BİRİNSHİ KİTAP

SONDAI DA BİR KÚN BOLǴAN

Ia ne chınıl lúdám zla...

Ia ne ýbıval...

Ia ne pregrajdal pýt begýsheı vode..

"Knıga mertvyh"

Opravdatelnaıa rech ýmershego

na tom svete pered Bogom.

(Iz drevnego egıpetskogo papırýsa.)

Birinshi bólim

Uzyn qara kisi sońynda shubalańdap jatqan izine qarap tur: álginde kelgen jaǵyna kóz salǵaly artyna burylǵanda, nazary osy izge tústi de, janaryn ala almaı arbalyp qalǵany. Nege búıtti? Ony ózi bilgen joq; bar bilgeni – sońyna salǵan myna silbý izdiń qımylynan sóleket birdeńe seze me, qalaı? Myna ish pystyrǵandaı sylbyrlyq renish shaqyrǵandaı áldenege uqsaı ma? Toqta... Sonda nege uqsaýy múmkin? Báse, osy sylbyrlyq emes pe edi on úsh jyl boıy Bákızattyń júıkesin qurtyp bitken? Sonyń aıaǵy bul, mine, aıdalada, ańyraǵan ashyq teńiz ústinde tur. Kim edi osy, ákesi me edi: "aıaǵy dúnıeniń yryń-jyryń" degen? Yryń-jyryń... Kim de bolsa, senen buryn da talaılar barmaǵyn shaınaǵanda aıtqan sózdi endi sen qaıtalap tursyń; syrtyńa shyǵaryp aıtpasań aıtpaǵan shyǵarsyń, biraq ınstıtýt bitire sala bas qosqan jas jubaılar tirliginiń aqyry kúnderdiń kúninde basqasha emes, dál osylaı "yryń-jyryń" bop aıaqtalaryn ishi qurǵyr sezetin. Biraq sen jaqsy kúnde kóńilińdi jamandyqqa berdiń be? Úılený toıy ótkesin buny oqý bitirip kelgen jas maman dep jelkildetti de áketti. Qoshemet te, qolpash ta kóbeıip, tabany jerge tımeı bara jatty. Bul tús kórgendeı ań-tań; bunyń ózine salǵanda bitireri shamaly; maıdannan bir aıaǵyn juldyryp kelgen balyqshy ákesi baıaǵyda qaıtys boldy; pensıaǵa shyqqan bes-on tıynyn alyp ot basynda, oshaq butyn kúzetip otyrǵan qart anasynan basqa qol ushyn beretin eshkim joq; aǵaıyn-týǵan sirá da joq; ras, ákesiniń nemere inisi – Sary Shaıa... Biraq ol qyrttyń barynan joǵy...

Iá, bunyń ózine qalǵandaǵy tirliktiń áýselesi qandaı bolaryn kórdi de: ol biraq úılengenge deıin bolǵan-dy. Instıtýt bitirip, tirlikte ańsaǵan kishkentaı armany – dıplom qolǵa tıgendegi qýanǵanyn kórseń; tań atqansha dyrdýǵa basqan dıplomdy jigitter uıyqtap jatqan kisilerdiń ústine basa-kóktep kirmedi demeseń, sol túni kósheni basyna kóterip-aq baqty. Erteńine meń-zeń basyn krannan saryldaǵan muzdaı sýǵa bir shaıyp aldy da, jolǵa jınaldy; bes jyl kóz maıyn taýysqan dıplomdy qoıynǵa basyp alyp, "Aralym meniń, Aralym" dep, týǵan jerge tartyp otyrdy; atelege tikkizip jatqan kıimderine qaraılap qalǵan Bákızat keıin keletin boldy. Bul qalyńdyǵy kelgenshe elge baryp, mamandyǵyna sáıkes bir jumysqa taban iliktirgesin toı jabdyǵyna ázirlene bermek bop erte ketken edi. Bákızat qurby qyzdarmen poıyzǵa shyǵaryp saldy; yǵy-jyǵy halyq; dabyrlaǵan daýys; qutyrǵan qyzdar qarap turmaı, poıyz dál júrer jerde: "Biz kózimizdi jumyp turaıyq, sender súıisińder" dep jyrq-jyrq kúlip, jatty da jabysty; sen qarsy emessiń, ishiń jaqsy kórip tur. Biraq Bákızatqa bata almaı, jaltaqtap qaraı bergensiń-di. Bákızat miz baǵar emes; jaýtańdaǵan túrińdi baıqap: "Táıiri, járkelesh qyzdardyń mazaǵyn qaıtesiń",– degendeı, kózin qysyp qoıdy; biraq jeligip alǵan qyzdar jabysýdy burynǵydan beter údetip: "Súıisińder", – dep, bulardy bir-birine ıterip, yqtıar-erkine qoımaı bara jatty.

Bákızat kóńilsiz. Qajyńqy júzine kúlki ázer tepsindi. Qyzdar qoımaǵasyn eki saýsaǵyn shıedeı qyzyl ernine apara bere shóp etkizdi. Poıyz ornynan qozǵalyp, jyljyp bara jatty. Sen asyqqan joqsyń. Bundaıda kósteńdegen sıraǵyna senetin ádeti. Qatty júrip ketken poıyzǵa júgirip jetip, sońǵy Gýrev vagonynyń basqyshyna bir-aq yrǵydy. Sonan qashan kózden tasa bolǵansha qaıta-qaıta moıyn sozyp, jaltaqtap qarap bara jatqan buǵan qyzdarmen birge Bákızat ta qolyn bulǵaı tústi de, kenet aıaq astynan oınaqylanyp, óp-ótirik kemseńdep, suq saýsaǵynyń ushymen kóziniń aldyn bir-bir ilip alǵany. Qyzdar qyran-topan. Kók sholaq poıyz qunıyp alǵan. Razez, stansalardan qıqýlap ótip, sylqytyp tartyp keledi. Bundaıda ásirese zaýlap kele jatqan poıyzdyń sońyndaǵy vagon relsten áne-mine ushyp túsetindeı bulǵań-bulǵań.

Mine, tún ortasy aýdy. Tań da taıaý. Vagon ishi pysynap tur. As-sýyn qyzyl ińirden iship alǵan jolaýshylar qorylǵa basyp jatyr. Sonan tek jazǵy tań syz berip, tereze áınegine bozamyq sáýle ene bastaǵanda jurt qımyldap, bireýler esinedi. Bireýler uıpa-tuıpa shashy dýdyraǵan basyn jastyqtan kóterip, byqsytyp temeki shekti. Bul áli kóz ilgen joq. "O jasaǵan!– dedi erni dirildep,– paqyr pendeńdi jarylqaıyn degende, jaqsylyǵyńda shek joq-aý seniń. Bákızatty aıtam-aý... Bul kórip júrgen burynǵy Bákızatqa uqsaı ma? Ázim turǵanda buny kózine ilýshi me edi? Ne bolǵanyn qaıdam... ekeýi áne-mine úılenedi dep júrgende.... Apyraı, á?.. Ázimge ne boldy deseńshi?.. Ýádesinde turmaı, aıaq astynan aınyǵany... Sonysy qalaı? Astanada oqıtyn Aral balalary túkke túsinbeı, ań-tań. Birinen biri suraıdy. Eshkim eshteńe bilmeıdi. Súıtip júrgende, bir kúni taǵy da tosyn oqıǵa dúńk etti, bul joly: "Jádiger men Bákızat úılengeli jatyr eken" dep jurt shý etti. Jurttyń esi shyqty. Tek jalǵyz sen... Qursyn, sende es joq... Shynynda da, mynaý seniń óńiń túgil túsińe kirmep edi-aý! Óziń de ne bop, ne qoıǵanyn bilip jatqan joqsyń-dy. Ózińniń kim ekenińdi, ne istep júrgenińdi bilgen joqsyń. Quıyn kótergen qańbaqsyń ba, qussyń ba, áıteýir aspandasyń. Áıteýir ushyp júresiń... Tómende tas kóshede topyrlap, súrinip-qabynyp jatatyn abyr-sabyr ábigerdiń ústine shyǵyp alyp, sonaý aspan men jer arasyndaǵy keńistikte, maıda qońyr jelge betti tósep samǵap júrgeniń. Tek, sonan... bir kezde Bákızatqa kezdeskende uıqydan oıanǵandaı, qala ishiniń kúndelikti quba dúmbil tirshiligine qaıtyp oralǵandaı bolatynsyń. Jan-jaǵyń – qysqy qapyryq aýadan kirlep shyqqan sup-sur úıler. Sur kóshe. Sur asfált. Surǵylt júzder. Ersi-qarsy josyp júrgen surǵylt shań-shań mashınalar. Baqsa, Bákızat ta solardan bólektengisi kelmeı, ústine qaıda bir kóz tartpaıtyn surǵylt birdeńelerdi kıip, týflıdiń tumsyǵymen jer shuqyp, jabyńqy surǵylt júzi júdep turǵany. Sen, árıne... sebebine túsinetinsiń de, qulaǵyń dý qyzaryp, túk aıta almaı, ketýdiń de esebin taba almaı, jipsiz baılanyp qalatynsyń. Talqydaı aıaǵyńdaǵy tozýǵa qaraǵan kenep botınkanyń jer shuqylap ketken aq jem tumsyǵynan kóz almaı, dymyń quryp turatynsyń-dy...

Endi, mine... Saldyr-kúldir shaıqalaqtap kele jatqan sońǵy vagonnyń joǵarǵy polkysynda jatyr. Astanadan shyqqaly qybyr etken joq; shyǵaryp salyp turǵan qalyńdyǵynyń erke minezi esine túskende, soqyr sham syǵyraıǵan vagonda qımylsyz kózi shoqtanyp jana túsedi.

– Áı, jigit... Aralǵa keldik.

Atyp turdy. Apalaq-qupalaq kıindi. Tize búge sala dereý jyljyp bara jatqan poıyzdan sekirip túskende, jaryqtyq Aral óńiriniń aspany ár kezdegideı qaınap tur eken. Sonan qashan jaz ortasy aýǵansha ańyzaq aptap basylmady. Ásirese túske qaraı tas tóbege kelgen órtteı ystyq kún qaınap bergende kishkentaı qalanyń topyraq borap jatatyn qıqy-jıqy kóshesinde shańǵa malynǵan jalǵyz-jarym aǵashtardyń baýrynda da jan saıalar kóleńke qalmaı, kúıgen kesek pen ashshy sor ısi qolqa atyp turǵany.

Sen jumys izdep, bir apta salpaqtadyń. Qaıda barsa da buǵan "oı, aınalaıyn, jaqsy keldiń" dep qushaq ashyp turǵan jan bolmady. Erteden keshke keńse kezgen jigit solbyraıyp kirip kele jatqanda, jurt buǵan teke kózdenip ejireıe qarap, al jónin aıta bastasa, qulaq aspaı, aldyndaǵy qaǵazdy shuqylap ketetindi shyǵardy. Sondaıda kirgen esiginen qaıta shyǵa almaı, qıpaqtap jelkesiniń terin súrtip turǵany. Qıqy-jıqy kóshelerdi keze-keze kenep botınkanyń tumsyǵy aq jem boldy.

Sonan, bir kúni... Kúledi-aý. Sol kúni Bákızat keletin-di. Bul sol kúni de kúndegideı keńse jaǵalap júrip, bireýdiń silteýimen kishkentaı qalanyń shet jaǵyna ornalasqan kishkentaı mekemeden bir-aq shyqty. Kishkentaı mekemeniń dál kirer aýyzdaǵy kip-kishkentaı kabınette kúj qara kisi otyr eken. Júregi shaılyǵyp qalǵan sorly qorqasoqtap kirip edi; joq, myna kúj qara buǵan basqalardaı teke kózdenip ejireıe qaramady. Maıly qabaq astynda jyltyldaǵan toraı kóz "á" degende áldenege tesireıe qalsa da, biraq ile-shala janaryna jylylyq tepti. Kún túsken qapyryq tar kabınette yrsyldaǵan semiz denesin qaıda qoıarǵa bilmeı, qara terge túsip otyrǵanda bireýdiń ústine kelgenine qýandy ma, álde, kim bilsin, estıar kisi degeni bala bop shyqqany qyzyq kórindi me, áıteýir toraı kózdiń qarashyǵyna qýaqy kúlki ushqyndady.

– Kip! Kir! – dedi ol kún jep, boıaýy ońyp ketken eski kepkany qos qoldap qysyp alǵan myna bir qysylshaq bala tabaldyryqtan attasa da, biraq aıaǵyn ilgeri baspaı qalshıyp turyp qalǵasyn. – Iá, balaqaı?!. Kel! Kel!

Bul usynǵan dıplomdy kúj qara gazetpen bet aldyn jelpip otyryp qarady. Birdeńelerdi "da", "da...", "ymym..." dep yńyldap oqyp otyrǵan sıaqty edi, kenet:

– Atyń qalaı, balaqaı? – dedi buǵan.

"Jolym bolar" dep oılady. Lúpildep qatty soǵyp ketken júrek kenet alqymǵa tyǵylyp, aty aýyzǵa túsem degenshe qobdıdaı stoldyń arjaǵynda otyrǵan kúj qara qoıqańdap qozǵalaqtap qaldy:

– Atyń... Atyń qalaı?

– Jádiger.

– Jádi-ger?.. Toqta! Toqta, balaqaı. Umytpasam, jas kezimde oqyǵan bir qıssada Jádiger degen... Iá, Jádiger degen bireý bolǵan sıaqty edi? Al bar-aý, dáý de bolsa sonyń ózi batyr bolatyn. Al, sen... – dep kúj qara tańdanǵany, álde tańyrqaǵany belgisiz, bunyń bas-aıaǵyna kóz júgirte tústi de, kenet qýanyp ketti.– Balaqaı, sen de osal emessiń, tulǵań batyrǵa keledi. Boı bar. Al, anaý... Ózińde anaý da biraz bolar? Ha-ha-ha!..

Qarqyldaǵan kúıi kúj qara quıryǵy astynda sál qımyldasa, zarlap qoıa beretin jylaýyq oryndyqtyń arqalyǵyna shalqalap jyǵyla ketti. Sonan bir kezde kúlkisin tyıyp, shylanǵan kózin súrtti. Sen myna kúj qaranyń ishi pysyp, zerigip otyrǵanyn bildiń. Já, meıli! Qolynan kelgen jaqsylyqty osylaı kisini ary ıterip, beri jyǵyp, qyljaqtap otyryp ta isteıtin qoıqańdaǵan kóńildi bireýler bolatyn sıaqty edi.

– Áı, sen osy Ámirjannyń balasysyń ba?– dedi kúj qara qaǵazǵa qaıta úńilip.

– Iá, aǵa... Ámirjannyń balasymyn.

– Toqta! Sonda... Sen ezimizdiń kádimgi balyqshy...

– Iá, ákem balyqshy bolǵan.

– Balyqshy deısiń, á? Toqta!.. Sonda sen teńizdiń ana beti emes, myna betindegi Ámirjannyń balasy boldyń-aý?

– Iá, dalalyq beti...

– E-e, endi túsinikti. Sonda sen qý bala Jaqaıym Ámirjan aqsaqaldyń balasy boldyń-aý, á?

– Iá, aǵa...

– Toqta! Toqta, balaqaı. Sonda sender qaı Jaqaıymǵa jatasyńdar? Qyr Jaqaıym ba, Syr Jaqaıym ba?

– Biz Qyr Jaqaıymbyz ǵoı.

– Oı, ótip bara jatqan ómir-aı! Al men kórgende, sen aldyńdaǵy asyn jylamaı ishpeıtin jaman boqmuryn ediń.

Jýan qara keýdesin selkildete keńk-keńk kúlip, basyn shaıqap-shaıqap qoıdy. Sen renjigen joqsyń. Qaıta myna jýan qaranyń rýlas bolǵanyn ishińnen jaqsy nyshanǵa joryp tursyń. Jáne Qyr Jaqaıym bolǵanyn aıt. Já, murnyna kúlse kúle bersin. Bala kezde osy kúni atqa minip júrgen qaı qazaqtyń murny ońyp turdy deısiń.

– Káne, sen balaqaı...

Eńsesin tiktep alsa, qobdıdaı stolda qonjıyp otyrǵan jýan qaranyń toraı kózi buǵan qarap tesireıe qalǵan eken. Sen janyń zaryǵyp kútken úmitti myna ózińe týys bop shyqqan ári kishipeıil, ári kóńildi azamattyń aýzynan dál qazir esitetinińe quttaı da kúdiktengen joqsyń.

Apyraı, bundaı abyroı bolar ma! Bákızat kelgende bu da bul jaqta myqty bir sharýany bitirip, toı jabdyǵyna kirisip jatady. Búgin áıteýir tósekten turyp jatqanda oń kózi tartyp edi-aý; súıtse osyǵan kóringen eken ǵoı. Qýanǵannan júregi dúrsildep ala jóneldi. "Óziniń qaraýyna alar ma eken?" dep oılady. Sony endi týysynyń óz aýzynan esitkisi keldi de, qobdıdaı stoldyń ar jaǵynda óz-ózinen qorazdanyp, qompalańdap otyrǵan jýan qaraǵa qarap edi, jýan qara jyrq etti.

– Sen, balaqaı... Qyr Jaqaıym bolsań bilýge tıissiń...

Jýan qaranyń neni tuspaldap turǵany qapelimde mıyńa kire qoımady.

– Iá, aǵa...

– Sen bilýge tıissiń. Máselen, aıtalyq el ishinde:

"Jaqaıym-aý Jaqaıym,

Tatymaıdy baqaıyń.

Ashshy kólden sý iship,

Syrtyldaıdy tuqaıyń",– degen óleńdi bilesiń be?

– Bilem ǵoı...

– Bilseń, buǵan qalaı qaraısyń?..

– Oı, aǵa-aı... Ol baıaǵyda bazynasy bitpeıtin qatar qurbylardyń birin-biri kemsitpek bolǵanda aıtqan ázili ǵoı...

– Joq!.. Joq, balaqaı, bul ázil emes, bunyń ar jaǵynda úlken shyndyq jatyr. Qaısy deseń, aınalaıyn balaqaı, ashshy sý ishken kisiniń býyn-býynyna tuz jınalady. Áne, sonan keledi de, baqaı syrtyldaıdy. Gena! Túsinesiń be, gena degendi? Káne, sen óziń olaı-bulaı júrip kórshi? Jaqaıym ekeniń shyn bolsa, Qudaı biledi, seniń de júrgende baqaıyń syrt-syrt... ha-ha-ha...

Jýan qara shoshqa jon jaýyrynyn shıqyldaq oryndyqtyń arqasyna jyǵa sap, shalqalap qarq-qarq kúldi. Aldyna óńgergen kópshikteı qarynnyń kindikten tómen tusy kúlgende irkildep, búlk-búlk etti. Alqymy tolǵan buǵaq ta búlk-búlk. Urty salbyraǵan eki bet te búlk-búlk. Bitik kóz tipti jumylyp ketken. Ha-ha-a... Pysynaǵan kishkentaı kabınetti basyna kóterip bara jatqan qarqylyn ol kenet kilt tyıyp, áldeqaıdan ushyp kirgen barmaqtaı qara shybynǵa qalt etip arbaldy da qaldy. Úı ishinde bir joǵary kóterilip, bir tómen túsip aınala yzyldap júrip alǵan shybynnyń izin ańdyp, qolynda jelpýish qyp otyrǵan gazetti shoqparsha kóterip apty.

Sen osy sátti paıdalanyp, jýan qaranyń kózin ala bere dıplomyńdy ilip aldyń da, syrtqa ata jóneldiń. Syrtqa shyqqan boıda esikti jyldam jaýyp, arqańmen basyp tura qalǵansyń-dy. Kókiregin kúlki men jas qysyp tur. Qulaǵy shyńyldady; sheke tamyry solqyldatyp áketip barady; shyńyldap mıyn shaǵyp turǵan qulaq emes, álgi Jýan Jaqaıym qýalap ketken barmaqtaı qara shybynnyń yzyńy sıaqtandy. Esiktiń arjaǵynan áldene sart etti. "Qatyrdym! Qatyrdym, bálemdi!". Sen aldy-artyńa qaramaı, júgire jónelgen ediń-aý. Bir jerge bas suqpaı, týra stansaǵa tartqansyń-dy. Sol kúni Almatydan Bákızat keletin...

Oǵan, mine, on úsh jyl. Jýan Jaqaıymdy sonan qaıtyp kórgen joq-ty. Jo-q, bir ret kórdi. Onda da kóp jyl ótken soń astanada bolǵan bir jınalysta syrtynan kórgeni bar. Biraq tildesken joq. Alaıda onyń aýzynan esitken sondaǵy sóz áli qulaǵynda. Áli kúnge bireý bolmasa bireý buǵan "boqmuryn qara" dep kemsitetindeı óz-ózinen qýystanyp turǵany. Al, Bákızattyń anasy... bunyń qaıyn enesi kúıeý balasynyń qazir de qyryp júrmegenin kózine aıtady...

Já, qursynshy, qaıyn enede turǵan ne bar. Ol qaqsal da bulardyń o bastan-aq bultalaqtap bastalǵan berekesiz ómir jolynda kezdesken kóp ıt-yrqyljyńnyń biri ǵoı. Bul qazir sonyń birin oılaǵysy kelmedi. Biraq oılamaıyn dese de japan túzde jalǵyz turǵan kisige qaıdaǵy-jaıdaǵy úıir. Ásirese kári qaqsal esine jıi túsip, renishti kóńildi ylaılap tur; qaıyn enesi buny buryn da adam qurly sanamaıtyn. Tek, áıteýir qyzynyń qoıny qur jatpasyn dep, joqtan táýir, er-qara kóretin. Ony kári qaqsal Qudaıdan da, adamnan da jasyrǵan emes. Buǵan jyny kelgende: "seni adam qylǵan biz" dep betine aıtady.

Obalyna ne kerek, qalada da, dalada da tamyr-tanysy mol qaıyn jurty buny "á" degende-aq aǵyny qatty sýdaı ala jónelip edi; biraq sorlatqanda bul serikke jaramady; ta laı ret buny joǵarylatyp, qalaǵa kóshirip almaq bolǵanda, talapsyz ynjyq neme kópir aýzynda aıaǵyn baspaı tabandap turyp alatyn tartynshaq túıedeı, jeme-jemge kelgende jetekke ermeı sorlatty. Bunyń ózine qalǵanda, bolashaq taǵdyry belgili: Aral-Aral bolǵaly qazaqtan tuńǵysh shyqqan dıplomdy balyqshy dep buny kórmege qoıatyn túıedeı, boıyn soraıtyp bir jınalystan soń bir jınalysqa súırelep júrer me edi? Bolsa da, buny qaıyn enesi "dıplomdy balyqshy" deıdi. Sony aıtqanda jany lázzat alǵandaı, rahattana túsetinin qaıtersiń! Qoldan kelmeıtin qıyn sharýanyń basy kórinse, jymyń etip dereý qyzyna buny ymdap: "ony ana dıplomdy balyqshyńa aıt. Osy kúni malshy, eginshi, balyqshy degenderdiń Qudaıy berip turǵan joq pa. Joǵaryǵa solardyń sózi ótimdi deıdi ǵoı", – dep sıqyryn oınatyp sylq-sylq kúletin.

Kúlsin! Endi tipti qumardan shyǵar!

* * *

Uzyn qara kisi izinen áli kóz alǵan joq; nazaryn tiktep, izine qaraǵan saıyn ózin-ózi tanymaı qalyp tur. Iá, bul buryn bundaı emes edi; izi de basqa edi; aıaǵyn súıretip basatyn jigittiń sylbyr izi sońynda shubalańdap jatýshy edi; al búgin buǵan birdeńe kórindi; ásirese áne bir tusta aıaǵyn arpań-tarpań basqan adýyn qımylda qandaı da bir janyn órtegen alapat yza bar ma? Biraq ol neniń yzasy? Qudaı biledi, sol kezde túri de kelisip turmaǵan shyǵar-aý! Qyraýytyp búıe aıaqtanyp alǵan qalyń qas úrpi-túrpi. Aǵy basym ala kóz uıasynan shyǵa ejireıip ketken bolar. Bet alaby órt sendirgendeı tútigip, tisi shyqyrlap, shoıyn qara judyryq jeńnen zárlene shyǵyp, túıile qalmady deısiń be?

Bunyńdy Bákızat kórmedi. Bákızat kórgende ashshy mysqyl shapqan ádemi betin saǵan burmaı, tek qara kózdiń qıyǵyn qadaı tastar edi; betindegi mysqyl qara kózdiń janaryna kóshkenshe sazara qarap turar edi de, sosyn: "aı, seniń osy ıt mineziń-aı!" dep, sonan artyq túk aıtpaı, burylyp júre berer edi.

Iá, ıt minez! Qaıta, der kezde úıden ketip qalyp abyroı boldy. Áıtpegende, kim bilsin, alańǵasar neme ashý ústinde ne istep salaryn.

Qansha kúnnen beri janyn jegen yza men kúıikti bul syrtyna shyǵarmaı, ishinen tynyp óz qasiretine ózi ýlanyp júrgende... Qap, ne qylasyń, Sary Shaıanyń... Sol páleniń jer astynan shyqqandaı sap ete qalǵanyn qaıtersiń. Bylaıǵy ýaqytta da qara aspandy qapyltyp júretin neme, ásirese osy joly úıi órtenip bara jatqandaı ústine empeleńdep kirsin. Basynan bórkin julyp almaǵanda álde qaıter edi? Ant soqqyr neme, kele sala: "Oıbaı-aý, ne qyp tursyń? Bul turysyń qaı turys? Analar bizdi kóp bıdaı ishindegi jalǵyz arpadaı tunshyqtyryp óltirgeli jatyr ǵoı? Oıbaı-aý, er namysy qaıda? Jaraıdy, sen er namysyn, erkek namysyn aıaqqa bassań bas, al rý namysy bar emes pe? Rý namysy úshin baıaǵy ata-baba basty oqqa baılap shyqpaýshy ma edi? Sen shyqpasań, men ózim shyǵam. Osy joly qan shyǵaram. Ia, ólemiz. Ia óltiremiz. Qan shyǵaramyz!" – dep, dir-dir etip, basynan bórkin julyp alyp edi; ár jer-ár jerde siltige jıdigen mes qylshyǵyndaı bozǵylt shash arasynda sirkedeı-sirkedeı ter shúpirlep tur eken. Onsyz da sirkesi sý kótermeı turǵanda, myna jeksurynnyń bórik asty býlanyp turatyn aq shanash basy jynyna tımesi bar ma.

Já, já, jynyńa tıgen sol ma edi? Basqa edi ǵoı. Iá, basqa edi. Sary saıtannyń, sol arada: "erkek namysyn aıaqqa basyp tursyń" – dep, ádeıi aryńa tıip, tushshy tánińdi ashshy tilmen shaıandaı shaqqany janyńa qatty batqan-dy. Júıkesi qurǵyr onsyz da úziletin jipteı shıryǵyp turǵanda, nasyryn shuqyp "ólmeseń turma" dep otqa ıtere bergesin, qansha shydamdy bolsa da, sol arada ózin ustaı almaı qalǵan-dy. Sondaǵy óz qylyǵyn eske alsa, bul qazir de osynaý ańyraǵan ashyq teńizde aq qar, kók muzda turyp ta uıattan ólip kete jazdaıdy... It minez!.. Ótirik pe? It minez emes pe bunyń búgingi kúni úıge, túzge sıǵyzbaı shyǵynyp teńiz ústine shyǵyp ketkeni?

* * *

Keshegi qara sýyqta balyqshylar aýylynyń bet aldyndaǵy qoltyq ustasqan-dy. Sonan artyna birer kún salǵasyn sypyra jaǵalaý eńirep qatyp, kókshe muz kóz ushyna asyp ketti. Búgin úıden azanda jyn urǵandaı atyp shyqqan uzyn qara kisi jańa qatqan jas muzdyń kisi kóteretin jerine deıin barǵan edi de, toqtaǵan edi. Qazir, mine, tús aýdy. Qysqy kún keshke taqady; uzyn qara kisi azanda kep toqtaǵan jerden áli tapjylǵan joq; sol baıaǵy bir orynda tura-tura tabanynan yzǵar ótti; tońazyǵan dene oqtyn-oqtyn titirkep qalady; bul báribir tyrp etken joq; kelgen izben keri qaıtýǵa betinen basady; al ne de bolsa búgin erteńgisin bet alyp shyqqan jaqqa mańdaı túzep tarta bereıin dese, oǵan... aldy bir attasa – qara sý. Onyń arǵy jaǵy býlanyp jatyr. Uly teńiz ashýly. Ásirese osy joly óz-ózinen doldanyp, ókpektep ókiredi. Qalǵan dúnıe jym-jyrt.

Tań aldynda jaýǵan qardan keıin osynaý býaldyr munar ishinde túsi sýyq túksıgen dúnıe – muz da, jer de – túgel appaq. Aınala tóńirekte kózge iliner qaraıǵan joq. Tek sońynda shubalańdaǵan silbý iz áne bir tusta áldenege shıryǵyp, ári-beri adyrańdasa da, aqyrynda o da súlderi quryp, álsirep, aıaǵynyń astyna jyǵylypty. Uzyn qara kisi sál qozǵalsa da taban astynda jatqan sylbyr neme qazir-aq súlderin kótere túregep, buralqy ıtteı beti aýǵan jaqqa laǵyp, súmpeń-súmpeń shoqyta jóneletindeı.

Uzyn qara kisi myrs etti. Nege kúldi? İzge me? Ózine me? Sonyń qaısysy bolsa da, Qudaı biledi, betine shapqan taǵy bir renish júregin de órtep ketti. İshi de ıt talaǵandaı alaý-dalaý bolar-aý? Kim bilsin, Bákızattyń júıkesin qurtyp bitken myna sylbyr iz búgin bunyń da shamyna tıip, óshin kimnen alaryn bilmeı tur ma? Kimnen? Adam shirkinniń kináli ózi bolsa da, kináni basqadan izdeıtini ne? Mine, bu da basyndaǵy bar páleni ózinen, óziniń bolyp bolǵan bolmysynan kórmeı, áldebir izden kóretini ne? Aıtsa da, búgin jerge syımaı, jany shıryqqanda buny aldy artyna qaratpaı, ańyraǵan ashyq teńizge qýyp ákelgen iz emes edi ǵoı? Qaıta osy izdi osy araǵa súıretip ákelgen bunyń ózi emes pe edi? Iá, ezi edi. Esi durys kisi, sirá, izdi ózinen, ózin izden aıyra ma? Mine, túnde jaýǵan úlpildek aq qar betinde úıirinen adasqan saıaq attaı japan túzge shyǵynyp ketken jalǵyz kisiniń sońynda súıretilip jatqan izge oı meńdetken janary qaıta-qaıta súrinip tur. Ómirden sharshaǵan adamnyń súıretip basqan silbý izi basqa emes, bunyki... Jáne bunyń ózin pash etip tur. İzi – ózinen, ózi – izinen aýmaıdy. Sony bile tura ózine egizdiń syńaryndaı uqsaıtyn izden bul nege at tonyn alyp qashady? Jazǵan-aý, jer basqan pendeniń sońyndaǵy iz ben qasyndaǵy kóleńkesinen qashyp qutyla almasyn shynymenen bilmeı túr ma? Basynan keshken berekesiz tirlik pen táńiri bergen ıt minezdi aıdalaǵa alyp shyǵyp, taban astyndaǵy tuńǵıyqtyń túbine batyryp kete almaǵasyn, qara etiktiń tabanyna salyp myjǵylap tura bermek pe? Unatpaǵannyń bárin boıyńnan alastap arylmaq bolsań, buryn qaıda qaldyń? Buryn sondaı oı basyńa nege kelmedi? Buryn sen basqa ediń-aý? Buryn teńiz óńiriniń súrgini taýsylmaıtyn sartylmen júrgende uzaqty kún sarsylyp izine qaramaq túgil, álde qalaı moıyn burýǵa da ýaqyt tappaıtyn. Iá, kúni keshe osy dúnıe basqa edi. Sen de basqa ediń. Sonan beri aı ornynda. Kún ornynda. El aman, jurt tynysh. Biraq sen basqasyń. Saǵan birdeńe kórindi. Endeshe bul óńirdiń halqyna da bir pále kórindi. Áıtpese... baıaǵy zaman bop búgingideı aýyl aldyndaǵy qoltyq ustasqanda, qazir ǵoı bul eldiń er-azamaty kóterile muzǵa shyǵar edi.

Ondaı kádeli kúni, ádette, sen elden buryn turar ediń-aý! Apyl-ǵupyl kıine sala at qoraǵa barar ediń. Keshe keshkisin qaýsyra salǵan esikti qaıyra ashqanda, ar jaǵynan kók quraq ısi burq ete qalar edi; at qoranyń árirek túbinde basyn aqyrǵa súıep turǵan tory tóbel biraq bylq etpes edi; basyna júgen kıgiz, qarysqan tistiń arasyna temir aýyzdyqty syldyrata kúshtep sal; sosyn ertte; sosyn jer syzǵan qarnyn joǵary kóterip qos tartpany qatar tartyp jatsań da, janýar bylq etpeı múlgip tura berer edi; sonan tek óńkıgen uzyn qara kisi úzeńgige aıaǵy tıer-tımeste lyp etip ústine bir-aq yrǵyǵanda, qara bilek myqty at beli qaıqaıa bir yńyranar edi de, denesin tez jıyp ala qoıar edi. Osyǵan deıin múlgigen kóz kenet shoq jaınap, jan-jaǵyna janary jaınańdaı qarar edi de, tizginin sozyp, óziniń jaz boıy jaıylǵan aýyl syrtyndaǵy qara oty mol daǵdyly órisine qaraı bezektep aıaq basa jóneler edi; sen biraq ony bas erkine jibermeı, qarýly qoldyń qatty bir qımylymen teńizge qaraı buryp alar ediń. Óz degeni bolmaǵan at "á" degende basy bultalaqtap olaı bir, bulaı bir burylar edi; tórt aıaq quddy tusaýǵa kúrmelgendeı typyrlap basar edi; sen de at minezin unatpaı, qos tizgindi qolyńa dereý jıyp alyp, tyrp etkizbeı tuqyrtyp ustar ediń. Qos búıirge temirdeı qadalǵan taqym qabyrǵalardy qaýsatyp jibererdeı qatty syǵymmen qysyp-qysyp jibergende, janýardyń erteden bergi qurysy tarqap, baýyryn kere sydyra jóneler edi-aý!

Syqyrlaǵan sary aıaz. Kún shyradaı tymyq. Biraq soqtyra jónelgen at ekpininen bet aldy qapelimde jeldenip, kóńil shirkin ushatyn qustaı qanattanyp júre beretin. Jaqynda jaýǵan qardy sary aıaz syǵa-syǵa, qazir tipti syǵymdalyp sińirlenip qalǵan. Ala-bele borasyn úrgen tusta qar bel alyp, quddy qanatyn jaıǵan keregedeı bórijaldanyp kúdireıip jatqan kúrtikti, bul kezde taqymy astynda tórt aıaǵy denesin aýyrlamaı qup-qýnaq basqan tor tóbeldiń taǵaly tuıaǵy kútir-kútir oıyp, qaısy bir ombylaǵan-ombylaǵan jerde tizesi dirildep turyp qalmaı, qaıta órshelenip, aldyna qaraı omyraýlaı umtylyp, taǵy bir beleńge alyp shyǵar edi de, balyqshylar aýylynyń bet aldyndaǵy qara jardyń qulaýyna qalaı ilikkenin bilmeı qalar edi-aý!

Shirkin, sol kúnder-aı! Bul qara jarǵa qalaı ilikti, solaı dereý at basyn tartar edi. Er ústinde boıyn tiktep kóterilip otyrar edi. Sonda qyran ushar bıikten etekke kóz jibergende osynaý jaryq dúnıeni alyp jatqan teńizdi alqap aspan astyna sımaı dalıyp keter edi ǵoı! Jaǵalaýdan bastap ustasqan muz kóz ushyna baryp qalǵan. Sony kórgende sen de jymyń etip, keziń kúlimdep qoıa beretinsiń. Júziń sátte nurlanyp, kókiregi qurǵyr keýdege sımaı, qazir-aq qus bop ushatyndaı, at aıaǵy basyp turǵan qara jer tap qazir taban astynda bar ma, joq pa, sezbeýshi edi-aý! O, dúnıe! Opasyz sum jalǵan! Asyly, aınalaıyn, ata-baba mal sońynda qońyn kún tesip júrip te kókiregi kóp nárseni sezgen ǵoı. Solar edi ǵoı "ótken kúnde belgi joq" degen. Belgi bolsa, al, káne, tirlik qazirgideı tuıyqqa tirelip, taryǵyp ta toryǵyp turǵanda baıaǵy kúnderdiń biri bolmasa, biri kózge kórinip, tym qurysa, kóńil delbeýge jaramas pa edi?

Asyly, pátýasyz ómir jumyr basty pendeniń basynan ótpegeı... Al bastan dáýren ótkesin-aq pánı dúnıeniń aıy da, kúni de, jyly da túz qashaǵany túlkige aınalyp, bultalaqqa sap izinen adastyryp baǵady. Mine, bu da osy óńirdiń teńizi men dalasynda ózi sharlap tastaǵan sonsha izdiń biri bolmasa birinen qolǵa iliger tıanaq taba almaı, toryǵyp tur.

Kisi shirkin qajyǵanda tán ǵana toza ma dese, jady da ıt jyrtqan qara terideı yrym-jyrym bola ma, qalaı? Bul jańa ar jaǵynan soqtyrtyp kep, qara jardyń ushar basyna ilige bere at basyn tartyp edi-aý... Sonan keıin... Báse, sonan keıin ne bop edi? Iá, esine tústi. Qara jardyń qulaýynan qıalap túskesin bul tory tóbeldi jaǵalaýdyń seldir qamysynyń shet jaǵyna tusap qaldyrar edi de, arǵy jaǵyna jaıaý keter edi; birde baıaýlap jaı júrip, birde aıaǵyn shapshańdap jedel basyp kele jatyp, kúdik týǵan jerge kilt toqtaı qap, kilegeı kók muzdy sireý ultan qara etiktiń taqasymen solqyldatyp qatty-qatty teber edi; sonan ary bir júrip, bir toqtap jańa qatqan jas muzdyń kisi kóterer jerine deıin barar edi; erteń muz ústine shyqqaly otyrǵan balyqshy aýyldyń er-azamatyna qaraqshy tiger edi; qoltyǵyna qysa kelgen bir baý qamysty kók muzǵa quddy belin býǵan baladaı quntıtyp qadap, jylda dál osy kezde qaıtalap otyratyn kádeli bir sharýany tyndyrǵasyn kóńilin pirlep qaıtatyn. Biraq, onyń bári bunyń basynan baıaǵyda ótken. Al búgin?.. Báse, búgin she?

Uzyn qara kisi eńsesin tiktedi. Búgingi kúnniń bunan burynǵy kúnderden aıyrmasy qandaı ekenin bilgisi kelgendeı, áýeli aınala tóńirekke kóz saldy. Sosyn sońyndaǵy shubalań izge nazar aýdardy. Kezi qaıta túskende, júregi dir etip shoshyp qaldy. Myna iz ne deıdi, áı? Mynaý quddy jarym jolǵa jetkende taqym astynda tıtyqtap zoryqqan kólikteı súlderin súıretip kep, aıaǵyndaǵy qara etikke basyn súıeı jyǵylǵan ba, qalaı? Júrimi bitip, joly taýsylyp tıtyqtap toqtaǵan jeri osy bolǵany ma? Jádiger: "Joq! Joq!"–dep, jany yshqyna aıqaılap jibere jazdap, erni dirildep, ózin ázer ustap qaldy.

Já, kisiden kóretin ne bar. Bunyń basyna qara bult úıirilgen baqytsyzdyqqa kináli bireý bolsa, ol basqa emes, bunyń ózi edi ǵoı. Ózi kináli edi ǵoı! Bákızat?.. Joq, onda kiná joq. Qaıta ol bir páleniń bolaryn sezgendeı, buǵan: "demalysqa birge baraıyq!" dedi; "erli-zaıypty bop, tym qurysa bıylǵy demalysty birge ótkizeıik. Astanaǵa baralyq. Baıaǵyda birge oqyǵan qyzdar men jigitterge kezdeseıik", – dep, aldynan ótpedi me? Astanaǵa jalǵyz barsa, Ázimge kezdesetinin ol bildi. Ony sen de bildiń. Kóringen erkekten qaradaı qyzǵanyp, kúıip-pisip júrip, sol arada ne qara basqanyn qaıdam. "Óziń bara ber, dem alyp qaıt. Men ketsem balyq aýlanbaı qalady. Onsyz da úkimetke tapsyratyn josparly balyq bul aıda taǵy da oryndalmaı, bastyqtar janymdy alyp jatyr"– dep... O, sorly!

Sorly-aý, bile bilseń, Ázimniń qoınyna óziń aparyp salyp bergen joqsyń ba? Súıte tura, bıshara áıeldi kinálap... kinálap qana qoımaı, kók ala torǵaıdaı ǵyp sabap, óltire jazdaǵanyńa jol bolsyn. On úsh jyl bir túndik astynda birge turǵanda tiri jan betine jel bop tımegen erke áıel seniń sondaǵy soraqy, masqara qylyǵyńdy keshpes edi ǵoı; tek, qaıtsin, aralaryńdaǵy eki japyraq bala qolyn baılap... úzilgen jipti jalǵaǵandaı, lajsyz kónse kóngen shyǵar, tek keshti deısiń be... Ol ózi súıekke basylǵan tańbadaı óle-ólgenshe biteý jara bop qalatyn óreskel oqıǵa edi. Esi bar kisi, tym qurysa, sonan keıin Bákızatty renjitpeı, aıtqanyn istep, aıdaýyna júrer edi.

Al, bul... Apyraı!.. Apyraı, burynǵy kinásinen aryla almaı, qara bet bop júrip... Bıshara áıel Syrdarıa saǵasynda qostanyp balyq aýlap jatqan kisilerge barǵanyna qarsy bop: "Barmaısyń! Jibermeımin! "dep qasarysyp alǵanda... nege kóne qoımady? Sol arada aıtqanyn istep, kóne qoıǵanda... onda, kim biledi, bul jaǵdaı bolar ma edi, bolmas pa edi? Sen de "barmasam bolmaıdy" dep bezektediń. Aıtqanyn istetip úırengen áıel kóne qoımaǵanyńa qıtyqty ma, áıteýir, o da: "sen jazǵan kók teńizdiń qashaǵanyn qýyp aýlaımyn dep, qatyn-balańdy da umyttyń. Teńiz asyp osy tentiregeniń de jeter. Endi eshqaıda jibermeımin. Barmaısyń!" dep edi; bul qalaı da júrý kerek ekenin aıtqaly oqtala bergende, esik aldyna kep toqtaǵan kolhozdyń eski mashınasy júrý kerek ekenin eske salǵandaı, baqyryp-baqyryp qaldy. Jolǵa shyǵarda júz gramdy qaǵyp alatyn shofer ile-shala taǵy da baqyrtty.

– Qazir!– dediń sen. Jypyraıǵan maı-maı kepkany kózine basyp kıip, bir ezýinde temeki byqsytyp, bezeý beti tershıtin de júretin osy nemege jyny kelip tur. Ittiń ózi sıaqty alqam-salqam mashınasy da baqyraýyq túıedeı baq-baq ete me, qalaı?

– Bátish aınalaıyn...

– Barmaısyń!

– Bátish... Aqylyń bar edi ǵoı... Túsinshi, barmaýǵa bolmaıdy.

– Túsinbeımin. Túsingim de kelmeıdi. Balyq dese, balyqshylar dese, qatyn-balany da umytyp...

– Túh, aınalaıyn-aı... Saǵan ne bolǵan... Tyńdashy!

– Tyńdamaımyn. Eshqandaı sózińniń keregi joq.

– Osy joly barmasam, olardyń betin erteń qalaı kórem? Ol paqyrlar ana jaqta ala jazdaı úı kórmeı, Syrdarıanyń sary masasyna talanyp jatyr. Óziń aıtshy, olardyń jaǵdaıyn men baryp bilmegende, kim biledi? Qara sıraq balyqshy kimge kerek?

Bákızat úndemedi. Qıylyp aıtqan álgi sózderiń jetesine jetken sıaqty edi; sen túsin bermeı, syrt aınalyp turǵan tik minez, tákappar áıelge qatarlasa bere baýyryńa tartyp qushaqtamaq bolyp ediń, Bákızat qolyńdy qaǵyp tastady.

– Barmaısyń!

– Bátish, aınalaıyn... osy joly taǵy bir synap kórshi. Ollahı, baram da qaıtam.

Bákızat lám-mım demesten shıraq basyp syrtqa bettedi. Sen umtylyp, ere tústiń. Biraq qatty japqan esik qos bosaǵany solq etkize sart etkende, selk etip ilgeri sozǵan qolyńdy jıa almaı qalshıyp turyp qalǵansyń-dy...

* * *

Shofer únsiz kep, qasyna otyryp jatqan buǵan kóz qıyǵyn maı-maı kepkanyń kún qaǵary astynan tastaǵan edi; ánsheıinde jolǵa shyǵar aldynda júz gramdy tastap alatyn yrjaqaı jigit bastyǵymen qurbysyndaı qyljaqtasýshy edi; osy joly bastyǵynyń ishten áldenege túsi qashyp, sasqalaqtap shyqqan túrin kórdi de, jym boldy. Shynashaǵyna qalaıy saqına salǵan qolyn rólge asyp tastap, únsiz ámir tosyp otyr.

– Kettik!

– Máment.

Qunjyńdap, eki alaqanyna kezek túkirip aldy. Gaz basar aldynda da qunjyń-qunjyń etip áýeli aıaǵynyń astynda, sosyn aldynda ilinip-salynyp turǵan birdeńelerge úńildi. Sonan soń ǵana gaz basty. Gazdy basqanda erteden beri kapot astynda birdeńesi shaqyldap, birdeńesi taqyldap dúrs-dúrs uryp turǵan eski motor degenine kónbeı qyr-r etti. Shofer kúıip-pisip, "shesheńniń shesternasyn e...." dep boqtap birdeńeni teýip-teýip qalǵanda, arjaǵynan taǵy birdeńesi dyr-dyr etip, tula boıy selkildep ala jónelgen alqam-salqam mashına yńyrandy da, tórt aıaqtap turǵan jerden áreń-áreń jyljydy-aý, áıteýir.

Ár kezdegisi osy. Oǵan bul syr minez. Oǵan osy aýyldyń halqy da úırenip, eti ólip ketken. Yza bolǵanda shoferdiń osylaı qara temirdi sheshesiniń shesternasynan bastap boqtaıtyny, onan birdeńelerdi tepkileıtini, onan kapotty sart-surt ashyp jabatyny, taqa bolmasa shaqyldaǵan birdeńelerdi shóppen shuqylap túkiriktep-túkiriktep alatynyna deıin bul óńirdiń kisilerine tanys. Qyryldasa qyryldasyn. Dyryldasa, dyryldasyn. Qalaı dese de, áıteýir balyqshy aýyldyń ylajdap aıaq artyp otyrǵan jalǵyz kóligi. Qalaı dese de, álgilerden keıin birdeńe qyp qozǵalaryn biledi. Qozǵalǵasyn dalada qaldyrmaı, baratyn jerge birdeńe ǵyp jetkizerin biledi.

Al endi bar-aý... tosynnan kórgen kisi buny adam kádesine jaraıdy dep, sirá da dáme qylmaıtyn. Tula boıyndaǵy temir ataýlylar tot basqan. Aǵash ataýlylar áldeqashan boıaýy ońyp, syry ketip, qıýy qashqan. Shegeler bosap, bólek-salaq birdeńeler bylqyldap-sylqyldap ázer-ázer ilinip turǵan atam zamanǵy eski mashına aldynan buraǵanda bolmasa, ot almaıtyn. Bir sónse, ot ala qoıýy qıyn bolǵasyn shofer jigit ádette qonǵan, tústengen jerde bolmasa, qalǵan ýaqytta anaý-mynaý toqtaǵanda eski motordyń otyn óshirmeı entiktirip qoıatyn-dy. Soǵan qaramaı júrgende jeldeı esedi. Jolǵa túsip zaýlap júrip ketkesin, ol qashan maıy, sýy taýsylǵansha toqtap kórgen emes-ti. Tórt dońǵalaǵy aman bolsa, osy joly da bas aınalyp baratyn bez júz shaqyrym jolǵa el jata apararyn bildi.

Mashınada aıta qalǵandaı júk joq; tek aýyldaǵy qatyn-balanyń ana jaqta qostanyp balyq aýlap jatqan er-azamattarǵa berip jibergen azyn-aýlaq shaı-sý, jyly kıim-keshekter bar.

Saldyrlaq mashına kózdi ashyp-jumǵansha balyqshylar aýlynyń jel jaǵynda jotasy kúdireıip jatqan myjyryq eski taý – Bel-Arannyń kezeńinen asyp tústi. Tula boıy kúj-kúj qara tas basqan myjyryq taýdy artqa tastaǵasyn-aq uzaq joldyń aldy ashylyp sala berdi. Bir jaǵy – kók teńiz. Ekinshi jaǵy – jaz basynan shóbi qýrap, sary laı teńizdeı sarǵyltym tartyp jatqan shetsiz-sheksiz dala. Teńiz ben dalanyń arasynan árqashan ıreleńdep, únemi ilgeri qaraı jetelep otyratyn aıdaý jolǵa bir túsip alǵan alqam-salqam mashına álgi sary laı dalanyń shańdaǵyn burqyldatyp saldyrlap-kúldirlep jostyrtyp keledi.