Jaqynda Qyrǵyzstanda  Kımsanbaı Abdyrazakulynyń "Qul-Qoja Ahmet Iassaýı" atty tarıhı-monografıasy jaryq kórgen bolatyn. 90 jastaǵy qart jazýshy óziniń eńbeginde Islam dininiń uly ustazy, sopy Qoja Ahmet Iassaýıdiń Qyrǵyzstandaǵy  burynǵy Ózgón qalasynan shyqqanyn jazǵan.  Osyǵan deıin bútin Túrki halyqtarynyń, onyń ishinde qazaq  halqynyń baıyrǵy mádenıetiniń tarıhynda aıryqsha oryn alatyn, pálsapashy  Ahmet Iassaýı týraly qyrǵyz tarıhshysynyń tyń málimdemesin  "Azattyqtyń" qyrǵyz qyzmetine silteme jasaı otyryp, Qamshy.kz  portaly nazarlaryńyzǵa usynady.

- Eegemberdı Ermatov,  siz qart jazýshy  Kımsanbaı Abdyrazakulynyń "Qul-Qoja Ahmet Iassaýı" atty tarıhı-monografıasyn  kitap qylyp  jaryqqa shyǵardyńyz.  Endi aıtyńyzshy, Qoja Ahmet qalaısha  Ahmet Iassaýı atanyp ketti?

-  Osyǵan deıingi Qoja Ahmet týraly búkil túrki elderinde shyqqan ádebıetterde ustazdyń shyqqan tegin Iassymen baılanystyryp, Ahmet Iassaýı deıdi. Osy jerde qoldanylǵan tildiń normasyna qarasaq, bul tildiń  qyrǵyzsha ekenin ańǵaramyz. Qul Qoja Ahmettiń ǵazaldary, Qul Qoja Ahmet degen jerdegi Qul sózi jazba-ádebı tildiń zańdylyqtaryna sáıkes ózgerip, Ahmet Iassaýı ǵana bolyp qalǵan.

- Siz óz eńbegińizde Ahmet Iassaýıdiń esimindegi  Iassaýı Qazaqstandaǵy Iassy jazyǵy emes,  Qul Qoja Ahmettiń  shyn mánindegi týǵan jeri Qyrǵyzstandaǵy Ózgón qalasy degen nusqany aıtqansyz. Muny qandaı negizderge súıenip aıtyp otyrsyz?

-  Ózgendik qyrǵyz  aqsaqaldarynyń aýzynda búginge deıin ańyz bop jetken derekter bar. Myna Qarahandar dáýirindegi, baıyrǵy Ózgende Qul Qoja Ahmet týraly túrli áfsanalar aqsaqaldardyń aýyzynda júr. Mine solardy jınastyryp, úlken kitap qylyp shyǵarý maqsatymyz edi. Ahmet Iassaýıdiń shyn esimi Qul Qoja Ahmet ekendigin, onyń esimine Iassy tirkesi negizsiz jalǵanǵanyn belgili tarıhshy Shoıyn Ómirálıev te rastaǵan.

- Sizderdiń myna málimdemelerińizge qazaq baýyrlar qandaı argýmentter keltiredi?

-  Qul Qoja Ahmetti  qazaq týǵandar bizdiki deıdi, ózbekter bizdiki deıdi t.b. túrki elderi bizdiki deıdi. Biraq, solar Qul Qoja Ahmettiń eńbekterin tereń zerttep, oqyp kórse osy sózderinen qaıtar edi. Sebebi, men Qul Qoja Ahmettiń 144 hıkmetterin 3 jyldyń ishinde bastan-aıaq qyrǵyz tiline aýdaryp shyqtym. Sol hıkmetteriniń birinde Qoja Ahmettiń "Men jasy darıasynyń boıynan shyqtym" degen sóz bar.  Qazaqstanda "jazy" degen darıa joq. Bul jerde Qul Qoja Ahmet Qyrǵyzstannyń Ózgón qalasyndaǵy ejelgi  "Iasy"-"Jasy"  darıasyn meńzep tur. Taǵy bir hıkmetinde "meniń ata-babalarym qus salǵan" degen edi. Endi, qarańyz, osy ýaqytqa deıin qusty baptap, ıt-qusqa salyp kelgen dúınede jalǵyz ǵana ult bolsa, ol – qyrǵyz. Yqylym zamandardan beri qaraı Qul Qoja Ahmet týraly derekter, atadan balaǵa, býynnan-býynǵa ańyz bolyp tarap keledi. Men kitapty jazyp shyǵarǵanda osynyń bárin alǵy sózge qosqan bolatynmyn. Sol kitapqa osydan 900 jyl buryn ómir súrgen bizdiń babamyzdyń hıkmetterin tolyq engizdim. Qul Qoja Ahmet jastaıynan Arystan babty ustaz qylyp, pir tutady. Al sol Arystan bab qaı jerde tur? Mine munyń artynda da daýly pikirler turatyny ras.  Qul Qoja Ahmet boıyndaǵy bar ilimin osy Qyrǵyzstannyń terıtorıasynda júrip meńgergen. Myna Ahmet pen Arystan bab qalaı kezdesedi? Sońǵy paıǵamdarymyz Muhammed (s.a.ý.)  Arystan babqa "Meniń Ahmet degen balam keledi. Sen oǵan osyny ber " dep qurban bergen eken. Arystan bab babamyz osy amanatty 600 jyl saqtaǵan. Osydan bastap Ustaz oǵan shákirt bolady. Dál qazir, Qoja Ahmetke bizden buryn Túrkistandaǵy qabiri arqyly qazaqtar ıe bolǵan soń, bul eki el arasynda daý týdyratyn másele bolmaq.

Qul Qoja Ahmetti búkil túrki eli jaqsy bilgen. Keıin bizdiń Máýláná, Qul Qoja Ahmet sopyshylyqtyń altyn dińgegi desek bolady. Sol kezde ıslam dini biz arqyly qazirgi Túrkıaǵa jetken. Bektash, Máýláná, Rýmı barlyǵy da bizden ketip, sol jaqta ósip-óngen. Aqyrynda biz ózimizdiń ulylardan qol úzip qaldyq. Biz myna orys ımperıasynyń tusynda óz ǵulamalarymyzdan múldem aıyrylyp qaldyq desek bolady. Myna qazaq tildi kitaptarda Qul Qoja Ahmetti Túrkistannyń mańyndaǵy Saıram degen jerde týylǵan deıdi. Oıdan shyǵarylǵan derek – Iassy ataýyn tildik uıqasqa negizdeı otyryp, Iassy jazyǵynan shyqqan dep aıtady. Búgingi Túrkistanda, tipti OQO-da Iassy-Jazy degen jer joq. Kóptegen ádebıetterdi de aqtaryp qaradym, baryp ta surastyrdym. Al Ózgón shahary Qarahandar tusynda búkil túrki halyqtarynyń astanasy bolǵan. Mádenıet pen ádebıettiń qaınary osy jerde bolǵan. Sondaı-aq, Ahmettiń zamanynda 30 tom sharıǵatty jazǵan Imam Serahsı da osy Ózgónnen shyqqan. Sondyqtan Qul Qoja Ahmettiń shyqqan jeri sózsiz Qyrǵyzstannyń Ózgón shahary. Sonymen qatar, Qul Qoja Ahmettiń ulty da qyrǵyz ekenin naqtylaı ketý kerek.