Qazaqtyń tanymal kınorejısseri Erkin Raqyshev – óziniń taǵy bir jańa qyrynan tanyldy. Muny sumdyq «sensasıa» dep aıqaılap atasaq ta – artyq emes. Buǵan deıin asharshylyq pen qýǵyn-súrgin jaıly tyń derekter taýyp, tarıhshylardy biraz tuqyrtyp tastaǵan Erekeń, endi densaýlyq salasyna bet burypty. Sonymen, Erekeńniń áńgimesine qulaq túrelik...

 

– Iá, bul taqyryp maǵan tanys bolǵan soń zerttep júrgenim ras. Búgingi kúni Qazaqstan júrek qan-tamyrlary aýrýlarynan qaıtys bolatyndar jóninen álemde aldyńǵy oryndardyń birin alady. Osy dertten túrli derekterge qaraǵanda, jylyna 50 myńnan asa adam óledi eken. Mundaı aýyr jaǵdaıǵa ushyraýymyzdyń basty sebebi, halyqtyń ol aýrýlardyń aldyn-alý joldaryn bilmegendiginen jáne elimizdegi emdeý júıesiniń qatelikterinen bolyp otyr. Ókinishke oraı, bizdiń halyq aýrýdyń aldyn-alýǵa kelgende, áli de saýatsyz. Kópshiligi densaýlyǵyna kútim jasamaı, «aýyra qalsam, dáriger emdeıdi» degenge senip qalǵan. Al, dárigerler aýrýdyń aldyn-alýdyń ornyna, qalyptasqan belgili bir júıemen, dári-dármekpen ǵana emdeıdi.

Qazir men osy problemalar jaıly arnaıy joba daıyndap jatyrmyn. Jobanyń basty maqsaty – halyqqa júrek jáne qan aınalý júıesiniń buzylýynan bolatyn aýrýlardyń aldyn-alý joldaryn túsindirip, densaýlyǵynyń jaqsarýyna yqpal etý.

 

– Men osydan biraz jyl buryn eki jylda úsh ret júrekpen, eki ret «mıǵa qan jetis­peý­shilik» («sýjenıe sosýdov golovnogo mozga») degen dıagnozben aýrýhanaǵa jatyp shyqqanmyn. Besinshi ret aýrýhanadan shyq­qanymda dárigerlerge: «Sender meni emdeıin dep júrgen joqsyńdar, emdeseńder nege jazylmaımyn?» – dep qatty renjip kettim .

Sodan endi «ne isteımin» dep kóp oılan­dym. Dárigerlerden úmit joq. Olar emdegendeı bolady, biraq nege jazylmaı, qaıtadan aýyra beremin? Qysqasy, ne kerek, sol kúnnen bastap, júrek aýrýlaryn zertteı bas­tadym. Kóp izdenisterdiń nátıjesinde bar másele – aýrýdyń aldyn-alýda ekenin túsindim.

- Ia. Dárigerlerdiń júregimdi ne úshin jaza almaı júrgenin bildim.

DDS (Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý) uıymynyń málimeti boıynsha, júrek eminiń 1/3-i dári-dármekpen emdeýge, al qalǵan 2/3-si aldyn alýǵa (profılaktıkaǵa) baılanysty. Kórdińiz be, kóp nárse, júrek aýrýlaryn emdeýge emes, onyń aldyn-alýǵa baılanysty eken. Biraq, bizdiń dárigerler ol jaıly aıtpaıdy, al qarapaıym halyq ony bilmeıdi. Sondyqtan, bizdiń elimizde júrek aýrýynan qaıtys bolatyndar sany óte kóp.

Odan keıin júrek aýrýynyń bastapqy sebepterin bilip almaı, ony baýyr jáne basqa aǵza múshelerimen qosa emdemeý – durys emes. Infarkt, ınsýltpen aýyrǵan naýqastardy emdeý óte qıyn, olardyń bir bóligi qaıtys bolsa, birazy jarymjan múgedek bolyp jatady. Aman qalǵandary ómir boıy dári iship ótedi. Al, naýqastar sol aýrýlardyń aldyn-alǵanda oǵan ushyramas edi. Mysaly, siz gúl ektińiz delik. Sol gúlderińizdi sýǵarmaı, kútim jasamasańyz, ony aramshóp basyp, tamyry óledi. Ýaqtyly sýǵaryp, shóbin julyp turǵanyńyzda, gúlińiz kúz kelmeı solmaıtyn edi. Júrek aýrýyn emdeý de sol sıaqty. Oǵan eń bastysy – kútim kerek. Dárini tek aýrý asqynǵan tótenshe jaǵdaıda ǵana aýrýdyń ýytyn basý úshin qabyldaý qajet.

 

– Sol bilimdi alý úshin de oqyp, izdendim ǵoı. Aldymen, júrek aýrýlarynyń shyǵý sebepterinen bastadym. Odan keıin osy aýrýlardy shetelderde qalaı emdeıdi, sony zerttedim. Biraz memleketterdiń júrek aýrýlaryn emdeý júıesimen tanysa kelip, úsh memlekettiń Japonıa men Tıbettiń jáne Fınlándıanyń osy aýrýlardyń aldyn alý ádisterin negizge alyp, óz jobamdy jasadym.

 

– Japondar – álemde eń uzaq jasaıtyn halyq. Halqynyń ortasha ómir súrý jasynyń uzaqtyǵy – 84 jyl .Onyń basty sebepteriniń biri, Japonıada júrek jáne basqa da aýrý­lar­dyń aldyn alý óte joǵary deıgeıge qoıylǵan.

Tıbettik halyq medısınasynyń kóne zamannan kele jatqan tereń tarıhy bar. Tıbet dárigeri aýrýdyń shyǵý sebebin anyqtap alǵannan keıin ony búkil adam aǵzasymen qosa emdeıdi, bizdiń dárigerler sıaqty dári-dármekti úıip-tógip bermeıdi. Ómir súrý saltyn ózgertip, durys tamaqtanýǵa keńes beredi. Osynyń ózi-aq kóptegen júrek aýrýlaryn boldyrtpaı, emine shıpa bolady. Búginde Tıbet medısınasynyń tıimdiligin búkil álem moıyndap otyr.

Fınlándıaǵa keletin bolsaq, ótken ǵasyrdyń jetpisinshi jyldarynyń basynda olarda da bizdegideı problema bolǵan. Soltústik Karolına degen aımaǵynda júrek aýrýynan qaıtys bolatyndar sany óte kóbeıip ketken. Ókimet bunyń sebebin anyqtap, tıisti sharalar qoldaný úshin kardıologtardan arnaıy komısıa qurady. Komısıa jumysynyń nátıjesinde júrek aýrýlarynyń aldyn-alý jobasy daıyndalady. Búginde Fınlándıa kardıologtardyń Mekkesine aınalyp, kóp elder júrek aýrý­larynyń aldyn alýdy solardan úırenýde.

 

– Júrek qan-tamyr aýrýlarynyń, onyń ishinde ınfarkt, ınsýlttyń aldyn alý úshin, aldymen, sol aýrýlardyń týyndaýyna sebep bolatyn qaýipti faktorlardy anyqtap alý kerek. Ondaı faktorlardy alǵash ret 1948 jyly Framıngen qalasynda júrgizilgen zertteýlerdiń nátıjesinde, amerıkalyq kardıolog ǵalymdar anyqtaǵan. Júrek aýrýyna alyp keletin negizgi qaýipti faktorlar: qan qysymynyń artýy, qannyń quramynda holesterınniń shamadan tys kóbeıýi, stresske ushyraý, durys tamaqtanbaý, dene qımylynyń azdyǵy, semizdik jáne t.b.

Mundaı qaýipti faktorlarǵa ushyraǵan adamdar erte me, kesh pe, júrek aýrýyna shaldyǵýy múmkin. Júrek aýrýlarynyń aldyn alý úshin ony týdyratyn faktorlardy meılinshe azaıtý kerek. Bul faktorlardy joıý arqyly basqa da kóptegen aýrýlardan emdelýge bolady. Mysaly, júrek aýrýyna alyp keletin faktorlardyń biri, qan qysymynyń kóterilýi –gıpertonıany alaıyq. Ol – qan tamyrynyń tarylýynan bastalady. Al júrek aýrýynyń basty sebepteriniń biri de, osy tamyr tútiksheleriniń bitelip tarylýynan, qannyń qoıýlanýynnan bolatyny belgili. Buǵan der kezinde em qoldanbasa, bunyń arty júrektiń ıshemıalyq aýrýyna, mıǵa qan quıylýyna – ınsýltke alyp keledi.

Bizdiń dárigerler gıpertonıamen aýyratyn adamdardyń qan qysymyn ólsheıdi de dári berip, ómir boıy soǵan táýeldi etip qoıady. Bundaıda durys tamaqtaný, dárilik shópter men basqa da emdeý ádisteri, mysaly Neýmyvakınniń ádisi arqyly, dári-dármekti óte az mólsherde qoldana otyryp, tarylǵan tamyrlardy tazalap, keńeıtýge bolady. Nátıjesinde, naýqastyń qan qysymy eki-úsh aıda qalypqa kelip, júrek aýrýyna shaldyqpaıtyn bolady.

 

– Adamdy ne mazalaıtynyn, júregi aýyratyn-aýyrmaıtynyn jan-jaqty surap-bilip alǵannan keıin, onyń qanynyń quramyn tekseremiz. «Gemoskaner» degen japondyq ap­paratta qannyń tamshysy myńdaǵan ese úl­keıtiledi. Emdelýshi monıtordan óziniń qan jasý­shalarynyń qalaı istep turǵanyn kórip, qany­nyń analızderin eki-úsh mınýtta bile alady.

Eger onyń qanynan aýrýdyń belgileri bilinse, naýqas óziniń sanasyna ózgeris jasap, «jazylamyn» dep nıet etip, densaýlyǵyna degen jaýapkershilikti kúsheıtýi qajet. Odan keıin dári-dármeksiz birneshe túrli emdeý ádisterimen em alýy tıis. Olardyń negizgileri: durys tamaqtaný, salaýatty ómir saltyn ustaný, ýaıym-qaıǵydan arylý, fıtoterapıa – emdik qasıeti bar dárilik shópter qoldaný halyqtyq medısınamen emdelý. Bunyń bárin bilikti mamandar túsindirip, kórsetedi. Joǵaryda aıtylǵan elderdiń tájirıbesine súıenip jasalǵan bul emdeý ádisteri – birge, keshendi qoldanǵanda ǵana nátıje beredi. Eger syrqattyń aýrýy asqynǵan bolsa, onda dárigerge qaralyp dári-dármek qabyldaǵany durys.

– Durys tamaqtaný degenimiz – qandy qoıýlandyryp, tamyr tútikshelerin biteıtin qýyrylǵan, maıly, tuzdy tamaqtardan shektelip, kerisinshe, qandy suıyltyp, qan-tamyrlaryn tazartatyn taǵamdar men kókónis jemisterdi kóbirek paıdalaný degen sóz. Jalpy ,durys tamaqtanýdyń – esh qıyn­dyǵy joq. Kúndelikti bir mezgil botqa, ásirese sulydan jasalǵan jep turǵan durys. Aptasyna 2-3 ret balyq jep, sorpasyn iship turý kerek. Shaıdy qantpen emes, balmen, lımonmen ishken abzal. Jańǵaq, órik-meıiz, aıran, qymyz-qymyrannyń júrekke paıdasy zor.

Búginde álemde qaıtys bolatyn adamdar­dyń 60% durys tamaqtanbaýdan bolatyn aýrýlardan ekenin eskersek, munyń mańyzy óte zor. Biraq, adam durys sapaly tamaqtaný úshin mamandarmen keńesip alǵany abzal. Onsyz densaýlyǵyna zıan keltirip alýy múmkin. «Aýrý – astan» dep qazaq beker aıtpaǵan ǵoı. Mysaly, sarymsaqtyń júrekke paıdasy zor. Biraq, ony asqazan derti bar adamdarǵa qoldanýǵa bolmaıdy. Baldy barlyq aýrýǵa em dep jatady, biraq, qant dıabetimen aýyratyn adamdarǵa onyń paıdasynan zıany kóp.

Odan keıin, salaýatty ómir saltyn ustanyp, qan aınalym júıesiniń durys jumys isteýi úshin adam múmkindiginshe kóbirek qozǵalýy kerek. Júrek aýrýlaryna tıimdi dene shynyqtyrý jattyǵýlary men massajdyń, ártúrli prosedýralardyń túrleri kóp. Mysaly, orta jastan asqan japondardyń barlyǵy derlik kúnine 10-15 mınýt jyly vanada otyrady eken. Jyly sýdyń qan tamyrlaryn keńeıtetinin eskersek, bunyń da paıdasy orasan zor.

– Búgingi kúni ár qazaqtyń otbasynda keminde bir-eki nesıeden bar. Bankterdiń «úıińdi tartyp alamyz», «ózińdi sotqa beremiz» degen qoqan-loqysynan keıin, baıǵus qazaqtyń júıkesi tozyp, júregi aýyrmaǵanda qaıtedi?

Stressten shyǵý úshin psıhologıalyq emdeý ádisteri, senim men ılaný arqyly sezimińdi ózińe baǵyndyra bilý kerek. Biraq, ony úırený óte qıyn. Sondyqtan, da biz bul problemany sheshý úshin Quranǵa júginemiz. Quran Kárimde júrek jaıly 132 jerde aıtylýy – beker emes. Alla Taǵala aýrýdy jaratqan soń, onyń emin de bergen. Quranda adamdy sabyrlyqqa shaqyratyn hadıster men dertine shıpa bolatyn duǵalar bar. Arab elderinde ashýlanyp, ýaıym qaıǵyǵa berilip, kúızelip júregi aýyratyndardyn sany az ekeni – Allaǵa senip, ıman keltirgennen ekeni belgili. Adam boıyndaǵy qoıýlanǵan aram qandy alatyn tásil – hıdjamanyń da paıdasy orasan. Bul halyqtyq medısınamen ushtasady. Súlik salý (gırýdoterapıa) arqyly da qoıýlanǵan qandy alǵyzyp turǵan abzal.

«Taza aýa – dertke daýa» demekshi, taza aýanyń da júrekke paıdasy zor. Qannyń tazalyǵy úshin taza aýada jıi serýendep, uıyqtaǵanda terezeni ashyp jatýǵa daǵdylaný kerek. Aýrýhanada jatqan naýqastar bir-eki apta boıy syrtqa shyqpaı, taza aýamen dem almaıdy. Júrek aýrýynyń birden bir emi – taýdyń taza aýasymen tynystap, taý bulaǵynyń sýyn iship emdelýde. Men óz tájirıbemnen bilemin: osyndaı ondaǵan emdeý ádisterin keshendi túrde qoldansańyz, dári-dármeksiz-aq júrek aýrýynan attaı bolyp jazylyp ketesiz.

– Iá, ondaı baǵdarlama bar. Sol «Densaý­lyq» baǵdarlamasynyń negizgi baǵyttarynyń biri – «aýrýdy basqarý baǵdarlamasy – PÝZ (programma ýpravlenıa zdorovem)» dep atalady. 2013 jyldan bastap engizilgen baǵdarlama qant dıabeti, arterıaldy gıpertenzıa, júrek qan-tamyr aýrýlaryn aldyn-alýǵa baǵyttalǵan. Bul baǵdarlama, bir qaraǵanda, táp-táýir sıaqty kórinedi. Biraq, nátıje qaıda?.. Aýrýdyń aldyn alý negizinen eki baǵytta júrý kerek. Al, «PÝZ» baǵdarlamasy bir baǵytta, skrınıng boıynsha naýqas adamdardyń aýyrýyn anyqtap-emdeý úshin jekelegen emhanalarda ǵana júzege asýda. Ekinshi baǵyt, «popýlásıonnyı» – aýrýdyń aldyn alýǵa halyqty jappaı saýattandyryp, jumyldyrý qajet. Bul – tek dárigerlerdiń jumysy emes, oǵan, memleket, qoǵam bolyp atsalysýy kerek. Bul eki baǵyt – qustyń eki qanaty sekildi birge júrgende ǵana nátıje bolady.

«PÝZ» baǵdarlamasy – úsh myńnan asa naýqasqa kómek berdi, deıdi. Al elimizde 3 mıllıondaı adam túrli qan qysymy, qant dıabeti, júrek qan-tamyr aýrýlaryna shaldyqqan. Olardyń sany jyl saıyn ulǵaıa túsýde. Eń qaýiptisi, mundaı aýrýmen jastar da kóbirek aýyra bastady. Al, bular syrqattardyń nebári 0,1 paıyzyn ǵana qamtyp otyr. Bul baǵdarlama – jaı ásheıin kózboıaýshylyq.

 

– Bul da basqa baǵdarlamalar tárizdi «zadýmano – horosho, polýchılos – kak vsegda» degendeı bolyp tur. Bul jerde dárigerlerdi kinálaı berýge bolmas. Olar belgili bir bekitilgen emdeý júıesiniń aýqymynan shyǵa almaıdy. Bunyń bári DDS (Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý) uıymynyń bergen keńesimen jasalyp otyr dep oılaımyn. Olarǵa kóp sene berýge bolmaıdy.

DDS uıymy – negizinen sheteldik farmasevtıkalyq kompanıalardyń múddesin qorǵaıdy. Eger olar, shynymen, Qazaqstanǵa kómekteskisi kelse, nege tıimdiligi baıaǵyda dáleldengen «Fınlándıanyń júrek aýrýlarynyń aldyn alý júıesin ózderine yńǵaılap jasap alyńdar» – dep keńes bermeıdi? Sebebi, olarǵa qazaqtyń saý júrgeninen – aýyryp júrgeni tıimdi...

«Adamnyń ómir súrý jasyn uzartý» degen baǵdarlama da – halyqtyń densaýlyǵyn jaqsartyp, ómir jasyn uzartýǵa baǵyttalǵan sıaqty. Biraq, taǵy da nátıje qaıda? Búginde jasy júzden asqan japondardyń sany 50 myńnan asqan. Al bizde saýsaqpen sanarlyq qana. Onyń sebebi, júrek jáne qan aınalý júıesiniń buzylýynan bolatyn aýrýlardyń aldyn almaı, adamnyń ómir súrý jasyn uzartamyn deý – bos áýreshilik. Ǵalymdardyń aıtýynsha, júrek aýrýynyń aldyn alýǵa nıettengen adam ómir súrý jasyn 15-18 jylǵa deıin uzarta alady eken. Sol úshin úkimet, aldymen, júrek aýrýlarynyń problemasyn sheship alyp, odan keıin uzartatyn jasyn uzarta bersin.

– Mınıstrliktiń mamandarymen kezdesip, biraz pikir talastyrdyq. Olar «joba qyzyq eken, bul jaıly bastyqtarǵa jetkizemiz» degen. Sodan beri jarty jyl ótti. Tynyshtyq. «Qoldary tımeı» júrgen shyǵar. Burynǵy mınıstr Tamara Dúısenovamen kezdesip, osy másele boıynsha uzaq sóılestik. Ultjandy, jaqsy kisi kórinedi. «Memlekettik baǵdarlamaǵa laıyq joba eken, tek bárin durystap jazyp, alyp kel» dedi.

Odan keıin onkologıalyq aýrýlardan jazy­lyp ketken adamdardyń emdelý tájirı­besin zertteýimdi ótindi. Ol endi basqa áńgime...