt Músirepovtyń «Týǵan elge sońǵy sózi» sanama tereń uıalaǵan. Esterińizge túsireıin:

«Keshegi ótken Ǵabıden dosqa: «Endi eki jyl júrsek jetpeı me?!» - degenim bar edi. Sol mólsherim mólsher boldy. Qoıny sýyq qasıetti qara jer qushaǵyna, mine, men de ketkeli jatyrmyn.

Úmitpen, kúrespen, senimmen ótkizýge uzaq ǵumyrymdy qoryta qarasam, qýanyshym da, renishim de mol eken. Jańa qazaq memleketiniń bılik týy meniń kóz a